+0 بگندیم
آذربایجانچیلیق و میلّی کاراکتئر
واحد عمروو
فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو
آذربایجا‌نین دؤولتچیلیگی‌نین داها دا فورمالاشماسینا و اینکیشافینا تاثیر ائدن ان گوجلو عامیللردن بیری ده میلّی کاراکتئردیر. بعضی تدقیقاتچیلار میلّی کاراکتئری میلّت آنلاییشی ایله سیخ باغلی تحلیل ائده‌رک، میلّی کاراکتئری میلّی پسیکولوژ‌ی‌‌نین استروکتورونا داخیل ائدیرلر. قازاخ تدقیقاتچیسی ن.جاندیلدینین فیکرینجه، میلّی پسیکولوژ‌ی‌‌نین استروکتورونا آشاغیداکیلار داخیلدیر:
1) میلّی کاراکتئر
2) میلّی حیسّلر
3) میلّی اؤزونودرک
آذربایجان تدقیقاتچیسی و.عبدالله‌یئو میلّتین داورانیش نومونه‌لرینی، تاریخی و سوسیال کؤکلری اولان عادت و عنعنه‌لرینی عادی میلّی شوعورون کومپونئنتلری کیمی سجیّه‌لندیریر و اونلارین میلّی شوعور سویّْه‌سینده میلّی کاراکتئره خاص اولان ائموسیونال عونصورلر، مورکّب حیسّ کومپلئکسی، احوال-روحیّه، تئمپئرامئنت خوصوصیّتلری و ائموسیونال عونصورلر، ایرادی جهتلر شکلینده اؤزونو گؤستردیگینی قئید ائدیر.
تدقیقاتچیلار عادی شوعور دئیرکن میلّی-ائتنیک پسیکولوژ‌ینی، یاخود میلّی-پسیکولوژی سویّه‌نی، نظری میلّی شوعور دئدیکده ایسه عادی میلّی شوعورون موعیّن سوسیال-سیاسی مؤوقئعلردن حیاتا کئچیریلن سئچمه عونصورلرین عومومی‌لشدیریلمه‌سینی نظرده توتورلار. میلّی کاراکتئر و ایدئولوژی‌نین قارشیلیقلی علاقه‌سی نظری-میلّی شوعور سویّه‌سینده اؤزونو آیدین گؤستریر. نظری میلّی شوعور اؤزونده "...میلّتین بوگونکو وضعیتینی و اینکیشاف مقصدلری‌نین مجموعه‌سینی ائحتیوا ائدن، ترکیبینده میلّی-ائتنیکلیگین موستثنالیغی ایدئیاسی یئرلشن ایدئولوژی‌دیر".
میلّی کاراکتئر، میلّی مئنتالیتئت، عادت-عنعنه‌لر خالقین اؤزونوموحافیظه و اؤزونوتصدیق فورماسی کیمی عصرلرله یاشامیش، ان دَیرلی میلّی عامیللردن بیری - میلّتین وارلیغی‌نین آیریلماز عونصورو اولان میلّیتچیلیک، میلّی مفکوره ایله قارشیلیقلی تاثیرده اینکیشاف ائتمیشدیر. تورکچولوک ایدئولوژیسی‌نین بانیلریندن اولان ضیا گؤگ‌آلپ میلّتی "دیل، دین، اخلاق، گؤزللیک دویغوسو باخیمیندان موشترک اولان، عئینی تربیّه‌نی آلمیش فردلردن عیبارت بیر توپلولوم کیمی سجیه‌لندیره‌رک، میلّتده تربیه‌‌نین، دیل و دین بیرلیگی‌نین، میلّی روحون، میلّی کاراکتئر و مئنتالیتئتین، میلّی ایدئیا‌نین اولماسینی واجیب حساب ائدیر، میلّی مفکوره‌‌نین یارانماسی و اینکیشافیندا بو عامیللری اساس حساب ائدیردی. هر بیر میلّتین نوماینده‌سی تربیه‌سی ایله بؤیودوگو مفکوره اوغروندا "حیاتینی بئله فدا ائده بیلر".
آب‌ش(آمریکا) فیلوسوفو چارلتون ای.ن.هایئو میلّیتچیلیگی بیر دین کیمی کاراکتئریزه ائده‌رک، میلّی کاراکتئرین میلّی-معنوی عامیلله باغلیلیغینی دیقّته چاتدیریر: "بیر میلّت اؤز وارلیغینی، کاراکتئرینی، منلیگینی فیزیکی-جوغرافی عامیل و یا بیولوژی عیرقدن دئییل، مدنی و تاریخی گوجلردن آلیر.
میلّی ایدئولوژی‌نین فورمالاشماسیندا اساس عامیللردن بیری اولان میلّیتچیلیگی 20. عصرده حتّی میلّتین ایدئولوژیسی کیمی تقدیم ائدنلر ده اولموشدور. اینگیلیس سوسیولوقو آ.سمیت "20. عصرده میلّتچیلیک" اثرینده کئچن عصری میلّتچیلیک عصری آدلاندیراراق، گؤستریر کی، میلّتچیلیک ایدئولوژیسی بو دؤورده‌کی بوتون ایدئولوژینی عوض ائده‌جکدیر. مؤلیف میلّتچیلیگه دونیایا، مدنیّته و سیاسته باخیشلار کیمی عونصورلری عایید ائده‌رک، اونو سوسیال ترقّی‌نین حرکت‌وئریجی قووّه‌سی و موعاصیر دؤورون اینقیلابی قووّه‌سی حساب ائدیر: "میلّتچیلیک، شوبهه‌سیز، آوروپادا ایکی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا مووقّتی سنگیسه ده، حاضیردا او، بیر چوخ آسیا، آفریقا و لاتین آمریکاسی اؤلکه‌لریندن گلن آمانسیز سیناقلا اوز-اوزه گلیب. لاکین میلّتچیلیک بوتون دیگر ایدئولوژی جریانلارا قارشی دورا بیله‌جک و یئنیدن یئنی سیمادا مئیدانا گله‌جکدیر".
آ.سمیت میلّتچیلیگی میلّتین یئگانه گله‌جک ایدئولوژیسی آدلاندیریردی. 20. عصرده میلّتچیلیگین ایکی فورماسی‌نین کومونیزم و فاشیزم ایدئولوژیلری ایله قارشی-قارشی‌یا گله‌جگینی، دوزگون اولاراق "کومونیست و فاشیست میلّتچیلیگی"نین محوه محکوم اولدوغونو ایصرار ائدیردی. سمیت مارکسیست میلّتچیلیگی‌نین لیبئرال میلّتچیلیگین واریثی اولدوغونو گؤستریردی.
آ.سمیت میلّی ایدئالین رولونو تحلیل ائدرکن، اونو "میلّی کاراکتئر" آنلاییشی ایله یاناشی و قارشیلیقلی علاقه‌ده ایشله‌دیر. داها سونرا اینگیلیس سوسیولوقو میلّی ایدئالا اویغون اولاراق، اجدادلارا باغلیلیق واسیطه‌سیله میلّی کاراکتئرین فورمالاشدیغینی گؤستریر: "میلّی ایدئال آیری-آیری میلّتلره آیریلمیش دونیایا و میلّی کاراکتئری عمله گتیرن نادیر حادیثه اولان مدنیّته باخیشلاری، ائله‌جه‌ده، تاریخ و مدنیّت، همرأی‌لیک سیاسی یؤنومون ده داخیل اولدوغو خوصوصی باخیشلاری تجسّوم ائتدیریر". او، میلّی ایدئالی میلّی ایفتیخار و وطنپرورلیک آنلاییشلاری ایله عئینی‌لشدیرمگه چالیشیر.
"میلّی کاراکتئر"-ی "میلّی تئمپئرامئنت" و "میلّتین پسیگی خوصوصیتلری" آنلاییشلاری ایله ده عئینیلشدیرنلر وار. میلّی تئمپئرامئنت میلّتین سوسیال و جوغرافی عامیللرله شرطلنن ائموسیونال-ایرادی رئاکسیاسی، گئنئتیک عامیلین اونا تاثیری، میلّی کاراکتئر ایسه سوسیال-ایقتیصادی و تاریخی شراییطین تاثیری آلتیندا فورمالاشیر. میلّتین ذهنی خوصوصیتلری ده میلّی کاراکتئر کیمی مدنیّت و معیشتین سپئسیفیک خوصوصیتلرینده تظاهور ائدیر.
میلّی کاراکتئر آنلاییشی میلّی شوعور، میلّی پسیکولوژی، میلّی اؤزونودرکله علاقه‌لی اولسا دا، اؤزونه‌مخصوص جهتلریله فرقله‌نیر.
میلّی کاراکتئرین سپئسیفیک‌لیگی اوندادیر کی، بورادا مادّی و معنوی مدنیّتین عونصورلری میلّتین کئچمیش و ایندیکی تاریخینی و تجروبه‌سینی تجسّوم ائتدیریر. میلّی کاراکتئرده میلّی‌لیکله عومومبشریلیک وحدت تشکیل ائدیر.
میلّی کاراکتئرین ماهیتی همین میلّتین میلّی مدنیّتینده، عادت-عنعنه‌لرینده، مراسیملرینده، میلّی ایدئولوژیسینده آچیلیر. پ.قناتئنکو میلّی کاراکتئرین ماهیتینی و استروکتورونو بئله آچیب گؤسترمیشدیر: "میلّی کاراکتئر خالقین تاریخی و سوسیال-ایقتیصادی اینکیشافی پریزماسیندان کئچن، اونون مدنیّتی، عنعنه‌لری، عادت و مراسیملرینده اؤز ایفاده‌سینی تاپان عومومبشریلیک و میلّی سپئسیفیک‌لیگین دیالئکتیک طرزده بیرلشدیگی مورکّب و ضیدیتلی پروسئسدیر". پ.ای.قناتئنکو میلّی کاراکتئرین استروکتورونا عوموم‌بشری، میلّی-پسیکولوژی جهتلرله یاناشی، دؤورون ایدئولوژی یاناشماسینا اویغون اولاراق "سوسیال-سینفی" خوصوصیّتلری ده داخیل ائدیر: "فیکریمیزجه، میلّی کاراکتئرین استروکتورو آشاغیداکی عونصورلردن عیبارتدیر: 1) عوموم‌بشری خوصوصیّتلری (اؤزونده موختلیف نؤوع دَیرلری و قایدالاری عکس ائتدیریر)، 2) میلّی-پسیکولوژی خوصوصیّتلر (یالنیز همین خالقا خاص، میلّی اساسدا مئیدانا گلن، عوموم‌بشری جهتلرله دیالئکتیک وحدتده اولان و همین خالقین مدنیّتی، عنعنه‌لری، عادتلری و مراسیملری مئیدانا گلن خوصوصیّتلر)، 3) میلّی پسیکولوژی پریزماسیندان کئچن، موختلیف سینیفلرین پسیکولوژ‌ی‌سیندا تجسّومونو تاپمیش سوسیال-صینفی خوصوصیّتلر". بئله‌لیکله، مؤلیف عوموم‌بشری جهتلری میلّی کاراکتئرین موعیّن ائدیجی عونصورو حساب ائدیر.
سووئت تدقیقاتچیلاری سهو اولاراق عوموم‌بشری و کومونیست دَیرلرینی عئینی‌لشدیریردیلر. سووئت دؤورونده مارکسیزم-لئنینیزم ایدئولوژیسی ان کیچیک میلّی تشبوثکارلیغی بئله میلّتچیلیک و سوسیال شئووینیزم "تظاهورو" کیمی قیمتلندیریردی. سووئت دؤورونده میلّتلرین میلّی پسیکولوژ‌ی‌سی و کاراکتئری اینکیشافدان دایاندی، بو ساحه ده اَیینتیلر عمله گلدی. میلّی کاراکتئر، میلّی مئنتالیتئت و میلّی شوعورون دؤولتدن تام سیاسی آسیلیلیغی شراییطینده میلّتین میلّی قاپالیلیق، دونیا‌نین طبیعی اینکیشافیندان آیری دوشمه‌سی پروسئسی باش وئردی.
سووئت خالقلاریندا، او جومله‌دن، آذربایجاندا دا میلّی جهتلر دئفورماسیایا اوغرادی. آذربایجان خالقی‌نین میلّی وارلیغی تورکچولوک، میلّی کاراکتئری، میلّی مئنتالیتئتی و 20. عصرین اوّللرینده فورمالاشمیش میلّی ایدئولوژیسی رئپرئسسیایا معروض قالدی. کومونیست ایدئولوژیسی آذربایجانلیلاری نینکی تورک دونیاسی ایله علاقه‌لردن، حتّی خاریجله اونسیّتدن محروم ائتدی. آذربایجا‌نین میلّی کاراکتئری، میلّی مئنتالیتئتی، میلّی ایدئولوژیسی کوسموپولیت "سووئت کاراکتئری:" و "سووئت مدنیّتی" ایچریسینده اریدی، خالق رسمی ایدئولوژی‌نین کؤله‌سینه چئوریلدی. حالبوکی 19.عصردن آرتیق آذربایجان خالقی‌نین مدنیّتینده میلّی ایدئولوژی، کؤک سالمیش، میلّتچیلیک و میلّت یارانیب اینکیشاف ائتمگه باشلامیش، 20. عصرین اوّللرینده آذربایجاندا تورکچولوک ایدئیاسینا اساسلانان میلّی دؤولتچیلیک یارانمیشدی.
ایکینجی دفعه مئیدانا گلن میلّی دؤولت - آذربایجان جومهوریتینده میلّی کاراکتئر و میلّی مئنتالیتئتین تاثیریله فورمالاشان میلّتچیلیک پسیکولوژ‌ی‌سی و میلّی ایدئولوژی میلّی شوعورون اینکیشافینا، میلّی دیرچه‌لیشه خیدمت ائدیر.
آذربایجان میلّی کاراکتئری و مئنتالیتئتی، میلّی اؤزونه‌مخصوصلوغو، عوموم‌بشری جهتلریله یاناشی، هم ده عوموم قافقاز مدنیّتی‌نین آیریلماز بیر حیصه‌سی حساب ائدیلیر.
گؤروندوگو کیمی، میلّی اینکیشاف ایدئولوژیسی میلّی دؤولتچیلیگینه، میلّی وارلیغین تهلوکه‌سیزلیگینه، میلّی وارلیغیمیزین قورونماسینا خیدمت ائتدیگی کیمی، بیرلشدیریجی ایدئیا کیمی بو ایدئولوژی‌نین اساسینی - میلّی اؤزونه‌مخصوص عنعنه،میلّی کاراکتئر، میلّی اؤزونه‌مخصوصلوق و میلّی مئنتالیتئته مالیک آذربایجانچیلیق تشکیل ائدیر. "آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسی‌نین تربیه‌سی و تبلیغی سیستئمی‌نین اساسیندا "میلّی اؤزونودرکین و میلّی "من"-ین ماهیتینی قورویوب ساخلاماق سعیی دورور" و بو "اساس"-ین قورونوب ساخلانیلماسی، داها دا گوجلندیریلمه‌سی تربیه کیمی دایم دیقّت مرکزینده اولمالیدیر." بو سطیرلرین مؤلیفی ج.خلیلوو آذربایجانچیلیغین فورمالاشماسیندا و تبلیغینده میلّی عنعنه‌لرین ایکی آسپئکتینی نظره آلماغی دیقّته چاتدیریر: "بیرینجیسی، خالقین اؤزونوقوروما، دایمی مؤوجود و مومکون تهلوکه قارشیسیندا بیرلشمه استیخییاسینی و باجاریغینی شرطلندیرن فاکتورلارین، اؤزونه‌مخصوصلوقلارین ثابیت مئنتالیتئت کئیفیتلری قازانماسی خالقین یاشانان حیات طرزینه اساسلی تاثیر گؤسترمیشدیر. مئنتاللیغین کونسئرواتیولیگینی نظره آلساق، ان واجیب، اهمیّتلی تاثیرینی هله ده قورویوب ساخلایار، فاکتورلارین یئرینده و قدرینده ایشله‌دیلمه‌سی آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسی‌نین تبلیغینی حیاتی گوج قازانماسیندا اساس اولا بیلر. ایکینجیسی، ائتنیک-میلّی شوعورون، مئنتالیتئتین شیفاهی، یازیلی، مادّی-معنوی ثروتلرینده عکسینی تاپمیش جهتلری میلّی عنعنه‌لر فاکتورو کیمی".
س.خلیلوو دوزگون اولاراق گؤستریر کی، خاریجی اؤلکه‌لر آذربایجاندا اؤز ایدئولوژیلارینی تبلیغ ائدیب فورمالاشدیرماق اوچون "اؤزلری اوچون جیدی موخالیف گوج حساب ائتدیکلری آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینی اساس بازادان - اهالی گوجوندن محروم ائتمک مقصدی گودورلر".
میلّی کاراکتئر و مئنتالیتئتین وطن آمالی و آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسی ایله سیخ باغلی اولدوغونو قئید ائدیلمکله، واختیله آرخا پلانا کئچیریلن ایدئولوژی میلّی عامیلین تاثیری ایندی "میلّتین رئال-ایقتیصادی، سوسیال-پسیکولوژی و مدنی حیاتی‌نین پوتئنسیالینی-میلّی شوعورونون کاراکتئریک خوصوصیتلرینی، ائموسیونال-پسیکولوژی جهتلرینی، ایجتیماعی اینکیشافینی حرکته گتیرن مئکانیزم کیمی نظردن کئچیریر.
کؤچورن: عباس ائلچین
