+0 بگندیم
"اکینچی" قزئتی
اکینچی — آذربایجان تورکجه‌سینده یاییملانان ایلک قزئت. 1875-جی ایلده باشلایان نشریاتی 1877-جی ایلده بیتمیشدیر. ایلک سایی‌نین بوراخیلدیغی 22 اییول آذربایجاندا "میلّی مطبوعات گونو" کیمی قئید اولونور. آیدا ایکی دفعه300-400 تیراژلا یاییملانمیشدیر. عومومیلیکده 56 سایی بوراخیلمیشدیر.
قزئت حاقّیندا بیلگی
اون دوققوز نجو عصرین ایکینجی یاریسیندا دونیا‌نین بیر سیرا اؤلکه‌لری اوچون دؤوری مطبوعات آنلاییشی چوخدان مؤوجود ایدی. آذربایجاندا ایسه بو ساحه‌ده سوکوت حؤکم سوروردو. گؤرونن منظره بئله ایدی: اون دوققوز نجو عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان هله ده میلّی مطبوعاتینی یارادا بیلمه‌میشدی. آنجاق بو ایستیقامتده فعّالیت گؤسترنلر و یا بو آرزودا اولانلار وار ایدی. سووئت دؤورونون تاریخ و ادبیات کیتابلاریندا، عادتاً اون دوققوزنجو عصرین بوتون موثبت طرفلری آذربایجا‌نین روسیه ترکیبینه داخیل اولماسی دؤوروندن سونرایا عایید ائدیلیر. اصلینده، همین عصرین بیرینجی یاریسیندا باش وئرن بیر سیرا تاریخی حادیثه‌لر، خوصوصیله 1813-جو ایلده گولوستان، 1828-جی ایلده تورکمنچای موقاویله‌لری‌نین ایمضالانماسی آذربایجان خالقی‌نین میلّی تفکّورونون اینکیشافینا تکان وئردی. آذربایجا‌نین ایکی یئره بؤلونمه‌سی، هر حیصه‌سی‌نین بیر دؤولتین موستملکه‌سی آلتیندا یاشاماغا محکوم ائدیلمه‌سی میلّی آزادلیق دویغولارینی گوجلندیرمگه باشلادی. دیگر طرفدن، اون دوققوزنجو عصرین خوصوصیله ایکینجی یاریسیندا روسیه‌نین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا باش وئرن موهوم حادیثه‌لر، 1861-جی ایلده روسیه‌ده تحکیمچیلیک حوقوقونون لغوی اونون تبعه‌لیگینده اولان اؤلکه‌لردن بیری کیمی آذربایجانا تاثیر گؤستردی. ایقتیصادی و ایجتیماعی اینکیشاف میلّی مطبوعاتیمیزین یارانماسینی ضروری ائتدی.
1864.جو ایلده گورجوستاندا تحکیمچیلیک حوقوقونون لغویندن سونرا، داها دقیق، 1870-جی ایلده آذربایجاندا دا کندلی ایصلاحاتلارینی حیاتا کئچیرمک اوچون اساسنامه ایمضالاندی. اصلینده بو اساسنامه‌ده یئنی بیر شئی یوخ ایدی و او، 1847-جی ایل اساسنامه‌سی ایله عئینیت تشکیل ائدیردی. فرقلیلیک ایسه اوندان عیبارت ایدی کی، کندلیلرین آسیلیلیغی آزالدیلیر، هر 15 یاشا چاتمیش شخصه 5 دئسیاتین تورپاق وئریلیردی. اصلینده اساسنامه‌‌نین ایجراسی زامانی تورپاغی 5 دئسیاتیندن آشاغی اولانلارا علاوه تورپاق وئریلمه‌دی، کندلی‌نین یاشاییش بیناسی‌نین، تصروفات تیکیلیلری‌نین ساحه‌سی ده پای تورپاقلارینا داخیل ائدیلدی. کندلیلردن ییغیلاجاق وئرگیلر ده اوّلکی اساسنامه‌ده نظرده توتولدوغو کیمی قالدی. تورپاق ایصلاحاتلاری ایله یاناشی، آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینده محکم، شهر و اینضیباطی ایداره ایصلاحاتلاری دا حیاتا کئچیریلمیشدی. فورمال شکیلده آپاریلان بو دییشیکلیکلر فئودال ایستحصال موناسیبتلری‌نین کاپیتالیست موناسیبتلری ایله عوضلنمه‌سیندن دوغوردو.
قافقازداکی عالی حاکیمیت بورادا چار جانیشینلری‌نین الینده جمعلنمیشدی. قوبئرنییالاری بوتون مولکی و حربی حاکیمیته صاحیب اولان قوبئرناتورلار ایداره ائدیردیلر. قوبئرنییالار ایسه قزالارا بؤلونوردو. کئچیریلن بو ایصلاحاتلارین اساس مقصدی چاریزمین قافقازدا حیاتا کئچیردیگی موستملکه‌چیلیگی مؤحکملتمکدن عیبارت ایدی. اینضیباطی-اراضی بؤلگولری یارادیلارکن بو و یا دیگر داخیل ائدیلن اهالی‌نین میلّی ترکیبی، اونون تاریخی-دینی عنعنه‌لری نظره آلینمیردی. بو ایصلاحاتلارین یاریمچیق، فورمالیزم خاطیرینه کئچمه‌سینه باخمایاراق، محصولدار قووّه‌لرین و کاپیتالیزمین اؤنه چیخماسی، اینکیشافی اوچون آز دا اولسا ایمکانلار یاراندی. ایقتیصادیاتی، صنایعسی روسیه بازارلاری ایله فورمالاشان آذربایجاندا کند تصروفاتی‌نین، صنایع‌نین ترقّیسی لنگ اولسا دا، اینکیشافا مئییللندی.
آذربایجان میلّی مطبوعاتی 1875-جی ایلده حسن بیگ زردابی‌نین یاراتدیغی "اکینچی" قزئتی ایله باشلاییر. کؤورک آددیملارینی آتان آذربایجان میلّی بورژوازییاسی‌نین و دؤورون گؤرکملی شخصیتلری‌نین سعی ایله اون دوققوزونجو عصرین ایکینجی یاریسیندا معاریف اینکیشاف ائتمگه باشلادی. تحصیل ساحه‌سینده بعضی دییشیکلیکلر حیاتا کئچیریلدی. مکتبلرده آنا دیلی‌نین تدریسی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سینده م.ف.آخوندووون، سعید اونسیزادهنین، س.ع.شیروا‌نی‌نین خیدمتلری دانیلمازدیر. س.اونسیزادهنین شاماخیدا آچدیغی مکتبده شرعیتله یاناشی، فلسفه، منطیق، پسیکولوژی، ایسلام دینی‌نین تاریخی، همچنین روس و آنا دیلی تدریس اولونوردو. معاریفچیلیگین گئنیش اینتیشار تاپماسیندا بو شخصیتلرله یاناشی، گؤرکملی معاریف خادیملری محمد تاغی صدقی، حسن بیگ زردابی، نجف بیگ وزیروو، س.م.غنی‌زاده‌نین خیدمتلری بؤیوکدور. آذربایجان معاریفچیلر نسلی‌نین نوماینده‌لری اولان بو شخصیتلر خالقین ساوادلانماسی، دؤورون موترقّی ایدئیالاری ایله تانیش اولمالاری اوچون مطبوع اورقا‌نین ایمکانلارینی یاخشی آنلاییردیلار. محض بونا گؤره ده اونلار آنادیللی مطبوع اورقان یاراتماق اوچون فعالیته کئچدیلر.
"اکینچی" نشری ایله آذربایجاندا قزئته‌چیلیک سیستئمینی و نسلینی فورمالاشدیردی، پئشه پرینسیپلرینی یاراتدی، آذربایجان دیلینی رسمی استاتوسدا اؤز فعالیتی‌نین اساسینا چئویردی. معاریفچیلیک ایدئیاسی‌نین داشیییجیسی اولان بو قزئت میلّی تفکّورلو ضیالیلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده بؤیوک تاریخی خیدمتلر گؤستردی. میلّی مطبوعات تاریخیمیزین "اکینچی"نین نشری ایله باغلانماسی تاریخی رئاللیقلاری اؤزونده عکس ائتدیریر. "اکینچی" اؤزوندن سونرا بیر سیرا میلّی مطبوع نومونه‌لرین نشرینه جیغیر آچدی. اونسی‌زاده قارداشلاری‌نین یاراتدیقلاری "ضیا" ("ضیا قافقازیه")، "کشکول" کیمی نشرلر "اکینچی" عنعنه‌لریندن بهره‌لنه‌رک مطبوعاتین اینکیشافینا تکان اولدو. سووئت دؤورونون آراشدیریجیلاری ایدئولوژی یؤندن بو قزئت و درگی‌یه یاناشاراق اوبیئکتیولیکدن کنار فیکیرلره رواج وئرمیشلر. آنجاق اونسی‌زاده‌لرین نشر ائتدیگی مطبوع اورقانلار ایسلام بیرلیگی ایدئیاسی‌نین طرفداری اولماسی ایله یاناشی، خالقین معاریفلنمه‌سینه، آوروپا‌نین علمی یئنیلیکلری ایله اوخوجولارین تانیشلیغینا، ادبیاتا یئنی باخیشین فورمالاشماسینا اساسلار یاراتدی، مطبعه‌چیلیک ایشی قورولدو.
"اکینچی" قزئتی‌نین نشره باشلاماسی
چار روسیه‌سینده 1865-جی ایلده قبول اولونموش "سانسور حاقّیندا قطعی قانون"دان سونرا مطبوعاتدا نشرین قئیده آلینماسی و چاپی اولدوقجا چتین ایش ایدی. حسن بیگ زردابی قزئت چیخارماق فیکرینه 1868-جی ایلده دوشموشدو. لاکین چار ایداره‌لرینده‌کی سوروندورمه‌چیلیک، هرج-مرجلیک زردابی‌نین قزئت نشر ائتمک آرزوسونو اوزون مودّت چین اولماغا قویمادی. حنیفه خانیم ملکووا‌نین گؤستردیگی کیمی "قزئتین نشرینه ایجازه آلما 7 ایل چکدی".زردابی‌نین رسمی اورقانلارا ایلک موراجیعتی 1873-جو ایلین آپرئل آییندا اولدو. مالیه وسایتی الده ائتدیکدن سونرا ح.زردابی باکی‌نین قوبئرناتورو، گئنئرال-مایور د.س.ستاروسئلسکی‌یه عریضه ایله موراجیعت ائده‌رک قزئت نشرینه ایجازه ایسته‌دی. بو مسله‌یه توخونان زردابی یازیر:
" من اونا فرضیمی دئیندن سونرا مصلحت گؤردو کی، قزئتین آدینی "اکینچی" قویوم کی، گویا، محض اکین و زیراعتدن دانیشاجاق و اؤزو ده بوینونا چکدی کی، سانسورلوغونو قبول ائلسین. بو طؤور عریضه وئریب ایجازه آلدیم. "
آذربایجان میلّی مطبوعاتی‌نین اساسینی تشکیل ائدن بو مطبوعات نشرین آدی‌نین "اکینچی" اولماسی، شوبهه‌سیز کی، چار رئژیمی‌نین فیکرینی قزئتین داشییاجاغی اساس ایدئیا ایستیقامتیندن یاییندیرماق مقصدی گودوردو. قزئتین نشرینه 1875-جی ایلده ایجازه وئریلدی و اییول آیی‌نین 22-ده "اکینچی"نین ایلک سایی ایشیق اوزو گؤردو. بو تاریخدن اعتیباراً آذربایجاندا میلّی دؤوری مطبوعاتین اساسی قویولدو. جهالته و مؤوهوماتا آغیر ضربه وورماق، خالقا معاریفچیلیک آشیلاماق، آنا دیلینده قزئت اوخوتدورماق گؤره‌وینی اوزرینه گؤتورن زردابی‌نین مسلکداشلاری قارشیلارینا اولدوقجا مسئولیتلی وظیفه قویدولار. هانسی مسله‌لرین قزئتده عکسینی تاپاجاغی سوالینا "اکینچی"نین ایلک نؤمره‌سینده زردابی درج ائتدیگی مقاله‌ده جاواب وئردی و بللی اولدو کی، قزئتین مرامنامه‌سی بئله اولاجاقدیر:
- داخیلیه - بوراداکی مقاله‌لر قزئتین مونشیسی‌نین اؤزو طرفیندن یازیلاجاقدیر.
- اکین و زیراعت خبرلری - یعنی بیزیم، یا غئیری ویلایتلرده اولان اکینلردن.. اونلاری بئجرمک واختیندا ایشله‌دیلن اسبابلاردان، اکین یئرینی شوخوم ائتمکدن، اکین یئرینی قووّتلی ائتمکدن اؤترو او یئره غئیری شئیلر قاریشدیرماقدان، خولاصه، اکیندن و اکینی بیچیب، گؤتوروب، قورودوب، دؤیوب ساخلاماقدان دانیشیق اولاجاقدیر. همچنین بو ایکینجی فصیلده مالدارلیقدان، ماللاردان عمله گلن شئیلردن دانیشیق اولاجاقدیر، یعنی بیزیم و غئیری-ویلایتلرده نه قیسیم ماللار ساخلاماقدان و یا نه طؤور ساخلاماقدان و اونلاردان عمله گلن شئیلری نه طؤور یاخشیراق عمله گتیرمکدن دانیشیلاجاقدیر.
- عئلم خبرلری - یعنی عئلم و ایمتاحان یولو ایله آشکار اولان، مثلاً، اینسا‌نین بد‌نینه و مالینا نفعی اولان خبرلردن دانیشیلاجاقدیر.
- تازه خبرلر - بیر نئچه قیسم اولاجاقدیر، اولاً تیجارت خبرلری اولاجاق، یعنی بیزیم ویلایتیمیزده و غئیری ویلایتلرده بیر شئی، مثلاً، بوغدا فیلان شهرده، یا فیلان کندده نه قیمته و نه طؤور ساتیلماقدان خبر وئره‌جکدیر و س.
ایلک سایدا درج اولونان مقاله‌دن و بو معلوماتلاردان گؤروندوگو کیمی حسن بیگ "اکینچی"نین اساس ایدئیا ایستیقامتلری‌نین 4 اساس شؤعبه‌ده عکسینی تاپاجاغینی موعینلشدیرمیشدی. لاکین "اکینچی"نین 6-جی نؤمره‌سیندن سونرا قزئتده مکتوبلار شؤعبه‌سی ده آچیلدی و "مکتوبلار" باشلیغی آلتیندا ماتئریاللار دا درج اولونماغا باشلاندی. بو 5 شؤعبه قزئتین سونونجو نؤمره‌سینه قدر داوام ائتمیشدیر. "اکینچی" باکیدا چاپ اولونسا دا، تئزلیکله عوموم روسیه موسلمانلاری‌نین قزئتینه چئوریلدی. اونو داغیستاندا و وولقابویوندا، مرکزی آسیا و سیبیرده اوخویوردولار. حنیفه خانیم آبایئوا اؤز خاطیراتیندا "اکینچی"نین یاییلدیغی گئنیش جوغرافیایا توخوناراق یازیردی:
" قزئت روسیه‌ده کی بوتون موسلمانلاری یئریندن ترپتمیشدی. او، بیر ائلئکتیریک جریانی کیمی بوتون موسلمان عالمی‌نین ایچریسیندن کئچمیشدی... قزئتین ایلک آبونه‌چیلری، اونو بیرینجیلر سیراسیندا سالاملایانلار اوْمسکدان، تومئندن، جیستوْپوْلدان اولان سیبیرلیلر، اوْرئنبوُرق، اوُفا، وولقابویو تاتارلاری ایدیلر. "
قزئتین باشلیجا مؤوضولاری
روسیه‌ده تحصیل آلدیغی ایللرده دئموکراتیک فیکیرلی ضیالیلارلا اونسیت قوران " Полярная звезда " ، " Колокол " و "Современник" کیمی دئموکراتیک مطبوعات اورقانلاری‌نین موترقّی ایدئیالاری ایله تانیش اولان زردابی و "اکینچی"نین باشقا مؤلیفلری "اکینچی" قزئتی‌نین نشری ایله بو آب-هاوانی آذربایجاندا گؤرمک ایسته‌ییر، خالقین ترقّیسی مسله‌سینی باشلیجا مقصد کیمی گؤتوروردو. "اکینچی" دؤورون آذربایجانلیسی‌نین تصوّرلری‌نین گئنیشلنمه‌سینه، قونشو اؤلکه‌لرده و جمعی دونیادا باش وئرن موترقّی ایدئیالار باره‌ده اونلارین معلوماتلانماسینا، مدنی اینتیباها قدم قویمالارینا بؤیوک کؤمک ائتمیشدی.
"اکینچی" اینسانلارین عادی حوقوقلاردان بئله محروم اولدوغونو آچیقجاسینا دئییردی. 1877-جی ایلده چیخان 6-جی نؤمره‌ده او یازیردی:
" بیزیم شرعیتیمیزه گؤره قولو آزاد ائتمک چوخ بؤیوک ثاواب اولدوغونو بیله-بیله بیز اؤزوموز اؤز خواهیشیمیزله بیر-بیریمیزه قول اولموشوق: رعیّت پادشاها، عؤورت کیشی‌یه، اوشاق آتایا، نؤکر آغایا، شاگیرد اوستایا مگر قول دئییلمی؟ بلی، بیز هامیمیز قولوق. بونا سبب بیزیم آتا-بابا عادتلریمیزدیر. خولاصه، شرقی زمینده آزادلیق اولمادیغینا بیز آوروپا اهلیندن گئری قالمیشیق و نه قدر بئله اولسا بیز ترقّی ائتمه‌یه‌جه‌ییک و ائده ده بیلمه‌ریک. "
قزئت باشقا بیر مقاله‌ده سؤز آزادلیغی‌نین اولماماسیندان یازیردی:
" معلومدور کی، حئیوان هارایا گئتسه گئدر، هر طرفه ایسته‌سه باخار، هر نه ایسته‌سه ائله‌یر، هاچان کئیفی نئجه ایسته‌سه مله‌یر، آما اینسان نینکی اؤز ایسته‌دیگینی ائده بیلمیر، حتّی کئیفی ایسته‌دیگی کیمی دانیشا دا بیلمیر. "
آزاد سؤز و فیکیر سربستلیگی‌نین مؤوجود اولمادیغینی اوست اؤرتولو شکیلده چاریزمین یئریتدیگی سیاستله باغلایان "اکینچی"لر سببلردن بیری کیمی کؤهنه قایدالارین دییشدیریلمه‌مه‌سینده گؤروردو. قزئت اوست اؤرتولو شکیلده اولسا دا، چاریزم اوصول-ایداره‌سینی، اونون تؤرتدیگی جینایتلری تنقید ائدیردی. قزئتین درج ائتدیگی بیر نئچه خبر بونو ثوبوت ائدیر. مثلاً، "پئتئربورقدا دئکابرین 6-دا کازانسکی سوبور کیلسه‌سینده دوعا اوخونان وقتده بیر نئچه طلبه و غئیری دؤولتین اوسته نالاییق سؤزلر دانیشیب. ایندی سئنات اونلارین ایشینه باخیب، قطع ائدیب چوخونو سیبیره گؤندریب". "اورال کازاکلاری‌نین یئرلرینده تزه عسگری قایدا قویولاندان سونرا بعضی شخصلر اوّل امره راضی اولمادیغینا بینان حؤکم اولونوب کی، اونلاری اؤز کولفتلری ایله توتوب تورکوستانا گؤندرسینلر" قزئت جمعیتین ازنلردن و ازیلنلردن عیبارت اولدوغونو آچیق اعتیراف ائدیردی.
ازنلر صینفینه منسوب اولان بیگلر، آغالار "اکینچی"نین اساس تنقید هدفی ایدی. قزئت یازیردی کی، البته، بیگلر "خلقین خوشبختلیک فیکرینی چکمز. اونون اوچون پول گرکدیر کی، کئیفی-دیماغا مشغول اولا و میلّت عوضینه حئیوان گرکدیر کی، اونا حاکیملیک ائدیب، اؤز بیگلیگینی ظاهیر ائده". "اکینچی" پئتئربورق فهله‌لری‌نین حیاتیندان بحث ائدرکن گؤستریردی کی، "بیرجه پئتئربورق شهرینده 90 مین فهله یئرسیز قالیب".
ح.زردابی و اونون مسلکداشلاری "اکینچی" قزئتینی دین و مؤوهوماتا، اطالت و گئریلیگه قارشی موباریز بیر تریبونایا چئویرمگه چالیشیردیلار. زردابی و مسلکداشلاری‌نین قزئت صحیفه‌لرینده درج ائتدیردیکلری یازیلارین بیر قیسمی دینی فاناتیزم و مؤوهوماتا حصر اولونموشدو. معیشتده‌کی یئنیلیگه قارشی چیخانلارا سرت جاواب وئرن زردابی یازیردی:
" ... چکمه گئیمکده بیر گوناه یوخدور و هر کس فیکیر ائیله‌سه گؤرر کی، چکمه گئیمکله اینسان موسلمانلیقدان چیخماز. آما بیر شخص... باشماق یئرینه چکمه گئینده شورالار اونو هجو ائدیر، موللالار اونا منبردن لعنت اوخویور، عوام‌الناس سالام وئرمه‌ییر، خولاصه هامیمیز بیرلشیب اونو کافیر حساب ائدیب، او قدر اینجیدیریک کی، بیچاره ناعلاج قالیب اؤز میلّتینی آتیب گئدیب خاریجیلرله اونس توتور کی، اونون اؤولادی اونلارین ایچینده بؤیویوب اونلارین ترقّیسینه داخیل اولور. البته، بئله‌ده نه قدر سعی ائدک کی، بوغدا بیتسین، اولماز. آلاق اوتلاری آرتاجاق و بیر قرینه‌دن سونرا اونلاری بیچیب عوضینه غئیره حاصیل ائده‌جکلر. "
"اکینچی" دینی آیینلری حیاتا کئچیررکن قوراندا نظرده توتولان قایدالاردان کنارا چیخمالاری ضررلی حال حساب ائدیردی. عاشورا گونو باش یارما‌نین علئیهینه موذاکیره آچان "اکینچی" بو حالین ایسلام قایدا-قانونلاری ایله بیر آرایا سیغمادیغینی گؤستریردی. قزئتده ح.زردابی‌نین، احسن الاقواعدین (حاجی محمدصادق)، ع.گورانی، حیدری و باشقالاری‌نین بو مؤوضودا کسکین یازیلارلا چیخیش ائتمه‌لرینی قبول ائتمه‌ینلر ده اعتیراضلارینی، مؤوقئعلرینی قزئته عونوانلاییردیلار. قاراباغدان هادی الموزیلین حسن قارا هادی، قوبادان خادیم‌القواعد- ، کاپیتان سولطانوو، "اکینچی"نین دینی فاناتیزمین علئیهینه آپاردیغی بو موذاکیره‌لری قبول ائتمیر، اؤز مؤوقئعلرینی کسکین شکیلده بیلدیریر، حتّی تحقیر یولو توتوردولار. ح.زردابی ح.ق.هادی‌نین هجوینی قزئتده درج ائده‌رک رئداکسییا قئیدینده گؤسترمیشدی:
" جناب هادی قاراباغی‌نین هجوینی تامام چاپ ائله‌مگه ایذن اولمادی... فیکریم بودور کی، بیزیم زرداب کندینده قاراباغین سرحدینده بیر داش قویدوروب، اونون اوسته ذیکر اولان هجوی تامام قازدیریم کی، گله‌جکده بیزیم اؤولادلار او یادیگاره باخیب بیلسینلر کی، من بو زحمت ایله میلّتی ایسلامی غفلتدن آییلتماق ایسته‌ین وقتده نئچه نادانلارا راست گلمیشم. "
"اکینچی" قزئتی موللالارین و روحانیلرین ایچ اوزونو کونکرئت دلیللرله آچیردی. هم خریستیان، همچنین موسلمان عالمینده‌کی فیریلداقلاری بیر-بیر آچیب گؤستریردی:
" ایسپانییا مملکتی‌نین بیر کندینده بیر توانه کس وفات ائدن زامان اوسته کئشیش گتیرمه‌دیگینه، کئشیش دئییب کی، بئله شخصین روحونو شئیطان اؤزو گلیب جهننمه آپاریر. مئیید باسدیریلاندان ایره‌لی اول شخصین ائوینه بیر عجاییب پالتاردا اوزون قویروق و الینده مشعل صورت داخیل اولوب کی، هامی گؤروب، شئیطان – دئییب قاچیب. بیر کیشی بو قئیل و قالی ائشیدیب الینده توفنگ ایچری داخیل اولاندا، اول صورت اونون اوسته گئدیب. بو حالدا توفنگ آتیلیب اونا دَییب. سونرا اونو سویوندوروب گؤروبلر کی، ذیکر اولونان کئشیشدیر" "
"اکینچی" قزئتی مؤوهوماتچیلارا بیرینجی ضربه‌نی دونیوی عئلملری اؤیرتمگه تشویق ائدن موذاکیره‌نی آچماقلا ووردو. قزئت گؤستریردی کی، بیز ده "غئیری میلّتلر کیمی عئلمی-ابدانی علمی-ادیاندان آییریب، اونون اوچون غئیری مکتبخانا بینا ائدیب، غئیری موعلیملر تعیین ائتمه‌لی‌ییک"
"میلّت، دؤولت غئیرتی چکن قارداشلار، گرک خیالاتی–قوایدی–مؤوهومیتی کنارا قویوب، باجاریق و قووّه صاحیبلری اسباب، آلتی-ترقّیات و مکتبخانه‌لر بینا ائدیب، ماشین و اوستادلار گتیریب اطرافلی قایده-عولوم ایله تربیت ائتسین، تا کم-کم خلق باخبر اولوب، اؤز معاش ابدانلارینا لازیم اولان ایشلری عمله گتیرسینلر"
قزئت اکینچیلیگین اینکیشافینا کؤمک ائدن چوخلو ماتئریال درج ائتمیشدیر. دئمک اولار کی، قزئتین بوتون نؤمره‌لرینده اکینچیلیک و مالدارلیقلا باغلی ماتئریاللار "عئلم خبرلری" ،"اکین و زیراعت خبرلری" روبریکاسی آلتیندا ایشیق اوزو گؤرموشدو. بو ماتئریاللارین اکثریتینی ساده، روان خالق دیلینده زردابی‌نین اؤزو قلمه آلمیشدی. حسن بیگ ایله یاناشی، نجف بیگ وزیروو، ع.گورانی کیمی علمی، موعاصیر دؤورون طلبلرینی بیلن قلم اهلی روسیه‌نین، آوروپا‌نین کند تصروفاتینا عایید یئنیلیکلرینی اوخوجولارا چاتدیریردیلار.
تورپاغین محصولدارلیغی‌نین آرتیریلماسی، کوبره نؤوعلری، محصولدارلیغین تعیینی اوصوللاری، حئیوان ساخلانیلماسی، یئنی اکینچیلیک آلتلری اساس مؤوضولار ایدی. کند تصروفاتینا حصر ائتدیگی مقاله‌لری‌نین بیرینده زردابی آذربایجاندا کتان کیمی معلوم اولان عنعنه‌وی آغاج کوتانلارین چوخلو ایشچی قووّه‌سی طلب ائتمه‌سی خوصوصیتلرینی پیسله‌ییر، اونون تکمیللشدیریلمیش آلتلرله عوض ائدیلمه‌سی‌نین واجیبلیگینی قئید ائدیردی:
" خولاصه، دونیادا کوتان چوخدور، آما بیزیمکیندن یامانی هئچ اولماز. اونون هر بیر حیصه‌سی یامان اولدوغونا 8 جوت اؤکوز ایله ایشله‌دیریک و اونونلا بئله یئری نارین ائدیب چئویره بیلمه‌ییریک. اونا بیاناً بیزیم تاواناسی اولان اکینچیلر یاخشی ائله‌دیلر کی، موسکو کارخانالاریندان علا کوتانلار گتیریب ایشله‌دیرلر. "
مؤلیف مقاله‌ده معلومات وئریردی کی، آرتیق دونیادا کوتانلا یئر شوملانمیر:
" ایندی عئلم صاحیبلری سعی ائدیرلر کی، کوتانی سو بوغو ایله ایشله‌ین ماشینلا ایشلتسینلر و بئله ماشینلار قاییریبلار کی، بیر تاغار یئری بیر ساعاتدا شوخم ائدیر. "
زردابی مقاله‌لری‌نین بیرینده گؤستریردی کی، قافقازدا قارامال سایجا چوخدور، لاکین بونلاردان آز محصول گؤتورولور، اونا گؤره ده حئیوانلاری تؤوله شراییطینده ساخلاییب یئمله‌مک لازیمدیر. قزئتده آقروتئخنیکی و زووتئخنیکی مصلحت خاراکتئری داشییان یازیلار وئریلیردی. تورپاغین کئیفیتینی، مونبیتلیگینی محصولدارلیغینی تعیین ائتمک اوصولو خالقا چوخ ساده بیر دیل ایله چاتدیریلیردی. قزئت بوغدا‌نین نؤوعلرینی، اونلارین اکیلیب بئجریلمه‌سی اوصوللارینی ایضاح ائتمیشدیر. تاخیلچیلیق حاقدا قزئتده بئله ماراقلی مولاحیظه‌لره راست گلمک اولور:
" اونو بیر یئرده بیر نئچه ایل دالبادال اکسک حاصیل ایل‌به‌ایل آز اولار. اونا بیناناً یاخشیدیر کی، بیر ایل بوغدا اکندن سونرا، یئر بیر ایل دینجلسین و یا بوغدادان سونرا او یئرده بیر نئچه ایل غئیری شئی، مثلاً قارغی‌دالی، کارتوفئل(یئرآلما)، تنبکی،یئرکؤکو و غئیری کؤکو درینه گئدن شئی اکه‌سن. خولاصه یئر دینجلمگه قالاندا بیر ایل کئچنده بوغدا اکمک اولار. "
"اکینچی"ده کند تصروفاتی ماتئریاللارینی ح.زردابی، ن.وزیروو، ع.گورانی کیمی عئلملی، بیلیکلی، موتخصیص شخصلر یازیردیلار. اونلار روسیه‌نین، آوروپا‌نین کند تصروفاتینا دایر یئنیلیکلرین واختیندا اوخوجولارا چاتدیریردیلار.
"اکینچی" نین مؤلیفلری خالقین ظولم آلتیندا اولماسی‌نین اساس سببلریندن بیرینی عئلمسیزلیکده گؤروردولر. اونون فیکرینجه آداملارین بیری دیگرینه عاواملیق اوزوندن قول اولور. مقاله‌لرین بیرینده دئییلیر:
" معلومدور کی، بیر حئیوان بیر آهونو شیکار ائدیب اؤزو یئییر و اگر بیر غئیری حئیوان اونون الیندن او آهونو آلماق ایسته‌سه اونونلا اؤلنه‌جن دعوا ائدر، آما اینسان قان-تر تؤکوب قازاندیغینی عاواملیغی جهتدن اؤز الی ایله اؤزوندن گوجلولره وئریب اونلارین دخی آرتیق توانه اولماغینا باعیث اولور. "
اکینچی رئالیست صنعتین بئشیگی باشیندا چوخ آییق‌ساییق دایانمیشدی. قزئتین موحریرلری ادبیاتین حیاتلا علاقه‌سینی، صنعتده مضمون و فورما مسله‌لرینی دوزگون باشا دوشموشدو. ح.زردابی، ن.وزیروو، احسن الاقواعد و حیدری اؤز مقاله و مکتوبلاریندا کؤهنه اسکولاستیک شئعیری، ایجتیماعی مضمونو اولمایان هجو ادبیاتینی تنقید ائتمیش، شئعیرده عئلمین، معاریفین، حیات حقیقتلری‌نین ترنّومونون طرفداری مؤوقئعییندن چیخیش ائتمیشلر. قزئت هجوگولار حاقّیندا یازیردی:
" ایندی یازیلان هجولر مست اولان چکمه‌چی دانیشیغینا اوخشادیغینا نینکی اونلاری اوخوماق اولمور، حتّی آدام اولان کس اونلاری اوخویاندا اتی اورپَریر. "
ح.زردابی شاعیرلری حیاتلا آیاقلاشماغا سسله‌یرکن یازیردی:
" بیزیم زمانه ترقّی زمانه‌سیدیر و ترقّی ائتمه‌ین طایفه گونو-گوندن تنزّول ائدیب آخیردا پوچ اولاجاق، اونا بیناناً بیزیم شورا قارداشلاریمیزدان کی، اونلار الحق خالقین گؤزجوسودورلر، ایلتیماس ائدیریک، تقاضایی-زمانه‌یه مووافیق، خلقین گؤزونو آچماغا سعی ائتسینلر. "
ن.وزیروو شئعیرین تربیّوی اهمیتینه اوستونلوک وئریر و نالاییق هجولر یازانلاری کسکین ایفشا ائدیردی. اکینچی موحریرلری خالق یارادیجلیغینا بؤیوک اهمیت وئریردیلر. زردابی خالق ماهنیلاری‌نین قارشیسیندا ایجتیماعی حیاتی عکس ائتدیمک وظیفه‌سینی قویوردو. او، مقاله‌لری‌نین بیرینده یازیردی:
" معلومدور کی، هر کسین ماهنیدان خوشو گلیر، سسی اولان دا... اولمایان دا کؤنلو ایسته‌ین واخت ماهنی اوخویور. بو سببه ماهنی چوخ واجیب شئیدیر، اونا بیناناً، اونون معناسینی یاخشیلاشدیرماق سعیینه دوشمک لازیمدیر. هر طایفا‌نین... کئچمیشده اولان یاخشی و یامان گونلرینی شرح ائدن ماهنیلاری اولور؛ بونلار آغیزدان-آغیزا دوشوب میلّتی بیرلشدیرمگه باعیث اولور. آما بیزیم ماهنیلارا باخان گرک تعجوب ائیله‌سین، خودابنده، اونلاری کیم و نه اوچون دوزلدیب! اونلارین چوخونو کی، عاوام چاغیریر، هئچ معناسی یوخدور. مثلاً، .... "
زردابی مقاله‌‌نین سونوندا گؤستریر کی، بیزیم شاعیرلریمیز بیر-بیرینه هجو ائتمکدنسه معنالی ماهنیلار یازسالار خالقین معنوی اینکیشافینا کؤمک ائدرلر. اکینچی رئداکسییاسینا چوخلو حئکایه‌لر گلیردی. لاکین زردابی بدیعی و مضمون جهتدن ضعیف اولانلاری بوراخمیردی. بیر مکتوبوندا زردابی بوش و معناسیز حئکایه‌لرین مؤلیفلرینه ایشاره ووراراق یازیردی:
" ائی قارداشلار، روا دئییل کی، بیرجه قزئتیمیز وار کی، "اکینچی" اولسون، سیزه "الیف لئیلا" درسی دئسین. بو حالدا موسلمان میلّتی توفانا دوشموش تکیدیر کی، هر لپه اونلارین بیر حیصه‌سی‌نین آپاریب غرق ائدیر.... قارداشلارینیزین غرق اولماغینا باخا-باخا اینک ایره‌لیدن یئدیگی خؤرگی کؤیشه‌ین کیمی رستم زالین ناغیلینی اوخویوب کئچمیشده اولانلارین قووّتیله فخر ائدک و اؤز غرق اولماغیمیزا علاج ائیله‌مه‌یک. "
"اکینچی"لر
حسن بیگ زردابی – خالقین ترقّیسینی اونون معاریفلنمه‌سینده گؤرن حسن بیگ زردابی مدنی یوکسه‌لیش نامینه فرقلی واسیطه‌لره باش وورموش، موختلیف ایدئیالاری حیاتا کئچیرمیشدی. موسلمان شاگیردلرینه یاردیم جمعیتی تأسیس ائدیر و گیمنازییاداکی طلبه‌لری اولان نجف بیگ وزیروو و عسگر آغا آدیگؤزلوو (گورانی) ایله بیرلیکده بوتؤو بیر یایی آذربایجا‌نین کند و شهرلرینی دولاشیر. اونون طلبه‌لرین تحصیل خرجلرینی اؤدمک اوچون یاراتدیغی ایلک خئیریه جمعیتی‌نین فعالیتی او قدر ده اوغورلو آلینمادی. بؤیوک چتینلیکله ده اولسا، حسن بیگ 1600 ماناتا قدر پول توپلاییر و بو وسایتین فایزی ایله ایلده 1-2 نفرین تحصیل حاقینی اؤده‌ییر. بو ایشله یاناشی حسن بیگ اؤز منزیلینده پانسیونات آچیر، هر ایل اون نفر آذربایجانلی اوشاق بو پانسیوناتا قبول اولونور و گیمنازییایا داخیل اولماق اوچون حاضیرلانیر. 1872-جی ایلده عاییله حیاتی قوردوغو تیفلیسده نجیب قیزلار اینستیتوتونو بیتیرمیش حنیفه خانیم آبایئوا دا تعلیم-تربییه ایشلرینده اری‌نین ان یاخین کؤمکچیسی اولور. میلّتین معاریفلنمه‌سی یولوندا حسن بیگین گؤستردیگی سعیلری حنیفه خانیم خاطیره‌لرینده بئله تصویر ائدیر:
" او، بیر نفر دمیرچینی اؤز اوشاغینی گیمنازییایا وئرمگه راضی سالمیشدی. "
طبیعی کی، حسن بیگین گؤردوگو ایشلرین هامیسی میلّتین ترقّیسی نامینه ائدیلن، مایاسی وطنپرورلیکدن دوغولان ایشلر ایدی. آذربایجا‌نین او زامانکی تاریخی اینکیشاف سویه‌سینده ان تاثیرلی، موناسیب واسیطه‌لردن بیری‌نین مطبوع سؤز اولدوغونو ح.زردابی دویمامیش دئییلدی. او آنا دیلینده قزئت نشر ائتمک فیکرینه هله قوبادا، ماحال محکمه‌سی‌نین کاتیبی ایشله‌دیگی دؤورده گلمیشدی. بؤیوک آذربایجان معاریفیچیسی عباسقولو بیگ باکیخانووون قارداشی طلب اولونان مالیه خرجلرینی اؤز اوزرینه گؤتوروردو. "اکینچی"نین مئیدانا چیخماسی بیر نئچه جهتدن علامتدار ایدی. آذربایجان قزئته‌چیلیک تاریخینده ایلک دفعه اولاراق حسن بیگ زردابی "اکینچی"نین تیمثالیندا مطبوعاتا کوتلوی اینفورماسیا واسیطه‌سی، معاریفچیلیگین اساسی، ایجتیماعی-سیاسی شوعورون فورمالاشماسی فاکتی کیمی یاناشدی. "هر بیر ویلایتین قزئتی گرک او ویلایتین آیناسی اولسون" ،"یاخشی-یامانلیغی آشکار ائله‌سین" ،"خالقین هر بیر دردی و خواهیشی او قزئتده چاپ اولونسون کی، او قزئته باخان خالقی آینادا گؤرن کیمی گؤرسون" کیمی درین معنالی فیکیرلر چاغداش مطبوعاتیمیزین دا اساس پرینسیپلری اولاراق قالماقدادیر.
حسن بیگ زردابی قزئته آنا دیلینی اؤیره‌دن بیر مکتب کیمی باخیردی، "قزئت و یا درگی اوخوماق اینسانی دونیادان خبردار ائدیر، اؤز دیلینی اؤیره‌دیر". او، تجروبه‌ده ثوبوت ائدیردی کی، آذربایجان مطبوعاتی اؤز میلّی زمینی اوزرینده اینکیشاف ائتمگه قادیردیر، قزئت خالقین حیاتیندا اینکیشافا دوغرو تکان‌وئریجی عامیل اولا بیلر. لاکین قزئته‌چیلیگه مئیل گؤسترن، اونو اؤزونه صنعت سئچن آداملارین اولماماسی، زردابی‌نی توتدوغو بؤیوک یولدا چتینلیکلره سالیردی. او، بو باره‌ده یازیردی:
" دونیادا هر قزئتی 5 و یا 10 آدام اینشا ائدیر، اونو چاپ ائله‌ین، حوروفاتینی دوزن، غلطلرینی دوزلدن باشقا کسلر اولور. آمّا بو ایشلرین هامیسینی گرک من تک اؤزوم گؤروم. حتّی بیزیم موسلامان شهرینده بیر ساوادلی اولان موسلمان یوخدور کی، قزئته باخیب اونون غلطینی دوزلتسین و یا حوروفاتینی دوزسون. "
آذربایجاندا میلّی دیلده قزئت چیخارماق اوچون مطبعه‌لرین اولماماسی نتیجه‌سی ایدی کی، ایراندا، تورکیه‌ده چاپ اولونان قزئت و کیتابلاردان ایستیفاده ائدیلیر و بونون نتیجه‌سینده دیلیمیزده خاریجی سؤزلرین، ایفاده و ترکیبلرین ایشله‌دیلمه‌سینه شراییط یارادیلیردی:
" اونلارین کیتابلارینی بیزیم آدام اوچون اوخوماق چتیندیر. اونا بیناناً یاخشی اولاردی کی، بیزیم میلّت غئیرتی چکن قارداشلار بیر ایجماع بینا ائدیب، چاپخانا آچیب اؤز دیلیمیزده چاپ ائلتدیریب کیتابلاری خالقا موفته،یا بیر آز قیمته پایلاسین. "
بو بؤیوک معاریف فدایسی "اکینچی"نین نشری عرفه سینده‌کی قایغیلاریندان سؤز آچاراق خاطیرلاییردی:
"اکینچی"نین نشری عرفه‌سینده‌کی قایغیلاریندان سؤز آچاراق خاطیرلاییردی: "بس قزئتی نئجه چیخاردیم؟ پول یوخ، یازیچی یوخ، چاپخانا یوخ، حوروفات یوخ، عمله یوخ، بیر-ایکی یوزدن آرتیق دا اوخویان اولمایاجاق. دؤولت طرفیندن ایذن آلماق دا کی، بیر بؤیوک بلادیر. "
زردابی قزئت اوخویانلارین سایینی آرتیرماق اوچون چوخ واخت نؤمره‌لری پولسوز پایلاییردی. هله قزئت چیخمامیشدان اول زردابی‌نین م.ف. آخوندووا گؤندردیگی مکتوبدا بونو آیدین گؤرمک اولار:
" بلکه سیزی بئله بیر شئی دوشوندورور کی، نه اوچون باشقا بیریسی دئییل محض سیزه، اؤزو ده موفته، بیر قورو "چوخ ساغ اول" ائشیتمگه بئله اومیدینیز اولمادان بو باره‌ده زحمت چکه‌سینیز. اوندا من مجبورام دئیم کی، خالقا سنه دوغما اولان خالقا محبتدن، عاواملارین معاریفلنمه‌سیندن صؤحبت گئدن یئرده بو سوال اورتایا گلمه‌مه‌لیدیر؛ خالقین، هم ده گئریده قالمیش عاوام خالقین، سنین و منیم قارداشیمین معاریفلنمه‌سی ایشینه اؤزونو حصر ائدن بیر آدامی بئله بیر فیکیر یولدان قویمامالیدیر. او، موکافاتینی اؤز-اؤزونه، ایشینی گؤره-گؤره ویجدانی قارشیسیندا دویاجاقدیر. "
حنیفه خانیمین خاطیره‌لرینده قئید ائدیر کی، بیر دفعه فرانسیز قزئتی‌نین باش موخبیری باکی‌یا گلیب چیخمیشدی. او، روسیه‌ده، خوصوصیله باکیدا قزئت ایشی‌نین قورولماسینی اؤیره‌نیردی. او، بوتون روسیه‌ده آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان یئگانه قزئتله ماراقلانیب حسن بیگین یا‌نینا گلمیشدی. قزئتین اوچ ایل مودتینده آنجاق 300 آبونه‌چیسی اولدوغونو بیلینجه موخبیر تعجوبله حسن بیگه باخیب صمیمی صورتده دئدی:
"سیز قهرمانسینیز، بیزیم فرانسه‌ده بو جور یوخسول قزئتلر اوچون ایشله‌ین آدام تاپیلماز. سیزین ائنئرژی‌نیزه حئیران قالمیشام. گؤرونور سیز اؤز خالقینیزی چوخ سئویرسینیز. "
زردابی "اکینچی" ده دئمک اولار کی، هر شئیدن یازیردی. "اکین و زیراعت خبرلری" باشلیغی آلتیندا گئدن مقاله‌لرینده زردابی تورپاغین عئلمی قایدا ایله بئجریلمه‌سیندن، اکینچیلیک ایشلرینی یئنی یولا چیخارماقدان، یئنی ماشینلارین تطبیقیندن و س. بحث ائدیردی.
او، همچنین کسکین سیاسی مسله‌لر ده قویوردو، زمانه‌‌نین عئییبلرینی آچیب گؤستریردی. او، بعضاً اوستالیقلا عادی بیر مقاله‌‌نین ایچینده سیاسی مسله‌لردن بحث ائدیردی. مثلاً، او، بیر مقاله‌ده اوخوجویا عادی بیر خبر وئریر، گؤستریر کی، فرانسیز عالیمی پاستئر باراما قوردو بسله‌مگین یئنی قایداسینی تاپمیشدیر. فرانسه سؤزو ایشله‌دیلن یئرده مؤعتریضه آچیب دئییردی کی، (ایندی فیرنگیستاندا پادشاه یوخدور، دؤولت ایشینه محکمه (یعنی مجلیس) مولاحیظه ائدیر کی، اول محکمه‌‌نین جالیسلرینی جاماعات زوبده ائدیر). بئله‌لیکله، زردابی اوخوجویا باشا سالماق ایسته‌ییردی کی، فرانسه‌ده دؤولت قورولوشو بیزیمکیندن یاخشیدیر. اورادا مجلیسی جاماعات سئچیر، دؤولت ایشلرینی تک بیر آدام دئییل، مجلیس ایداره ائدیر.
زردابی‌نین هم قزئته‌چیلیک، هم ده عئلمی فعالیتینده ماتئریالیست گؤروشلر اؤزونو عکس ائتدیریر. اونون "تورپاق، سو و هاوا" ،"بدنی سالامات ساخلاماق دوستوروله‌ملی" اثرلرینده، 1905-1906-جی ایللرده "حیات" قزئتینده، 1907-جی ایلده "دبستان" ژورنالیندا چیخان مقاله‌لرینده بو گؤروشلری حیس ائتمک اولور.
میرزه فتحعلی آخوندوو- میلّی دراماتورگییا‌نین اساسینی قویان آخوندوو بو ایدئیالارلا یاشادیغی بیر زاماندا زردابی‌نین "اکینچی" آدلی قزئت نشر ائتدیرمک خبرینی ائشیدیب اونو آلقیشلامیشدیر. قزئت باره‌سینده آخوندوولا زردابی آراسیندا خئیلی مکتوبلاشمالار اولموشدور. او، 1875-جی ایلده آپرئلین 21-ده زردابی‌یه گؤندردیگی مکتوبدا دئییر:
" گؤندردیگینیز ائلانلاردان شیخ‌السلاما و موفتویه - هره‌سینه 25 نوسخه وئردیم. اونلارین هر ایکیسیندن سیزین منه یازدیغینیز مکتوبدا ایفاده ائتدیگینیز خواهیشینیزی یئرینه یئتیرمگی ریجا ائتدیم... منه گؤندریلن ائلانلارا گلینجه، اونلاردان 10 دنه‌سینی منیم خواهیشیمه اساساً، بوراداکی ایران کونسولو جنابلاری قبول ائتدیلر. بئله‌لیکله، سیز 10 نفر آبونه‌چی‌نین پولونو اورادان آلاجاقسینیز. من نظرده توتموشام کی، ساوادلی تانیشلاریما تصادوف ائتدیکده، بو ائلانلاردان اونلارا تقدیم ائده‌رک، سیزین قزئتینیزه آبونه‌چی اولماغی اونلاردان خواهیش ائدیم. "
م.ف.آخوندوو بو مکتوبدا قزئتله علاقه دار بیر نئچه موهوم وظیفه ایره‌لی سورموشدور. آخوندووون فیکرینجه، گئنیش اوخوجو کوتله‌سی اوچون بوراخیلان مطبوعات اورقا‌نی‌نین یازی تیپی گؤزل، دیلی، اوسلوبو، اورفوقرافییاسی تام دوزگون اولمالیدیر. او، کیچیک بیر ائلاندا چوخلو اورفوقرافییا سهوی گؤروب یازمیشدی:
" قزئتینیزین یازی تیپیندن من فؤوق العاده راضییام. آنجاق سیزین آذربایجانجا مکتوبلاری حاضیرلایان موحریردن چوخ ناراضییام. او، آذربایجان دیلینی بیلمیر. بونا گؤره ده کیچیک بیر ائلاندا بیر چوخ باغیشلانیلماز سهولره یول وئرمیشدیر. همین بو موحریری عرب قرامماتیکاسینی بیلن، فارس و تورک دیللرینه بلد اولان باشقا بیر ساوادلی آداملا عوض ائتمک لازیمدیر. "
بؤیوک موتفکّیر تیفلیسده اؤز کومئدییالارینی چاپ ائتدیررکن دیلی‌نین سلیسلیگینه، اورفوقرافییا‌نین دوزگونلوگونه خوصوصی فیکیر وئرمیشدی. اونون زردابیدن خواهیشی بو ایدی کی، همین کومئدییالارین اورفوقرافییاسینا رعایت ائتسین. م.ف.آخوندوو حتّی، ائلاندا اولان بوتون سهولرین آلتیندان قیرمیزی قلمله جیزیقلار چکیب بیر نوسخه‌سینی حسن بیگه گؤندرمیشدی.
م.ف.آخوندوو "اکینچی"نین قارشیسیندا دوران وظیفه‌لری چوخ دوزگون موعینلشدیرمیشدی:
" سیزین قزئتینیزین اساس مزیتلریندن بیری ایفاد‌ه‌نین گؤزللیگی، عیباره‌لرین ظریفلیگی و آیدینلیغی، اورفوقرافییا‌نین دوزگونلوگو اولمالیدیر. چونکی سیزین قزئتینیز باشقا مسله‌لرله یاناشی، آذربایجان یازیسینی دوزگون اولمایان ایفاده‌لردن تمیزله‌مگه چالیشمالی، بو دیلده یازان بوتون آداملار اوچون نومونه اولمالیدیر. "
مکتوبون سونوندا م.ف.آخوندوو "اکینچی" قزئتینده امکداشلیق ائتمگه راضی اولدوغونو بیلدیریر و قزئتین پروقرامی‌نین اونا گؤندریلمه‌سینی حسن بیگ زردابیدن خواهیش ائدیر. آخوندوو اکینچی‌نین قالدیردیغی موهوم ایجتیماعی-سیاسی مسله‌لره دایر اؤز رأیینی بیلدیریر، هابئله "وکیلی-میلّتی-نامعلوم" ایمضاسی ایله مکتوبلار یازیردی. عاشورا مراسیملرینده باش یاریب، اینسا‌نین اؤزونه خسارت یئتیرمه‌سی‌نین ایسلاما ضید اولدوغونو بیلدیرن و بو مؤوضودا پولئمیکا آچان "اکینچی" ده م.ف.آخوندوو موترقّی جبهه ده دایانمیش، جهالت‌پرستلری کسکین تنقید ائتمیشدیر.
سید عظیم شیروانی — س.ع. شیروا‌نی‌نین یارادیجیلیغی‌نین موهوم بیر حیصه سی "اکینچی" قزئتی ایله باغلیدیر. قزئتین ساتیرا جبهه‌سی شیروا‌نی‌نین شئعیرلری حسابینا اولدوقجا قووّتلی ایدی. اکینچی‌نین تاثیری ایله او، گونون ان ضروری مسله‌لرینه اویغون شئعیرلر یازیردی. قزئت اونون الینده معاریفچیلیک ایدئیالارینی یایماق اوچون خطابت کورسوسونه چئوریلمیشدی. آذربایجان خالقی‌نین حیاتیندا "اکینچی"نین بؤیوک رولو اولدوغونو شئعیرلرینده وورغولایان شیروا‌نی‌نین نظرینده قزئتین خئیلی اوستونلوکلری واردی. بیرینجی: قزئت دونیا‌نین هر یئریندن موختلیف مضمونلو خبرلری توپلاییب اوخوجولارا چاتدیریر. بو ایسه دونیا ایشلریندن خبردار اولماقدا اوخوجولارا کؤمک ائدیر. ایکینجی: قزئت عئلم توخومو سپیر، اکینچیلیگی یوکسلتمگین یوللارینی گؤستریر، معیشتی داها دا یاخشیلاشدیرماق ایسته‌ینلر اوچون عاغیللی موعلیمدیر. اوچونجو: قزئت آنا دیلینده چیخدیغی اوچون دیلین صافلاشماسیندا، تمیزلنمه‌سینده موهوم رول اویناییر. نهایت: قزئتین قیمتی اوجوز، مقاله‌لرین دیلی ساده اولدوغونا گؤره هامی‌یا موناسیبدیر.
شاعیر "قزئت ندیر؟" شئعیرینده اوخوجولاری "اکینچی"نین مرامی ایله تانیش ائدیر، قزئتین اهمیتینی باشا دوشمه‌ینلری ساتیرا آتشینه توتوردو. سید عظیم شئعیرده دؤورونون قزئتلری‌نین خولاصه‌سینی وئریر، اکینچینی مؤوقئعیینی دوزگون قیمتلندیریردی.
قافقاز اهلینه خطاباً یازدیغی شئعیرینده شاعیر زمانه‌سیندن شیکایت ائدیر. دین خادیملرینی مین بیر حیله ایله خالقی سویماسی، عاواملیق، گئریلیک، ساوادسیزلیق ساتیرا آتشینه توتولور. س.ع.شیروا‌نی‌نین بو شئعیرینده ح.زردابی‌یه یوکسک قیمت وئریر، اونون عئلمینی، بیلیگینی تعریفله‌ییر، عئلم اؤیرنمک سایه‌سینده خالقی‌نین ان قاباقجیل، گؤزوآچیق آدامی اولماسی ایله فخر ائدیر.
س.ع.شیروانی "اکینچی" قزئتینده 10-دان چوخ ساتیریک شئعیر و مکتوب چاپ ائتدیرمیشدیر. اونون ایلک شئعیری قزئتین نشری‌نین 1-جی ایلینده 6-جی نؤمره‌ده بوراخیلمیشدیر. همین نؤمره‌دن سونرا شیروا‌نی‌نین شئعیرلری هم اساس نؤمره‌لرده، هم ده علاوه‌لرده درج اولونموشدور.
نجف بیگ وزیروو — آذربایجان ادبیاتینا ماهیر دراماتورق کیمی داخیل اولان، هله طلبه‌لیک ایللریندن "اکینچی"نین سسینه سس وئرمیش، اونون یارادیجی هئیتینه قاتیلمیش، پوبلیسیست مقاله‌لری ایله چیخیش ائتمیشدیر. اونون ایلک پوبلیسیست اثرلری "اکینچی" قزئتینده چاپ اولونموشدور. "اکینچی"نین ایلک نؤمره‌سی ایشیق اوزو گؤرنده نجف بیگ وزیروو موسکودا پئترووسکی-رازومووسک کند تصروفاتی آکادئمییاسیندا تحصیل آلیردی. باکیدا رئال گیمنازییادا اوخویان واخت زردابی اونون موعلیمی اولموشدو. موعلیمی‌نین آنادیلینده قزئت نشر ائتمه‌سینی موسکودا ائشیدن وزیروو "اکینچی"ده یاخیندان ایشتیراک ائتمگی قارشیسینا اساس مقصد قویموشدو. 1875-جی ایل آوقوست آیی‌نین 28-ده زردابی‌نین عونوا‌نینا گؤندردیگی مکتوبوندا وزیروو یازیردی:
" اوّ‌لینجی ایکی نؤمره‌نی آلدیم. "اکینچی" منیم آنا دیلی موعلیمیمدیر. ترجومه اوچون اوریژینال بیر شئی تاپمیرام. اؤزومونونکونو یازیرام. داوامی دا اولاجاق. قزئتین پروقرامینی گؤندرین کی، ندن یازاجاغیمی بیلیم. "
مکتوبلا برابر زردابی‌یه شوشا‌نین حیاتیندان، بوراداکی گئریلیک و مؤوهوماتدان بحث ائدن "آغیچی" آدلی فئلیئتون گؤندرن وزیرووون بو یازیسی "اکینچی"ده چاپ اولونمادی. بو اونو روحدان سالمامیش، اؤز یازیلاری اوزرینده چالیشمیش، "اکینچی"یه مونتظم مکتوبلار گؤندرمیشدیر. "اکینچی"ده درج ائتدیگی مقاله‌لرده ن.وزیروو ادبیات و صنعت مسله‌لرینه ده توخونموش، گئرچکلیگی اؤزونده ائحتیوا ائدن نومونه‌لرین یئرینی هجولرین، مدحیه‌لرین توتماسینا منفی موناسیبت بیلدیرمیشدی.
اونون "اکینچی"ده 8 مقاله‌سی درج اولونموشدور. بو مقاله‌لر موختلیف مؤوضولاردادیر. مثلاً، ایلک مقاله‌سی پئترووسک-رازومووسک آکادئمییاسیندا مال-قارا‌نین ساخلانماسیندان، یئم حاضیرلانماسیندان بحث ائدیر.
"اکینچی" نین پروقرامیندا دا واختی کئچمیش عادت و عنعنه‌لرین تنقیدی موهوم یئر توتوردو. اودور کی، ن.وزیروو بو مؤوضودا مقاله‌لره خوصوصی اهمیت وئریردی. قزئتده چاپ ائتدیردیگی 2-جی مقاله‌سینده وزیروو یازیردی:
" بیزیم عادتی-قدیمه زمانه رفتاری ایله دوز گلمه‌ییر. بیز قاناجاغیمیزی آرتیرماغا سعی ائدنده عادتی-قدیملری دییشدیرمگه سعی ائتمیریک. "
یاخود "بند مخصوصی" سرلؤوحه‌لی باشقا بیر مقاله‌سینده ن.وزیروو یازیردی:
" هردم تنها اوتوروب فیکیر ائدیرم، خودابنده، بیزیم آخیریمیز نئجه اولاجاق! عقلیمیز آت-بابا عقلی، گئتدیگیمیز آتا-بابا یولو، هئچ بیر دییشیلمک یوخدور. آتا-بابامیز خوروز و قوچ دؤیوشدوروب، ایت بوغوشدوروب، قورشاق توتدوروب، درویش نقلینه قولاق آسیب، قیزیل قوش ساخلاییب، گونلرین کئچیردیب، بیز ده کی، بو یولو گئدیریک، تلف اولاجاییق. "
معاریف و مدنیت مسله‌لریندن بحث ائدن ده ن.وزیروو کؤهنه‌لمیش عادتلری دییشدیرمگی ایره‌لی سوروردو. او یازیردی:
" اینسان بیر شئیه عادت ائدندن سونرا اونون یامانلیغینی بیلمز. مثلاً، بورونوتو چکمک بیر یامان عادتدیر. آما اونو چکن اوچون اوندان خوش شئی اولماز، هابئله بیزیم مکتبخانالاریمیزدان یامان مکتبخانا دونیادا تاپیلماز، آما اونا ائله عادت ائله‌میشیک کی، گویا اوندان علا مکتبخانا دونیادا اولماز. "
"اکینچی" ده چاپ ائتدیردیگی مقاله‌لرینده ن.وزیروو ادبیات و صنعت مسله‌لرینه ده توخونموشدور. 
عسگر آغا گورانی - باکی رئال گیمنازییاسیندا حسن بیگ زردابی‌نین شاگیردی اولموش، سونرا ایسه تحصیلینی موسکودا پئترووسکی-رازومووسک کند تصروفات آکادئمییاسیندا داوام ائتدیرمیشدی. عسگر آغا گورانی شجره اعتیباریله قاراباغ خانلاری نسلیندندیر. موسکودا تحصیل آلارکن نجف بیگ وزیروو کیمی او دا "اکینچی"نین نشرینی ائشیتمیش، آنادیللی مطبوع اورقا‌نین وارلیغیندان سئوینمیشدی. اونون "اکینچی" قزئتینده 40-دک مکتوبو درج اولونموشدور. قزئتین بوتون شؤعبه‌لرینده اونون مکتوبلارینا راست گلمک مومکوندور. "عئلم خبرلری" شؤعبه سینده گورا‌نی‌نین قبیرستانلیغا یاخین یئرلرده سو قویولاری‌نین قازیلماسی‌نین ضرریندن، مال-قارانی ساخلاماغین یئنی اوصوللاریندان، شرق خالقلاری‌نین عئلمسیزلیگی‌نین سببلریندن، تئلئفونون و ستئنوقرافییا‌نین ایختیصاریندان، تاریخ عئلمی‌نین اینکیشافی مسله‌لریندن بحث ائدن ماراقلی یازیلاری وئریلمیشدیر.
"مکتوبات" شؤعبه‌سینده درج ائتدیردیگی یازیلاری‌نین بیرینده گورانی باکی-تیفلیس دمیر یولونون چکیلمه‌سی ایله علاقه دار دؤولتین قراریندان، دمیر یولونون کئچه‌جگی یئرلردن معلومات وئریر. باشقا بیر مکتوبوندا ایسه پئتئربورق کند تصروفاتی موزه‌سیندن دانیشیر. موزه‌نین شؤعبه‌لری، ائکسپوناتلاری حاقّیندا معلومات وئریر، بئله مدنی اوجاقلارین اهمیتینی گؤستریر.
عسگر آغا قزئتده تزه خبرلر یازماغا چوخ مئیل ائدیردی. بو خبرلر بؤیوک تبلیغات گوجونه مالیک ایدی. مثلاً، "اکینچی"نین 1876-جی ایلده چیخان 1-جی نؤمره‌سینده گورا‌نی‌نین پئتئربورق پادشاهلیق کیتابخاناسیندان بحث ائدن مقاله‌سی وئریلمیشدیر. مؤلیف گؤستریر کی، بو کیتابخانادا 900 مین باسما، 30 مین یازما کیتاب و 75 مین کیتاب صورتی ساخلانیلیر. قیمتلی نوسخه‌لر شوشه آلتیندا نوماییش ائتدیریلیر. "اگر بیر کس بیلسه کی، فیلان کیتاب یوخدور، او واخت دئیه بیلر کی، اونو تاپیب ایکی هفته‌‌نین مودتینده اونا وئرسینلر. هر یک‌شنبه گونو کیتابخانانی هر بیر کس گزیب تاماشا ائده بیلر..."
ع. گورانی روسجا چیخان قزئت و ژورناللاردان ماراقلی خبرلری ترجومه ائدیب "اکینچی"یه گؤندریردی. اونونЗнание "" ژورنالیندان، "Texniçeski sbornik"دن ترجومه‌لری معلومدور. گورا‌نی‌نین ترجومه‌لرینه زردابی طلبکارلیقلا یاناشیردی، بعضی مقاله‌لری یئنیدن ایشله‌مک اوچون اؤزونه قایتاریردی. مثلاً، قزئتین 28 آپرئل 1876-جی ایل تاریخلی 8-جی نؤمره‌سینده چیخان بیر مکتوبون ماراقلی تاریخچه‌سی واردیر. گورانی هله پئتئربورقدا اولارکن موختلیف منبعلردن ایستیفاده ائده‌رک "هولند ویلایتینده نئجه پئندیر قاییریرلار" عونوانلی مکتوب حاضیرلاییب گؤندرمیشدی. مؤلیف اؤزو ترجومه‌‌نین ضعیف اولدوغونو باشا دوشوب ح.زردابی‌یه یازمیشدی:
"O Сыроделии в Голландии" مقاله‌سینی "شورسویو" ترجومه ائتمیشم. بیلمیرم دوزدورمو! ؟ "
"اکینچی" قزئتی‌نین بوتون نشری بویو ع.گورانی اونون فعال موخبیری اولموشدور.
احسن القواعد— "اکینچی" نین مکتوبات شؤعبه‌سینده گئدن مقاله‌لرده اهالی‌نین مدنی گئریلیگی، جهالت و مؤوهومات، کؤهنه روحانی تحصیلی، موللاخانالار، پاتریارخال و فئودال عادت-عنعنه‌لر کسکین تنقید اولونوردو. بو مقاله‌لرین مؤلیفلریندن بیری احسن القواعد ایدی. او، موعاصیر عئلملری تحصیل ائتمگه چاغیران و بعضاً ده کند تصروفاتیندان بحث ائدن مقاله‌لر ده یازیردی. قواعید قزئتین 18 نؤمره‌سینده 21 مقاله چاپ ائتدیرمیشدیر. احسن القواعد مقاله‌لرینده خالقلار دوستلوغو ایدئیاسینی گئنیش تبلیغ ائدیردی. او، محرملیک تعزیه‌سینده باش یارماق علئیهینه کسکین مقاله‌لر یازمیشدی.
علی اکبرحیدری — علی اکبرحیدری قزئتده گئدن ان جیدی پوبلیسیست یازیسی "دینی عئلملری، یوخسا دونیوی عئلملری تدریس ائتمک لازیمدیر" مؤوضوسوندا اولان مقاله‌سیدیر. همین مقاله 1875-جی ایلده چیخان 10-جو نؤمره‌ده موباحیثه طریقیله وئریلمیشدیر. حیدری دونیوی عئلملرین تدریسینه اوستونلوک وئریر و بو باره‌ده اؤز مولاحیظه‌لرینی اساسلاندیریردی. همین مقاله گئنیش موذاکیره‌یه سبب اولموشدور. مؤلیفلر ایکی حیصه‌یه بؤلونموشلر. زردابی و اونون آردیجیللاری حیدرینی مودافیعه ائتمیش، روحانیلر ایسه علئیهینه چیخمیشلار.
قزئتین همین ایلده چیخان 11-جی ساییندا احسن القواعد مؤلیفین فیکری ایله همرأی اولدوغونو بیلدیرمیش، دینی تحصیلله یاناشی، دونیوی عئلملرین تدریسینی واجیب حساب ائتمیشدی. قزئتین 12-جی ساییندا زاقافقازییا‌نین شیخ السلامی آخوند احمد حسین‌زاده دینی عئلملرین اوستونلوکلرینی ثوبوت ائتمگه چالیشمیشدیر. تکجه 1876-جی ایلده حیدری‌نین قالدیردیغی مسله ایله علاقه‌دار موختلیف مؤلیفلرین 15 مقاله‌سی چاپ اولونموشدور. زردابی بو موذاکیره‌‌نین اهمیتی حاقّیندا یازیردی:
" ذیکر اولان موباحیثه‌‌نین عومده مورادی بیزیم "عئلملی ابدان"دان (یعنی دونیوی عئلملر) بیخبر قالماغیمیزین سببلرینی بیان ائدیب اونون علاجینی خالقا آشیکار ائتمک ایدی. "
عیسی سلطان شاهتاختلی — آذربایجا‌نین ایلک قزئته‌چیلریندن اولان، 1875-جی ایلده "اکینچی" قزئتی‌نین نشر اولوندوغو دؤورده " Tiflisskiy vestnik " قزئتی‌نین سیاسی شؤعبه‌سی‌نین مودیری ایشله‌ین، مشهور پوبلیسیست عیسی سلطان شاهتاختینسکی زردابی ایله یاخیندان علاقه ساخلاییردی. عیسی سلطان نینکی اونون قلبی اوچون عزیز اولان "اکینچی"نین مووفّقیتیندن سئوینیر، همچنین " Tiflisskiy vestnik" قزئتی‌نین اوخوجولارینی ایلک آذربایجان قزئتینده درج اولونان مقاله و خبرلرله تانیش ائدیردی. " Tiflisskiy vestnik "این تکجه 1876-جی ایل 18 نویابر تاریخلی 260-جی نؤمره‌سینده اونون "اکینچی"دن اوچ خبری درج اولونوب. جومهوریبت الیازمالاری فوندوندا حسن بیگ زردابی‌نین آرخیوینده شاهتاختینسکی‌نین بیر مکتوبو ساخلانیلیر. 1876-جی ایل مایین 9-دا تیفلیسدن زردابی یه گؤندردیگی همین مکتوبدان آیدین اولور کی، شاهتاختینسکی "اکینچی" ده خاریجی سیاست شؤعبه‌سی‌نین آچیلماسینا تشبّوث ائتمیشدیر. بو باره‌ده مکتوبدا دئییلیر:
" ... اگر سیزین روس دیلیندن ترجومه ائتمگه مئیلینیز و واختینیز اولارسا، اوندا من ممنونیتله سیزین رئداکته ائتدیگینیز قزئتده ایشتیراک ائدرم. اوندا قزئتده خاریجی سیاست شؤعبه‌سی آچماق مومکون اولاردی و من سیزه ایکی هفته‌دن بیر سیاسی ایجمال گؤندرردیم. بئله کی، سیزه اؤز حوسنو-رغبتیمی سؤزله دئییل، ایشله ثوبوت ائتمک ایسته‌ییرم. "
آدلاری چکیلن مؤلیفلردن علاوه قزئتده محمدتاغی علی‌زاده شیروانی، علی‌احمد عبدالله‌زاده (محبوس دربندی)، ممنون القداری، علی اکبر ائلچی‌زاده، خاچاتور قورخمازوو و ب. چیخیش ائتمیشلر.
"اکینچی" نین باغلانماسی
قزئتین 1877-جی ایلده چیخان 20-جی نؤمره‌سینده بیرینجی صحیفه ده بئله بیر ائلان واردی:
" بیز خسته اولدوغوموزا گؤره بو ایلین آخیرینجی نؤمره‌لری اؤز واختیندا چیخمایاجاق و اونلارین هاچان چیخماسی معلوم دئییل. "
بو نؤمره‌دن سونرا قزئتین هئچ بیر نوسخه‌سی یوخدور. محض بو ائلا‌نین چاپ اولوندوغو سونونجو 56-جی نؤمره‌سی ایله ده "اکینچی" قزئتی باغلانمیشدیر. بورادا آذربایجانلی اهالی‌یه دوشمن موناسیبتی ایله سئچیلن یئنی باکی قوبئرناتورو روُزی‌نین ده رولو واردی. قزئتین 1875-جی ایلده 12، 1876-جی ایلده 24، 1877-جی ایلده ایسه 20 سایی ایشیق اوزو گؤرموشدو کی، بو دا جمعی 56 سای ائدیر.
زردابی "حیات" قزئتی‌نین 28 دئکابر 1905-جی ایل تاریخلی ساییندا "روسیه‌ده اولینجی تورک قزئتی" مقاله‌سینده قزئتین باغلانماسی سببلرینی اطرافلی شرح ائتمیشدی. مؤلیف مقاله‌ده "اکینچی"نی نه مقصدله نشر ائتدیگینی، قارشی‌یا چیخان چتینلیکلری، چاپ سانسورو طرفیندن تعقیبلری آچیب گؤسترمیشدیر. زردابی همین مقاله‌سینده قئید ائدیر:
" هر کسی چاغیریرام گلمیر، گؤستریرم گؤرمور، دئییرم، قانمیر. آخیردا گؤردوم کی، اونلاری هارایلاییب چاغیرماقدان، اونلارا دئمکدن باشقا بیر غئیری-علاج یوخدور. اولماز کی، منیم سؤزومو ائشیدنلردن هئچ بیر قانان اولماسین. نئجه کی، بیر بولاغین سویونون آلتینا نه قدر برک داش قویسان، بیر نئچه ایلدن سونرا سو تؤکولمکدن او برک داش موُروُر ایله اریییب دئشیلیر، هابئله سؤز ده، علی الخصوص دا دوغرو سؤز. بئله‌ده قزئت چیخارماقدان ساوایی بیر غئیری-علاج یوخدور".
همین مقاله‌دن آیدین اولور کی، او زامان قافقازدا عرب الیفباسی ایله حوروفات یوخ درجه‌سینده ایدی. واختیله " Tfilisskiye vedomosti" و " Zakavkazskiy vestnik " قزئتلری‌نین، هابئله آرزانوو قارداشلاری‌نین تیفلیسده‌کی مطبعه‌لریندن قالمیش عرب حوروفاتینا بئل باغلاماق اولمازدی. آذربایجان دیلینده قزئت بوراخیلماسی ایشینه میلّی مطبعه‌نین تشکیلیندن، حوروفات تداروکوندن باشلاماق لازیم ایدی کی، زردابی محض بئله ائتدی. او، اؤزو ایستانبولا گئدیب حوروفاتی ساتین آلیب گتیریر. همین دؤورده ایستانبولون "بابی-عالی جادّه‌سی"نده مطبوعات و کیتاب تیجارتی ساحه‌سینده چوخلو آذربایجانلی ایشله‌ییردی. خاطیره‌لرینده زردابی اونلارین "اکینچی" اوچون حوروفات الده ائتمگه بؤیوک کؤمک گؤستردیکلرینی آیریجا قئید ائدیر.
مقاله‌‌نین موهوم بیر حیصه‌سینده "اکینچی"نین چاپ سانسورو طرفیندن تعقیب ائدیلمه‌سی تصویر ائدیلیر. او، قزئتین باغلانماسی سببلری‌نین اطرفلی شرحینی وئریر. زردابی یازیر کی، بیر گون نجف بیگ وزیرووون موسکودان گؤندردیگی مکتوب مطبعه‌ده ییغیلیب صحیفه‌لنمیشدی. سانسور قول چکیب قزئتین چاپ اولونماسینا دا ایجازه وئرمیشدی. همین مکتوبدا دوکانلارین قاباغیندا قصیده اوخویان و جاماعاتی عئلمه سسله‌ین درویش تصویر اولونوردو. قزئت چاپ اولونوب پایلاناندان سونرا قوبئرناتورون حؤکمونه گؤره او نؤمره‌نی ییغدیلار و زردابی‌نی قوبئرناتورون ایداره‌سینه چاغیردیلار. قوبئرناتورون فیکرینجه، وزیرووون مقاله‌سینده سیاسی فیکیرلر ایره‌لی سورولوردو. بونو بهانه ائدیب قزئتین بیر داها بوراخیلماسینا ایجازه وئرمه‌دیلر.
بیر طرفدن سانسور و ژاندارمین تضییقی، دیگر طرفدن داغیستاندا ایغتیشاش، روس-تورک موحاریبه‌سی‌نین باشلانماسی و باشقا سببلر "اکینچی"نین باغلانماسی ایله نتیجه‌لندی. چار حؤکومتی قزئتی باغلادیقدان سونرا حتّی زردابی‌نین باکیدا یاشاماسینی بئله قورخولو حساب ائتدی. بو حاقدا زردابی همین مقاله‌ده یازیر:
" بیر گون گیمنازییا‌نین دیرئکتورو منه معلوم ائله‌دی کی، سردارین حؤکمونه گؤره، گرک من یئکاتئرینادور شهری‌نین گیمنازییاسینا موعلّیم گئدم. اونا گؤره من عریضه وئریب قوللوقدان چیخدیم. چونکی من باکیدان چیخیب خالق ایشلریندن کنار اولماغی اؤزوم اوچون اؤلوم حساب ائدیردیم. "
ادبیات سییاهیسی
- "اکینچی" ،1876، نؤمره 2
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 2
- "اکینچی" ،1877، نؤمره3
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 5
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 6
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 7
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 8
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 10
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 11
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 15
- "اکینچی" ،1877، نؤمره 18
- ح.زردابی. سئچیلمیش اثرلری، باکی، 1960، ص.59
- ح.زردابی.سئچیلمیش اثرلری. باکی، 1960، ص. 232-233
- م.ف.آخوندوو. اثرلری، اوچ جیلد، باکی، 1962، ص.387
- م.ف. آخوندوو. اثرلری، اوچ جیلد، باکی، 1962، ص.485
- س.ع.شیروانی.اثرلری، ایکی جیلد، باکی، 1969، ص.56-57
- ن.وزیروو. مقاله و فئلیوتونلار، باکی، 1961، ص.15
- ن.وزیروو. مقاله و فئلیوتونلار، باکی، 1961، ص.16
- آذربایجان س‌س‌ر ائا رئسپوبلیکا الیازمالار فوندو، آرخیو 4، ق-6(36)
- حنیفه خانیم ملیکووا. حسن بیگ ملیکوو زردابی‌نین ترجومیی-حالی، "رئوولیوسییا و کولتورا" ژورنالی، 1939، نؤمره 6
قایناق
- عاکیف آشیرلی "آذربایجان مطبوعات تاریخی" بیر.حیصه،باکی-2009
- ن.ن.زئینالوو "آذربایجان مطبوعات تاریخی" ،بیر. حیصه . باکی، 1973، ADU-نون نشریاتی
منبع: آذ-ویکی‌پدیا: (Əkinçi (qəzet
کؤچورن: عباس ائلچین
