​
عیرق، ائتنوس و میلّت 
فرید علی اکبرلی 

بعضاً اینسانلار میلّت، ائتنوس و عیرق مفهوملارینی سهو سالیرلار. حالبوکی بونلار بیر-بیریندن فرقلی آنلاییشلاردیر. 

اینسان عیرقلری 
    بیولوژی مفهوم اولان عیرق اینسانلارین آناتومیک، فیزیولوژی خوصوصیتلرینی بیلدیریر. اینسانلار فیزیکی جهتدن بیر-بیریندن فرقلنن تیپلر، یعنی عیرقلره بؤلونور. عیرقین دیل، عادت-عنعنه و میلّی مدنیّتله هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. موختلیف عیرقلرین نوماینده‌لری بیر-بیریندن دری‌نین رنگی، بدن قورولوشو، کلّه، دوداق، بورون و گؤزلرین فورماسی کیمی صیرف فیزیکی خوصوصیتلرله فرقله‌نیر. 
   کلاسیک تصنیفاتا گؤره اوچ بؤیوک عیرق وار: آوروْپوْید(avropoid)، نئفروْید(neqroid) و موْنقوْلوْید(monqoloid). لاکین موعاصیر زاماندا بیر چوخ عالیملر آوسترالوْیدلری(avstraloid) (اوسترالیا آبوْریگئنلرینی، پاپوُاسلاری)، آمریکانوْیدلری (آمریکا هیندولارینی) و کوْیسان عیرقینی (بوشمئنلری و قوْتتئنتوْتلاری) آیریجا عیرقلر سیراسینا داخیل ائدیرلر. بئله‌لیکله ده بؤیوک عیرقلرین سایی آرتاراق آلتی‌یا چاتیر. بؤیوک عیرقلرین ترکیبینده بیر سیرا کیچیک عیرقلر و یا آنتروپولوژی تیپلر وار (قافکازیوْن، پوْنتی، دینار، کاسپی، پامیر-فرقان تیپلری و س.). 

بؤیوک عیرقلر: 1 - نئفروْید، 2 - موْنقوْلوْید، 3 - آوروْپوْید، 4 - آوسترالوْید، 5 - آمریکانوْید. 

دونیا عیرقلری 
عیرقی جهتدن قاریشیق خالقلار دا وار: مولاتلار (آوروْپوْید و نئفروْیدلرین قاریشیغی)، آوروْپوْید-موْنقوْلوْید مئتیسلری (مرکزی آسیا خالقلاری‌نین اکثریتی) و س. 

تام معنادا "تمیز" عیرقلر یوخدور. عیرقی جهتدن نیسبتاً یئکجینس ساییلان خالقلاردا دا باشقا عیرقلرین قاریشیغی اولا بیلر، لاکین بو قاریشیق جوزی‌دیر. مثلا، آوروْپوْید عیرقینه عایید بیر خالقین نوماینده‌لری آراسیندا بعضاً موْنقوْلوْید و حتّی نئفروّید عیرقلری‌نین علامتلرینی داشییان آداملارا راست گلمک اولار. 
   بئله‌لیکله، عیرقین دیل و مدنیّتله بیلاواسیطه علاقه‌سی یوخدور. هر بیر خالق موعین بیر عیرقه عاییددیر، آما اؤزو عیرق دئییل. دونیادا مینلرله خالق و طایفا و جمعی 6 عیرق وار. اونا گؤره ده شیفاهی نیطقده و بعضاً مطبوعاتدا راست گلیدیگیمیز آشاغیداکی ایفاده‌لر غئیری-عئلمی و یانلیشدیر: "آذربایجان عیرقی" ،"فارس عیرقی" ،"عرب عیرقی" ،"روس عیرقی" ،"اینگیلیس عیرقی" ،"تورک عیرقی" و س. بو کیمی عیرقلر مؤوجود دئییل. 
   مثلا، تورک عیرقی یوخدور، چونکی تورک خالقلاری (قازاخلار، آذربایجانلیلار، یاکوتلار، اؤزبکلر و س.) موختلیف عیرقلره عاییددیر (آوروْپوْید و موْنقوْلوْید). بونونلا یاناشی "توُران عیرقی" یاخود "توران کئچید عیرقی" آنلاییشی مؤوجوددور. بو تئرمین هم آوروْپوْید، هم ده موْنقوْلوْید عیرقلری‌نین خوصوصیتلرینی داشییان مرکزی آسیا اهالیسینه (قازاخلارا، قیرغیزلارا، آلتایلیلارا، تیوالیلارا، اؤزبکلرین بیر قیسمینه و س.) عاییددیر. توران عیرقی "جنوبی سیبیر عیرقی" آدی ایله ده معلومدور. صؤحبت کیچیک عیرقدن، یعنی آنتروپولوژی تیپدن گئدیر. 
   موعاصیر قازاخلاردا 70% موْنقوْلوْید و 30% آوروْپوْید عیرقلری‌نین علامتلری واردیر. تورک‌دیللی یاکوتلار ایسه بوتؤولوکله موْنقوْلوْید عیرقینه عاییددیر. اونلاردان فرقلی اولاراق، تورکیه و آذربایجان تورکلرینده، ائلجه ده تورکمنلرین اکثریتینده موْنقوْلوْید عیرقی‌نین علامتلری یا یوخدور، یا دا چوخ ضعیفدیر و نادیر حاللاردا تظاهور ائدیر. بو خالقلار آوروْپوْید عیرقینه عاییددیر. 
   "عرب عیرقی" ده یوخدور - عربلرین اکثریتی آوروْپوْید عیرقی‌نین جنوب قولونو تمثیل ائدیر. لاکین بعضی عرب خالقلاریندا نئفروّید عیرقی‌نین قاریشیغی دا وار. سوریه، یمن، سودان و میصیر عربلری آنتروپوژی باخیمدان بیر-بیریندن فرقله‌نیرلر. سوریه و لوبنان عربلرینده زنجی عیرقی‌نین قاریشیغی، دئمک اولار کی، یوخدور. میصیر عربلرینده بئله قاریشیق وار، یمن، سومالی، سودان عربلرینده ایسه بو قاریشیغین نیسبتی داها دا یوکسکدیر. 

ائتنوس 
   عیرقدن فرقلی اولاراق، ائتنوس دیل و مدنیّتله باغلیدیر. عئینی دیلده دانیشان و اورتاق مدنیّته مالیک اولان توپلوما ائتنوس دئییلیر. دئمک اولار کی، ائتنوس قبیله‌‌نین داها ایری فورماسیدیر. بیر چوخ حاللاردا ائتنوسلار حیات طرزی، دیل و مدنیّت باخیمیندان بیر-بیرینه یاخین قونشو قبیله‌لرین بیرلشمه‌سی نتیجه‌سینده یارانیر. 
   ائتنوسون ائتنیک شوعورو اولا دا، اولمایا دا بیلر. یعنی، ائله ائتنوسلار وار کی، دیل و مدنیّت باخیمیندان واحید بیر خالق اولسالار دا، طایفا دونیاگؤروشو سویّه‌سینده قالدیقلارینا گؤره، ائتنیک بیرلیکلرینی حیس ائتمیرلر، یا دا ضعیف حیس ائدیرلر. بو، همین خالقلاردا ائتنوگئنئزین (واحید خالقین فورمالاشما پروسئسی‌نین) تام یئکونلاشماماسی ایله باغلیدیر. بونا باخمایاراق، عومومی دیلده دانیشان و اورتاق مدنیّته مالیک اولان توپلوم، ائتنیک شوعورا مالیک اولوب-اولماماسیندان آسیلی اولمایاراق، آیریجا ائتنوس حساب اولونور. 

میلّت 
"میلّت" مفهومونون موختلیف یوزوملاری مؤوجوددور. نظریه‌لرین اکثریتینی عومومی‌لشدیریب دئمک اولار کی، میلّتین ایکی نؤوعو اولور: ائتنیک میلّت یاخود ائتنومیلّت (ائتنوسون یئتکین فورماسی) و سیاسی میلّت (عومومی وطنداشلیق اساسیندا بیرلشن توپلوم). سووئت ایتتیفاقیندا قبول اولونموش نظریه‌یه گؤره "ائتنوس" و "میلّت" بیر-بیرینه یاخین آنلاییشلاردیر: میلّت ائتنوسون داها ایری و اینکیشاف ائتمیش فورماسیدیر. بیر چوخ پوست سووئت و دونیا اؤلکه‌لرینده، او جومله‌دن آذربایجاندا، "میلّت" سؤزو محض بو معنادا، یعنی ائتنیک موستویده یوزولور. 
میلّتچیلیگه گلدیکده، بوتون دونیادا "میلّت سئوگیسی" معناسیندا باشا دوشولن "میلّتچیلیک" مفهومو دا س‌س‌ری-ده منفی معنادا، شووینیزم آنلامیندا یوزولوردو. اونون موثبت عوضی کیمی "وطنپرورلیک" ایفاده‌سی تکلیف اولونوردو. حالبوکی، بونلار فرقلی مفهوملاردیر: وطنپرورلیک وطنی، میلّتچیلیک ایسه میلّتی سئومک دئمکدیر. سووئتلردن قالمیش بو یاناشما ایندی ده آذربایجاندا یاشاماقدادیر: بعضی اینسانلار، خوصوصن یاشلیلار، هله ده "میلّتچیلیک" سؤزونه منفی یاناشیر. 
   ائتنومیلّت نظریه‌سینه اساساً میلّت دیل، قان و سوی‌کؤک بیرلیگی اساسیندا فورمالاشیر. بو باخیمدان، میلّی شوعور یئتکین میلّتی فرقلندیرن ان اساس جهت حساب اولونور. ائتنوسون ائتنیک شوعور اولا دا، اولمایا دا بیلر، میلّتده ایسه میلّی شوعورون اولماسی موطلقدیر. توپلومدا میلّی شوعورون اولماماسی، اونون میلّت کیمی تام فورمالاشماماسی‌نین گؤستریجیسی حساب اولونور. 
   غرب دونیاسیندا "میلّت" آدی آلتیندا داها چوخ "سیاسی میلّت" نظرده توتولور. ائتنوسدان فرقلی اولاراق، سیاسی میلّت دیل، قان و سوی‌کؤکله یوخ، وطنداشلیق و دؤولتچیلیک عامیللری ایله باغلیدیر. وطنپرورلیک و وطنداشلیق حیسّلری اطرافیندا بیرلشن ایسته‌نیلن آوروپا دؤولتی‌نین اهالیسی، ائتنیک منسوبیتیندن آسیلی اولمایاراق، همین دؤولتین میلّتینی تشکیل ائدیر. 
سیاسی میلّتین ایچینده موختلیف ائتنوسلارین نوماینده‌لری اولا بیلر. بو باخیمدان "سیاسی میلّت" آنلاییشی دؤولتچیلیک، سووئرئنلیک، وطنداشلیق و وطنپرورلیک مفهوملاری ایله باغلیدیر. 
بئله‌لیکله، ائتنومیلّتدن (قان، دیل، سوی‌کؤک اورتاقلیغی اوزرینده قورولان توپلوم) فرقلنن "سیاسی میلّت" مفهومو مؤوجوددور. موستقیل دؤولتی اولان هر بیر اؤلکه‌‌نین بوتون چوخ‌میلّتلی وطنداشلاری همین اؤلکه‌‌نین "سیاسی میلّتیدیر". سیاسی میلّت فرقلی سوی‌کؤکو اولان، موختلیف آنتروپولوژی جیزگیلر داشییان اینسانلاری بیرلشدیره بیلر. موختلیف ائتنوسلاردان عیبارت اولان سیاسی میلّته "پولی‌ائتنیک میلّت" ده دئییرلر. بؤیوک سیاسی میلّتلرین اکثریتی پولی ائتنیکدیر. 
مثلا، "آمریکا ائتنوسو" ایفاده‌سی یانلیش ایفاده‌دیر. بئله بیر ائتنوس یوخدور، موختلیف ائتنوسلاردان عیبارت آمریکا میلّتی، یاخود خالقی وار. غربده چوخ واخت "خالق" (people) سؤزو "میلّت" (nation) سؤزونون سینونیمی کیمی ایستیفاده اولونور. یعنی، اونلاردا "آمریکا خالقی" و "آمریکا میلّتی" ایفاده‌لری عئینی معنا داشیییر. 
   سیاسی میلّتین میلّتچیلیگی ده باشقادیر. اؤلکه‌‌نین و اونون چوخ‌میلّتلی وطنداشلاری‌نین منافئع و ماراقلاری‌نین قورونماسینا یؤنلن بو میلّتچیلیک ائتنیک خاراکتئر داشیمیر. 
بونونلا دا عیرق، ائتنوس، خالق، میلّت، ائتنومیلّت و سیاسی میلّت آنلاییشلاری و اونلارین آرالاریندا اولان فرقلر حاقیندا قیسا ایجمالی تاماملاییرام.

قایناق: Mədəniyyət və Etnoqrafiya Portalı

کؤچورن:عباس ائلچین