​

کاسپی قزئتی

"کاسپی" (قزئت) — باکیدا 1881-جی ایلدن روس دیلینده نشر اولونموش قزئت.

تاریخی

باکیدا روس دیلینده چیخان بورژوا قزئتلری ایچریسینده "کاسپی" قزئتی داها اوزون عؤمور سورموشدور. قزئتین 1881-جی ایلدن 1919-جو ایله‌دک مودّتده 10 مین 65 نؤمره‌سی چیخمیشدیر؛ ایلک 28 نؤمره‌سی هفته‌ده ایکی دفعه،سونرا بیر مودّت هفته‌ده 3 دفعه چیخمیشدیر. "کاسپی" 1884-جو ایلین یانواریندان گونده‌لیک نشره چئوریلدی. اوّللر قزئت 400-420 نوسخه تیراژلا چیخیردیسا، 1887-جی ایلده بو رقم 1000-ه قالخمیشدیر. همین ایلدن اعتیباراً قزئت مونتظم چیخماغا باشلامیشدیر. 1897-جی ایلده ایسه قزئتین تیراژی 2.400-ه قالخمیشدیر. "کاسپی" 1919-جو ایلده فعالیتینی دایاندیرمیشدیر.

رئداکتورلار

قزئتین ایلک رئداکتورو ویکتوْر واسیلیئویچ کوُزمین /Viktor Vasilyeviç Kuzmin/ اولموشدور. او، 1881-جی ایلدن 1887-جی ایله‌دک قزئتی رئداکته ائتمیشدیر. 1887-جی ایلین یانواریندا کوُزمین خسته‌لندیگی اوچون مووقّتی رئداکتورلوق ائحتیاطدا اولان پودپولکوونیک ائولامپی ایوانوویچ استارسئوه/Evlampi İvanoviç Starsev/ تاپشیریلیر. او، مای آیینادک رئداکتورلوق ائدیر، پولیس دئپارتامئنتی استارسئو حاقیندا پیس خاصیتنامه وئردیگی اوچون اونون رئداکتورلوغونو تصدیق ائتمک مومکون اولمور. سونرا بیر مودّت قزئته یئرلی گیمنازیا‌نین موعلّیمی و.پ.لیچکوس – خوموتوو//V.P.Liçkus (1887-1888)، بیر مودّت "قافقاز" قزئتی‌نین امکداشی پیوتر تروفیموویچ قوردییئوسکی/ Pyotr Trofimoviç Qordiyevski/(1888-1889) رئداکتورلوق ائدیر. 1889-جو ایلده قزئتین 82-جی نؤمره‌سیندن سونرا اونون رئداکتورو وظیفه‌سینده نیکولای آلئکساندروویچ سوکالینسکینی/Nikolay Aleksandroviç Sokalinskini/ اولور. اوّللر حربی قوللوقدا اولموش سوکولینسکی قافقازا 1878-جی ایلده گلمیشدی. 1882-جی ایلدن ژورنالیستلیک فعالیتینه باشلامیش، "Kavkazskoye obozreniye" ،"Novoye obozreniye" و "کاسپی" قزئتلرینده ایشله‌میشدی. او، "کاسپی" قزئتی صحیفه‌لرینده "جومعه موصاحیبه‌لری" باشلیغی آلتیندا فئلیئتونلار یازیردی. سوکالینسکی "کاسپی" قزئتینه 8 ایل رئداکتورلوق ائتمیشدیر (1889-1897). اونون فعالیتی دؤورونده قزئته مووقّتی اولاراق س.ک.میخایلوو/S.K.Mixaylov/ (1890)، م.آ.شاهتاختینسکی (1891 - اییون-آوقوست)، م.آ.اوسپئنسکی/ M.A.Uspenski  /(1892)، ک.م.کاریاگین/K.M.Karyagin /(1894-1897، موختلیف ایللرده) رئداکتورلوق ائتمیشلر.

"کاسپی" نشره باشلایاندان 1897-جی ایله قدر اونون رئداکتورلاری میلّیتجه روسلار اولموشلار. 1897-جی ایلده سوکولینسکی‌نین اؤلوموندن سونرا "کاسپی" قزئتی رئداکسیاسیندا بعضی دییشیکلیکلر باش وئردی. قزئتین بو دؤوروندن باشلایان تاریخینی "موسلمان کاسپی"سی آدلاندیریرلار. قزئتین ناشیرلیگینی حاجی زین‌العابدین تاغی‌یئو اؤز اوزرینه گؤتورور و رئداکسیانی نیکولایئوسکی (ایندیکی کومونیست) کوچه‌سینده‌کی بینایا کؤچورور. رئداکتورلوق وظیفه‌سی علیمردان بیگ توپچوباشووا تاپشیریلیر. او، قزئتی 24 اییون 1898-جی ایلدن 1907-جی ایلین اوکتیابرینادک رئداکته ائدیب. اوندان سونرا قیسا بیر مودّتده قزئتین رئداکتورلوغونا علی بیگ حسین‌زاده تعیین اولونوب. 1907-جی ایلین آخیرلاریندان 1919-جو ایله‌دک قزئتین باشیندا آ.وئینبئرق دایانیب. بو مودّتده قزئت تکجه قافقازدا دئییل، روسیه‌نین بیر سیرا شهرلرینده، خاریجی اؤلکه‌لرده ده یاییلیردی.

"کاسپی"‌نین پروقرامی

قزئتین ایلک رئداکتورو ویکتور واسیلیئویچ کوزمینین مطبوعات ایشلری اوزره باش ایداره‌یه 1880-جی ایلین 12 اوکتیابریندا گؤندردیگی مکتوبدا "کاسپی"‌نین پروقرامی بئله تصویر اولونور:

یئرلی حیاتدان و عوموم‌دؤولت حیاتیندان بحث ائدن باش مقاله‌لر.

معلوماتلار و ائسکیزلر

گونده‌لیک حادیثه‌لرین خولاصه‌سی

اوریژینال و ترجومه اولونموش عئلمی مقاله‌لر

روسیه‌ده و خاریجی اؤلکه‌لرده نئفت ایشی. نئفته عایید یئنیلیکلر

سون پوچت

نثر اثرلری

معلومات کاراکتئرلی خبرلر

ائلانلار

رئداکسیا بو پروقرام حاقیندا ایلک معلوماتی قزئتین 1881-جی ایلده چیخان 1-جی نؤمره‌سینده "اوخوجولارا" سرلؤوحه‌لی باش مقاله‌ده وئرمیش و بورادا مسلکینی ده شرح ائتمیشدیر.

یازیچیلار

قزئتین صحیفه‌لرینده ح.زردابی، س.م.غنی‌زاده، م.آ.شاهتاختینسکی، ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده، ن.نریمانوو کیمی آذربایجان ضیالیلاری و پوبلیسیستلری چیخیش ائدیردیلر. اونلارین قالدیردیقلاری مسله‌لر قزئتین عومومی مسلکی ایله ضید ایدی. 1905-جی ایل اینقیلابی عرفه‌سینده و اینقیلاب دؤورونده بولشئویک ایدئیالاری اؤزونه مؤحکم یئر ائله‌میشدی. بو ایدئیالار قزئت صحیفه‌لرینده اؤز عکسینی تاپیردی. حسن بیگ زردابی قزئتین نشری‌نین ایلک ایلیندن باشلایاراق اونون فعال امکداشی اولموشدور. ح.زردابی‌نین "بیزیم کند مکتبلریمیز" ،"بدیعی صنایع مکتبخانالاری" ،"آمئریکادا عقلی اینکیشافلا ال امگینی بیرلشدیرن یئنی مکتب سیستئمی" آدلی مقاله‌لرینده عئلمین، تحصیلین حیاتلا علاقه‌سی مسله‌سی ایره‌لی سورولوردو. حتّی زردابی بیر مودّت "کاسپی"‌نین رئداکتورو اولموشدور. ح.زردابی‌نین "کاسپی"ده رئداکتورلوغو دؤورونده ژورنالیستلر هئیتی دئموکراتیک گؤروشلو ضیالیلار حسابینا زنگینلشمیشدی. حسین‌ میناسازوو، عینعلی‌ بیگ سولطانوو، رحیم بیگ ملیکوو و باشقالاری قزئته تئز-تئز یازیردیلار.

م.شاهتاختینسکی "کاسپی" ده ایجتیماعی-سیاسی مؤوضودا پوبلیسیست یازیلارلا چیخیش ائتمیشدیر. او، بو یازیلاردا قادین حوقوقسوزلوغو، موحافیظه‌کارلیق، عئلمسیزلیک علئیهینه چیخیر، آذربایجان دیلی‌نین صافلیغی اوغروندا موباریزه‌یه چاغیریردی. م.شاهتاختینسکی‌نین مقاله‌لرینده محدود، ضیدیّتلی جهتلر ده وار ایدی. بونا باخمایاراق، عومومیتله گؤتورولدوکده، م.شاهتاختینسکی‌نین پوبلیسیستیکاسی موترقّی ماهیت داشیییردی. موختلیف واختلاردا "کاسپی" قزئتی‌نین صحیفه لرینده آذربایجا‌نین مشهور معاریفچی-دئموکراتلاری م.محمودبیگوو، ف.کؤچرلی، روس مؤلیفلریندن ن.کوزئرئنکو، ائ.بوندارئنکو و ب. ایشتیراک ائتمیشلر. فیرودین بیگ کؤچرلی "کاسپی"‌نین چاپ ایمکانلاریندان یارارلانیب. محمودبیگ محمودبیگوو خالق داستانلارینی تحلیل ائدیب روس اوخوجولارینا چاتدیریردی. 1902-جی ایلده جلیل محمدقولوزاده "دلمه باغلاری" حاقینداکی ایلک مقاله‌سینی "کاسپی" قزئتینه گؤندرمیشدیر. مشهور موعلّیم و ایجتیماعی خادیم م.صیدقی قزئتله سیخ علاقه ساخلاییردی. لنکران ایبتیدایی مکتبی‌نین موعلّیمی تئیموربیگ بایرامعلی‌بیگوو شیفاهی خالق ادبیاتینی توپلاییب قزئتده درج ائتدیریردی.

قزئتین نشرینده مقصد

"کاسپی" قزئتی باکی بورژوازیاسی‌نین تشبوثو ایله، اونون معنافئعینی مودافیعه ائتمک اوچون یارادیلمیشدی. کاپیتالیستلرین، بوتون ایستیثمارچی صینیفلرین نؤقطه‌یی-نظرینجه مطبوعات آنجاق اونلارین حاکیمیتینی مؤحکملندیرمگه خیدمت ائتمه‌لیدیر. "کاسپی" ده بئله بیر آرزونون نتیجه‌سی اولاراق مئیدانا چیخمیشدی. قزئت ایلک نؤمره‌سیندن باشلایاراق، سوقوطو دؤورونه‌دک موختلیف دؤورلرده بورژوازیا‌نین معنافئعینی اؤزونه‌مخصوص فورمالاردا و اوسلوبدا مودافیعه ائتمیشدیر.

"کاسپی" تکجه قافقازدا دئییل، روسیه‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینده، خاریجی اؤلکه‌لرده ده اوخویوردولار. چاپی‌نین ایلک ایلینده قزئت اولدوقجا اؤزونه آز اوخوجو توپلامیشدی. قزئتین 10 ایللیگی موناسیبتی ایله وئریلن بیر مقاله‌ده دئییلیر:

" کوتله یئنی مطبوعات اورقا‌نینی شوبهه ایله، بیر چوخو ایسه سرت قارشیلادی. بوتون ضیالیلارین ایچریسینده مقاله‌لرینی یئنی اورقاندا چاپ ائتدیرمک قرارینا گلن، اؤزو ده چوخ گیزلی صورتده، بیر-ایکی نفر آدام گوج-بلا ایله تاپیلدی. "

نشری‌نین ایلک اون ایلینده "کاسپی" ایالت قزئتی سویه‌سیندن یوخاری قالخمامیشدی. نئفت صنایئعسیندن، صنایئع‌نین دیگر ساحه‌لریندن، زاقافقازیا دمیر یولوندان، تیجارتدن، کند تصروفاتیندان، مدنیت و معیشتدن بحث ائدن یازیلاردا گئنیش ایجتیماعی مسله‌لر قویولموردو. مؤوجود قایدا-قانونلار تنقید ائدیلمیردی. مضمونجا ضعیف ادبی-بدیعی اثرلر چاپ اولونوردو. زحمتکئش خالقین حیاتی معنافئعیی قزئت صحیفه‌لرینده اؤز عکسینی تاپمیردی. سونراکی اون‌ایللیکده قزئتین مؤوضو دایره‌سی‌نین خئیلی گئنیشله‌نیر. قزئت اؤز اطرافینا دایمی یازان میلّیتجه و عقیده‌جه موختلیف اولان پوبلیسیستلری توپلاییر، حیات حادیثه‌لرینه رئال موناسیبت بسله‌ین بیر سیرا ژورنالیستلر قزئت صحیفه‌لرینه حقیقتلری چیخارمالی اولوردولار.

"تئلئقراملار" ،"خاریجی خبرلر" ،"مطبوعات خولاصه‌سی" روبریکالاری آلتیندا گئدن یازیلاردا روسیه‌نین و خاریجی اؤلکه‌لرین حیاتیندان ماراقلی احوالاتلار نشر اولونوردو. قزئته بین الخالق فهله حیاتی مؤوضوسو گلمیشدی. ایتالیادا فهله و کندلیلرین هیجانلاری، ایرلندده سیلاحلی عوصیانا حاضیرلیق، آلماندا فهله تعطیللری و س. حاقیندا اولان خبرلر درج اولونوردو. لاکین قزئتین مؤلیفلری‌نین اکثریتی چاریزم سیاستینی مودافیعه مؤوقئعییندن چیخیش ائدیر، یئرلی کاپیتالیستلره خوش گلن سؤزلر یازیر، اونلارین عقیده‌لرینه ایجتیماعی دون گئیدیرمگه چالیشیردیلار.

قرنفیل قولی‌یئوا "کاسپی" - قافقازین و اورتا آسیا موسلمانلاری‌نین یئگانه روس‌دیللی قزئتی" مقاله‌سینده یازیر کی، 1917-جی ایلدن "کاسپی" داها چوخ روس و دونیا مدنیتینی، ادبیاتینی تبلیغ ائدن بیر مطبوعات اورقا‌نینا چئوریلیر:

" بو، آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده ده بئله اولور. بونون اوچون قزئتین جمعی بیر آی - 1919-جو ایلده چاپ اولونان 1-29 یانوار تاریخلی بوتون سایلارینی گؤزدن کئچیرمک یئترلیدیر. بو بیر آی عرضینده موتمادی چاپ اولونان ایمضالارا دیقّت یئتیرک: سپیریدونوو/ Spiridonov/، فئردیناند/ Ferdinand /، آنری/ Anri /، قلاخئنقاوز/ Qlaxenqauz /، آ.م.فیش/ A.M.Fiş /، ل.کرئمئئر/ L.Kremeer /و آ.وئینبئرق/ A.Veynberq/ و س. بو ایمضالارلا وئریلن یازیلارین بؤیوک اکثریتی روس و دونیا مدنیتینی، ادبیاتینی، ایجتیماعی حیاتینی تبلیغ ائدیردی. بو بیر آی عرضینده قزئتده بیر-ایکی دفعه"پ.قارا-میرزه" ایمضاسی ایله کیچیک حجملی یازیلار دا چاپ اولونوب. همین بو سایلاردا چوخ راست گلدیگیمیز "صحیفه‌جیکلر" و "کیچیک فئلیئتون" سرلؤوحه‌لی سیلسیله شکلینده، "ایقلا" ایمضاسی ایله چاپ اولونان یازیلاردیر. "

آذربایجان مطبوعات تاریخی‌نین آراشدیریجیسی، پروفئسور شیرمحد حسین‌اوو "علیمردان بیگ توپشوباشی و "کاسپی" قزئتی" مقاله‌سینده یازیر کی، " Bakinski listok" (1871-1872)، " Bakinskiye izvestiya " (1876-1887) قزئتلریندن سونرا باکیدا روس دیلینده 3-جو مطبوعات اورقانی ساییلان "کاسپی" آذربایجا‌نین ایکی عصرین قووشاغی و ییرمینجی عصرین ایلک اون ایللیگینده ان اوزون عؤمورلو گونده‌لیک قزئتی ایدی. محمد تاغی شاهتاختلی "کاسپی" قزئتی‌نین 1891-جی ایل 93-جو ساییندا ("زاقافقازیا موسلمانلارینی نئجه آدلاندیرمالی؟") یازیردی:

" سون واختلار زاقافقازیا موسلمانلارینا اونلارین دینلرینه گؤره یوخ، خالقلارینا گؤره آد وئرمگه چالیشاراق، زاقافقازیا ایسلام اهلینی قافقازدا روس دیلینده تاتار آدلاندیرماغا باشلامیشلار. آما بو یئنیلیگی هئچ جور اوغورلو حساب ائتمک اولماز. اونا گؤره ده زاقافقازیا موسلمانلارینی آذربایجانلی، زاقافقازیا تورک دیلینی ایسه تاتار دیلی عوضینه آذربایجان دیلی آدلاندیرماق مقصده اویغون اولاردی. "

مارت حادیثه‌لری

1918.جی ایلین مارت-آپرئل حادیثه‌لری زامانی روسیه موسلمانلاری‌نین تریبونونا چئوریلمیش "کاسپی" قزئتی و مطبوع اورقا‌نین یئرلشدیگی بینا دا جیدی زیان گؤروب، قزئتین ایندیکی صابیر هئیکلی‌نین یا‌نیندا یئرلشن مطبعه‌سی یاندیریلیب. "کاسپی" قزئتی ایله برابر بو مطبعه‌ده نشر اولونان "آچیق سؤز" و دیگر قزئتلرین فعالیتی بیر مودّت دایانیب. بولشئویک-داشناک بیرلشمه‌لری‌نین "کاسپی" قزئتینی، اونون یئرلشدیگی مطبعه‌نی هدف آلماسی‌نین جیدی اساسلاری وار ایدی: ایلک سببی موسلمانلار آراسیندا اینفورماسیا قیتلیغینی یاراتماق، اونلاری باش وئرنلردن خبردار ائتمه‌مک. قزئتده موسلمانلاری معاریفلندیرن، اونلارین حوقوقلارینی مودافیعه ائدن یازیلارا گئنیش یئر وئریلیردی. بو کیمی سببلردن "کاسپی" قزئتی میلّی ماراقلاردان چیخیش ائدن روس‌دیللی مطبوعات اورقانلاریندان بیرینه چئوریلدی. اونا گؤره ده 1918-جی ایلده ائرمنیلر مارت قیرغینلاری زامانی "کاسپی" قزئتینی، اونون مطبعه‌سینی یئرلشدیگی عونوانی هدفه آلدیلار، بینانی یاندیردیلار. "کاسپی" قزئتی فعالیتینی 1918-جی ایلده یئنیدن برپا ائتدی و 1919-جو ایله قدر نشر اولوندو. بو فاکتلار ثوبوت ائدیر کی، "کاسپی" قزئتی آذربایجان تاریخینی اؤیرنمک اوچون اساس منبعلردن بیریدیر. چونکی20. عصرین اوّللریندن آذربایجان نئفت صنایئعسی‌نین اینکیشافی، ایلک دمیر یولونون چکیلیشی، 1905-جی ائرمنی-موسلمان قارشی‌دورماسی، 1918-جی ایل مارت قیرغینلاری ایلک باغلی فاکتلار "کاسپی"‌نین صحیفه لرینده عکسینی تاپیب.

قزئتین یئنیدن برپاسی

"کاسپی" قزئتی 1999-جو ایلده سونا ولی‌یئوا‌نین تشبوثو ایله برپا اولونموشدور. سونا ولی‌یئوا قئید ائدیر:

" 1881.جی ایلدن ایلک رئداکتور کوزمینه "کاسپی" قزئتی‌نین نشرینه ایجازه وئریلدیگی گوندن آذربایجا‌نین موترقّی فیکیرلی ضیالیلاری موختلیف ادبی، سوسیال مؤوضولاردا یازدیقلاری مقاله‌لرده اؤز دوشونجه و ایدئیالارینی عکس ائتدیرمگه چالیشیردیلار. "

حاضیردا "کاسپی" 3 دیلده: (آذربایجان، روس، اینگیلیس) نشر اولونور و قزئتین 3 علاوه‌سی چیخیر. 2011-جی ایلده قزئتین 130 ایللیک یوبیلئیی کئچیریلمیش و بو موناسیبتله مطبوعات آراشدیرماچیلاری‌نین تدقیقات مقاله‌لری‌نین یئر آلدیغی "اوچ عصرین قزئتی" کیتابی ایشیق اوزو گؤرموشدور.

قایناق

• ن.ن.زئینالوو. "آذربایجان مطبوعات تاریخی" ،1. حیصه . باکی " ADU" ،1973 – ص. 52-55

• ولی‌یئو عاکف عبدالعظیم اوغلو (آشیرلی). "آذربایجان مطبوعاتی تاریخی" (1875-1920)، باکی "عئلم و تحصیل" ،2009 – 44-46 ص.

• سونا ولی‌یئوا "ایشیغا گئدن یول". باکی، "زردابی LTD " ، MMC ، 2016، 768 ص.

کؤچورن: عباس ائلچین