جلیل محمدقولوزاده و میلّی دیل مسله‌سی... 
ائلچین ابراهیموو

...تورک کوتله‌لری اوچون ادبی دیله و عومومی ایملایا چوخ بؤیوک احتیاج واردیر و اعتیقادیمیز دا بوندادیر کی، بیر بئله دیل گئج-تئز ووجودا گله‌جکدیر... 
                                                                 جلیل محمدقولوزاده 

     جلیل محمدقولوزاده اؤز موسلمان-تورک قارداش و باجیلارینی آنا دیلینده دانیشماغا دعوت ائتمیش، قولاغینی باغلایانلارین قولاغینا حقیقتی سؤیله‌میش، گؤزونو یومانلارین گؤزونو آچماق ایسته‌میشدیر. 
"ملا نصرالدین" ژورنالینا گولنلری شاقراق  گولوشلری ایله آییلتمیش، سؤزون حقیقی معناسیندا تربییه ائتمیشدیر. جلیل محمدقولوزاده موسلمان-تورک دونیاسینا "ملا نصرالدین" ژورنالی واسیطه‌سیله "سیزی دئییب گلمیشم" دئییردی و بونون آچیقلاماسینی دا بئله بیان ائدیردی: "ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! اگر بیلمک ایسته‌سنیز کی، کیمین اوستونه گولورسونوز، او واخت قویونوز قاباغینیزا آینانی و دیقّتله باخینیز جامالینیزا. سؤزومو تامام ائتدیم، آنجاق بیرجه عوزروم وار: منی گرک باغیشلایاسینیز، ائی منیم تورک قارداشلاریم کی، من سیزله تورکون آچیق آنا دیلی ایله دانیشیرام. من اونو بیلیرم کی، تورک دیلی دانیشماق عئییبدیر و شخصین عئلمی‌نین آزلیغینا دلالت ائدیر. آما هردن‌بیر کئچمیش گونلری یاد ائتمک لازیمدیر: سالینیز یادینیزا او گونلری کی، آنانیز سیزی بئشیکده ییرغالایا-ییرغالایا سیزه تورک دیلینده لایلا دئییردی و سیز قولاق آغریسی سببینه ساکیت اولموردونوز". هردن‌بیر آنا دیلینی دانیشماقدا کئچمیشده‌کی گؤزل گونلری یاد ائتمگین نه عئیبی وار؟!". 
    محض موسلمان-تورک دونیاسی‌نین آغری و آجیسینی ج.محمدقولوزاده داها دریندن دویور و درک ائدیردی. او، تورک-موسلمان دونیاسی‌نین نه ایله نفس آلدیغینی دا چوخلاریندان قات-قات آرتیق بیلیردی و گؤروردو. آخی او، موسلمان-تورک دونیاسینی یازدیغی "لیسان بلاسی" ایله آییلتماق ایسته‌ییردی: "ائی دیل، دخی دینمه و سوکوت ائت، سنی تاری، لال اول و دانیشما! سال باشینی آشاغا و هئچ باخما یوخاری، مال اول دانیشما!". آخی او، موسلمان-تورک خالقلاری‌نین پروبلئملرینه بیگانه قالمیردی. موسلمان-تورک خالقلاری‌نین هر بیرینی دوشوندورمک ایسته‌ییردی. اونلارین هر بیرینه بیر ضیالی کیمی جانی یانیردی. او، "آنا دیلی" فئلیئتونوندا دئدیگیندن آرتیق نه دئمه‌لییدی؟! "آنا دیلی" فئلیئتونوندا یازیردی: "تاتارلار آنا دیلینده یازدیغی قزئتلری اوخویاندا قافقاز جاوانلاری‌نین آنا دیلی دانیشماقلاری یادا دوشور". 
    ییرمینجی عصرین اوّللرینده آذربایجاندا و بوتون تورک دونیاسیندا الیفبا حرکاتی (الیفبا‌نین ایصلاح ائدیلمه‌سی) گئنیش ووسعت آلمیشدی. محض بو مقصدله قورولان "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین 1924-جو ایلده یاراتدیغی هئیتده ج.محمدقولوزاده ده واردی. البتّه، بؤیوک ادیبین بورادا اولماسی هئچ ده تصادوفی دئییلدی. 1924-جو ایل سئنتیابر آیی‌نین 7-ده بو هئیت باکیدان قریم-تورکوستان ائللرینه سفر ائدیر. بو سفر حاقّیندا خالد سعید خوجایئو "یئنی الیفبا یوللاریندا اسکی خاطیره و دویغولاریم" کیتابیندا گئنیش یازمیشدی. بلی، ج.محمدقولوزاده بو هئیته تصادوفی دوشمه‌میشدی. او، عرب الیفباسی‌نین قاریشیقلیغینی (چتینلیگینی) گؤرن و قبول ائدن یازیچی-پوبلیسیست، ادیب و بؤیوک بیر مطبوع اورقا‌نین رئداکتورو ایدی. عئینی زاماندا بو سفره قدر 25 ایللیک رئداکتورلوق تجروبه‌سی اولماقلا دیل، الیفبا، یازی، مدنیّت و س. مسله‌لرله مونتظم مشغول اولموش، میلّتین ترقّیسی اوچون الیندن گله‌نی اسیرگمه‌میشدیر. البتّه، بئله بیر ادیبین "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین یاراتدیغی هئیتین ترکیبینده قریم-تورکوستان ائللرینه سفر ائتمه‌سینی "کومیته"‌نین موسلمان-تورک دونیاسی‌نین پروبلئملرینی بیلن بیر ادیب، پوبلیسیست، رئداکتورا، ضیالیا اولان احتیاجی کیمی دیرلندیرمه‌لی‌ییک. حقیقتاً ده، "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین قریم-تورکوستان ائللرینده حلّ ائده‌جگی مسله‌لری (خوصوصیله لاتین قرافیکالی یئنی الیفبا مسله‌سینی) ج.محمدقولوزاده قدر دریندن بیلن و اونون پراکتیک حلّی ایستیقامتینده ایش گؤره بیلن، فعاللیق گؤسترن شخصلر چوخ آز ایدی. تکجه آذربایجاندا دئییل، دیگر تورک ائللرینده ده جلیل محمدقولوزاده کیمی ادیبلر بارماقلا ساییلاجاق قدر ایدی. 
    میرزه جلیل خالقین معاریفلنمه‌سی اوغروندا ایللرله آپاردیغی موباریزه ایله عئلم، تحصیل، مدنیّته و ترقّی‌یه بؤیوک دَیر وئرمه‌سی ایله تا‌نینمیشدی. "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین ده محض ج.محمدقولوزاده کیمی تحصیللی، بیلیکلی، دونیاگؤروشلو و اوزاق‌گؤرن، خالقین دردینی آنلایان، پروبلئمین کؤکونو درک ائدن بیر خالق ضیالیسینا ائحتیاجی واردی. جلیل محمدقولوزاده کامیل‌لیگی ائله بیر زیروه‌یه یوکسلدی کی، او، میلّتین طالعیی ایله باغلی بوتون پروبلئملرین حلّینه اؤنجولوک ائتمگه باشلادی.
    دیل، الیفبا مسله‌سینه گلدیکده ایسه ج.محمدقولوزاده کیمی بو مسله‌نی توتارلی و دقیق ایضاح ائدن یوخ ایدی. جلیل محمدقولوزاده بو پروبلئمین حلّی یوللارینی بیر چوخ ضیالیلاردان فرقلی اولاراق خالقین آری، دورو دیلینده سسلندیریردی. اونا گؤره ده الیفبا ایصلاحاتی طرفدارلاری‌نین چوخوندان فرقلی اولاراق جلیل محمدقولوزاده‌نین مؤوقئعیی، فیکری کوتله‌یه داها تئز چاتیردی. اونون آنلاشیقلی و آسان اوسلوبو ایله کوتله‌نی داها تئز آییلتماق اولوردو. دیل، الیفبا مسله‌لرینه حصر ائتدیگی فئلیئتونلاردا ایشلتدیگی آیدین و ساده اوسلوب مطلبینی آچیق شکیلده اورتایا قویوردو.
    "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین اساس مقصدی موسلمان-تورک دونیاسی‌نین واحید الیفبا (اورتاق الیفبا - ائ.ای.) اطرافیندا بیرلشمه‌سینه، واحید الیفبادان ایستیفاده ائتمه‌سینه نایل اولماق ایدی. کومیته بو بیرلیگی موسلمان-تورک دونیاسی‌نین اینکیشافی اوچون موهوم عامیل‌لردن حساب ائدیردی. واحید عقیده، مفکوره اطرافیندا بیرلشمک ج.محمدقولوزاده‌نین ده آمالی‌ ایدی. اونا گؤره ده کومیته‌‌نین مؤوقئعیی ایله ج.محمدقولوزاده‌نین مؤوقئعیی اوست-اوسته دوشوردو. دیگر طرفدن ده ج.محمدقولوزاده بو ضیالی مؤوقئعیینی "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین یارانماسیندان چوخ-چوخ اوّل اورتایا قویموشدو. ج.محمدقولوزاده حئساب ائدیردی کی، یازماق، اوخوماق، تعلیم و تربییه ایشلری دوغما آنا دیلینده آپاریلمالیدیر. اونلارین میلّی ماراقلاری اوزرینده قورولمالیدیر. بیر آز دریندن یاناشساق، گؤروروک کی، "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین اساس مرامی، مقصدی بیر معنادا ج.محمدقولوزاده‌نین عقیده‌سیندن ایلهام آلیردی. 
    جلیل محمدقولوزاده "تزه تعلیم کیتابی" فئلیئتونوندا یازیردی: "معلوم شئیدیر کی، مکتبلرده تزه اوصوللا درس وئرمک اوچون کیتابلار لازیمدیر. بو سببدن میلّت، وطن آدینا بیر قوللوق ائله‌مک نیّتی ایله یولداشلاریم "موزولان" ،"هوپ-هوپ" ،"لاغلاغی" و "هردمخیال"لا هیمّت ائدیب و کؤمکلشیب بیر حئساب کیتابی جمع ائتمک فیکرینه دوشدوک". ("ملا نصرالدین" ،9 اییون و 23 اییون 1906، نؤمره 10 و 12).
    جلیل محمدقولوزاده‌نین تحصیلله باغلی مؤوقئعیی 1926-جی ایلده باکیدا کئچیریلن بیرینجی تورکولوژی قورولتایدا تورکولوقلارین تعلیم و تحصیلله باغلی قبول ائتدیکلری قرارلاردان قاباغا گئدیر. باکیدا کئچیریلن بیرینجی تورکولوژی قورولتایدا الیفبا، ایملا-اورفوقرافیا پروبلئمی، تدریس-مئتودیکا و عومومی تئرمینولوگیا مسله‌لری ده گئنیش موذاکیره اوبیئکتی اولموشدور. حالبوکی بو مسله‌لر قورولتایا قدر نثر و دراماتورگیا ساحه‌سینده عوضسیز اثرلرله تمثیل اولونان میرزه جلیل یارادیجیلیغی‌نین آنا خطینی تشکیل ائدیردی. 
     جلیل محمدقولوزاده "ملا نصرالدین"-ین اوسلوبونا اویغون شکیلده عرب، فارس کلمه‌لری‌نین تورک دیللرینده گئنیش ایشلنمه‌سی‌نین(و یا "مئیدان سولاماسی"‌نین) سببلرینی آچیقلاییر، هم ده اونون حلّی‌نین واجیب اولدوغونو اوخوجو کوتله‌سینه چاتدیریردی. محض جلیل محمدقولوزاده بئله بیر معاریفلندیریجی یولو توتاراق تورکولوژی دوشونجه‌‌نین فورمالاشماسیندا و اینکیشافیندا وطنداش-ضیالی مؤوقئعیینی اورتالیغا قویوردو. تحصیل، معاریف ساحه‌سینده ایره‌لی گئتمک اوچون الیفبا‌نین بؤیوک اؤنم داشیدیغینی اهمیّتلی بیر ایش ساییردی.میرزه جلیل "یئنی الیفبا کومیته‌سی" و تورکولوژی قورولتایدان خئیلی اول الیفبا مسله‌سینی ییرمینجی عصرین اوّللرینده موذاکیره اوبیئکتینه چئویرمیشدی. اصلینده، جلیل محمدقولوزاده "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین عوضولرینی، فعّاللارینی الیفبا مسله‌سینده ده حرکته گتیرمیش، یاردیمچی رول اوینامیشدیر. او، ییرمینجی عصرین اوّللرینده بو مسله‌نی دفعه‌لرله فئلیئتونلاریندا موذاکیره اوبیئکتینه چئویرمیشدیر. 
    جلیل محمدقولوزاده 1913-جو ایلده یازدیغی "الیفبا" فئلیئتونوندا الیفبا ایله باغلی اوخوجو کوتله‌سینی معاریفلندیریر، اونلاری دوشونوب-داشینماغا، پاپاقلارینی قاباقلارینا قویوب فیکیرلشمگه چاغیریردی. ان چتین و عئلمی مسله‌لری ساده دیلله باشا سالماق، آنلاتماق جلیل محمدقولوزاده‌نین یولو، اوسلوبو ایدی. بو معنادا او، "الیفبا" فئلیئتونوندا یازیردی: "لازیمدیر عاوام جاماعاتی باشا سالماق، یوخسا بیردن-بیره دئسن کی، "بو بالکان دعواسی بیزیم الیفبامیزین دعواسیدیر" ،البتّه، بو سؤزلر دامنان دوشمه سؤزه بنزه‌یه‌جک؛ دخی هئچ کسین قولاغینا گیرمه‌یه‌جک. سؤزو لازیمدیر ائهمالجا دئمک، "پیشیگیم-پیشیگیمنن" دئمک. او دئمیشکن، "سؤز وار کی، داغا چیخاردار، سؤز وار داغدان ائندیرر". یوخسا عاوام جاماعات نه سنین مقاله‌نی اوخویار، نه ده اوخوسا، تصدیق ائله‌یر؛ قالارسان مئیداندا تک-تنها. بیر ده سندن ده ساوایی قزئتچی وار: کیمدیر الیفبا سؤزونو دانیشان؟ سؤزون وار، - سؤز دئ! دعوادان یازیرسان، توپدان-توفنگدن دانیش؛ بالکان هارا، الیفبا هارا؟ بلکه ائشیتمیش اولارسینیز، آلبانیا طایفاسینی کی، عوثمانلیلار آرناوود دئییرلر، - بونلار همین میلّتدیرلر کی، میقداری ایکیجه میلیون اولا-اولا یاپیشیب عوثمانلیلارین یاخاسیندان و دئییر کی، "گرک ایذن وئره‌سن بیز عرب حوروفاتی (الیفباسی) عوضینه لاتین حوروفاتی قبول ائدک، یا دا کی، خنجری الدن یئره قویمایاجاغیق". 
    جلیل محمدقولوزاده بو جور اوزاقدان باشلاماقلا اساس هدفه دوغرو گلمگی بیر اوسلوب کیمی سئچمیشدیر. البتّه، اونون اساس هدفی تورک خالقلاری‌نین اورتاق بیر الیفبادان ایستیفاده ائتمه‌سی مسله‌سی ایدی. او، بو الیفبا‌نین چتینلیکلرینی باشا دوشدوگو اوچون اونون یئنی الیفبا ایله عوض ائدیلمه‌سینی ایسته‌ییردی. آنجاق سؤزه بیر آز اوزاقدان - آرناوودلارین طلبیندن میثال چکه‌رک باشلاییردی. 
    جلیل محمدقولوزاده "الیفبا" فئلیئتونونون نؤوبتی سطیرلرینده یازیردی: "بودور منیم سؤزوم، عزیزیم تا نییه آتیلیب-دوشورسن: یا گرک تاریخه بئلین باغلی اولا، یا دا کی، یئری-گؤیو یوخ یئردن خلق ائله‌ین بیر آللاها کی، آرناود کیمی بیر بیج میلّّتی یارادیب، اؤتوروب بو دیلسیز-آغیزسیز عوثمانلی‌نین اوستونه؛ دئییر کی، منه آزادلیق وئر، منی ایداره ائله‌مگه سنین لیاقتین یوخدور، سنین شالوارین گئندیر، نه بیلیم ذئهنین داردیر، اؤزون کوبودسان، منه دیل لازیم، مطبوعات لازیمدیر، یوخسا بو عرب هئروقلیفلری بیزی بیر یانا چیخارتماز، بو حوروفاتا بیز لاییق دئییلیک؛ بونا لاییقدیر موقدّس عربلر، فارسلار، ناخچیوانلیلار، قیتایلیلار، یجوُجلار. په، په، په! سؤزه باخ سن، آللاه! دیلین لال اولسون سؤز دانیشان! آخیردا دا نه بیلیم هشتاد نئچه ایل بوندان قاباق عوثمانلی‌نین بیر رشید پاشاسی گئدیب آرناودلارین قانلارینی سئل کیمی آخیتدی، آنالارینی آغلاتدی، آما آرناودلار ال چکمه‌دیلر و آخیری او یئره یئتیردیلر کی، ایندیکی رشید پاشا لوندوندا یالواریب-یاخاریر کی، هر کس نه ایسته‌ییر گؤتورسون، باری ایستانبولا دَیمه‌سینلر. اگر سن موسلمانسان، گرک اعتیقادین اونا اولا کی، آللاه-تعالا قادیردیر و سوکوتدا دورماقدان ساوایی اؤزگه بیر تکلیفیمیز یوخدور". ("ملا نصرالدین" ،13 یانوار 1913، نؤمره 1).  
    الیفبا ایله باغلی اصل حقیقتی داها نئجه دئیه‌سن؟ هر حالدا مومکون اولانی ج.محمدقولوزاده دئییردی و اونون دئدیکلری، یازدیقلاری تورکولوژی دوشونجه‌‌نین فورمالاشماسیندا و اینکیشافیندا قایناق، منبع رولونو اویناییردی. بو دا اساس وئریر دئیک کی، ج.محمدقولوزاده تورکولوژی دوشونجه‌‌نین فورمالاشماسینا و اینکیشافینا عوضسیز خیدمت گؤسترمیشدیر. اونون خیدمتی عاوام کوتله‌یه معاریفلنمگی، تحصیل آلماغی، دوغما آنا دیلینده یازی ساوادینا یییه‌لنمگی باشا سالماقدان عیبارت ایدی. میلّی منلیگی، کیملیگی، هانسی دینه خیدمت ائتمه‌سی، هانسی وطنین، مملکتین اؤولادی اولماسینی آنلاتماق ایدی. او بونو باجاریردی و حتّی عاوام کوتله‌نی ده دوشونمگه مجبور ائدیردی. 
     جلیل محمدقولوزاده 1914-جو ایلده "دیلی توتولوب" فئلیئتونوندا یازیردی: "بودور کی، روس مکتبینده اوخویوب قورتاران جاوانلاریمیز آخیردا اوخویوب-یازماق بیلمیرلر؛ چونکی هر بیر اینسا‌نین خلق اولوب سونرا اؤلمگی ده بو قانون اوزره عمله گلیر: گؤرورسن کی، بیر شخص یاشاییر، یاشاییر آخیردا اجلی تامام اولور. مرض ده بیر بهانه‌دیر. همین مرض مسله‌سینی اوخشاتماق اولار جناب زکریا کیمی آیی بئش ماناتلیق بیر موعلّیمه کی، آللاه طرفیندن تعیین اولونوبدور اجلی تامام اولان شخص آنا دیلی اؤیرتسین. اجلی موعلّیم آیدا بئش ماناتدیق درسینی دئیندن سونرا گؤرور کی، ناخوشون دیلی توتولوب. همین بو فقره اجلین تامام اولماغی‌نین علامتیدیر کی، عربجه بونا دئییرلر کی، "فاتیحه"... نئجه کی، اینسان اؤلوب تورپاق اولور، بو تورپاقدان اوت، مئیوه و چؤرک بیتیر و اینسانلار یئییر و اینسانلاردان یئنه دوباره اؤولاد تؤره‌ییر و یئنه اؤلور و یئنه دیریلیر و بئله-بئله یئنه مین-مین ایللر کئچیر و یئنه افلاک دولانیر، هابئله گؤی‌چایدا، تیفلیسده، باکیدا اوخونان دیلیمیز. اجل کی، تامام اولدو، میلّتین دیلی یوخ اولور؛ یعنی توتولور. نه عئیبی وار، موسلمان اولماسین، روس اولسون، فیرنگ اولسون، آخیردا یئنه هامی اؤله‌جک و بونلارین یئرینه تزه میلّتلر دونیایا گله‌جکلر...". ("ملا نصرالدین" ،12 مای 1914، نؤمره 17).

     جلیل محمدقولوزاده دفعه‌لرله الیفبا مسله‌سینی تحلّیل، موذاکیره اوبیئکتینه چئویرمیشدیر. "یئنی الیفبا کومیته‌سی"‌نین قریم-تورکوستان ائللرینه سفریندن بئش آی قاباق "تزه الیفبا" آدلی فئلیئتونوندا بیر داها اؤز مؤوقئعیینی اورتایا قویوردو. بو مقاله ده بیر داها تصدیق ائدیر کی، جلیل محمدقولوزاده "یئنی الیفبا کومیته‌سی" عملی فعالیته باشلایانا قدر اؤز مقاله‌لری ایله فایدالی ایشلر گؤرموشدور. آچیق شکیلده قئید ائتمیشدیر کی، یئنی الیفبانی "حاضیرلایان، بیشیرن و اورتالیغا چیخاران" واردیر. البتّه، یئنی الیفبانی "بیشیرن" و اورتایا قویانلاردان بیری ده جلیل محمدقولوزاده ایدی. "تزه الیفبا" فئلیئتونوندا یازیردی: 
"آدام بیر چاناخ دادلی آشی قاباغینا قویوب یئینده گرک بیله کی، بو آش هارادا بیشیب و کیم بیشیریب. اینصافدان اوزاقدی کی، قاشیغی گؤتوروب باشینی آشاغی سالاسان و ماچهاماچ ایله یئیه‌سن و خالقی دا شیشیرده‌سن. آما هئچ سوروشمایاسان کی، گؤره‌سن، بو آشی بیشیرن کیمدی". 
    جلیل محمدقولوزاده "آدام بیر چاناخ دادلی آشی قاباغینا قویوب یئینده گرک بیله کی، بو آش هارادا بیشیب و کیم بیشیریب" دئینده "تزه الیفبا"نی دا بیشیریب اورتالیغا قویا‌نین کیملر اولدوغونو، داها دوغروسو، یئنی الیفبا اوغروندا مین بیر اذیته قاتلانیب، اونو عرصه‌یه گتیرنلری یادا سالیردی.او جومله‌دن او یادا دوشنلر ایچریسینده اونون دا زحمتی عوضسیز ایدی. 
جلیل محمدقولوزاده یئنی الیفبا طرفدارلاری‌نین بیر واختلار "وطن خاینی" دامغاسی ایله دامغالاندیغینی، ایندی ایسه موشتریلری‌نین آرتدیغینی دا قئید ائدیردی: 
"صؤحبت بو تزه لاتین الیفباسی اوستونده‌دیر. بیر واخت وار ایدی کی، یئنی حوروفاتچیلاری آز قالیردیلار آدام ایچیندن قوووب چیخاردالار. "بودو، گلدی سفاهتین کانی". بیر واخت وار ایدی کی، یئنی حوروفاتچیلارین آدینی وطن خاینی قویموشدولار. آما ایندی گل، گؤر. بو یئنی الیفبا‌نین اوستونه ایندی او قدر موشتری تؤکولوب کی، هئچ بیلمیرسن بیشیرن کیمدی، دوشورن کیمدی. هره الینه بیر قاشیب آلیب، هوجوم چکیبلر بیر نیمچه دادلی یئنی الیفبا آشی‌نین اوستونه". 
    جلیل محمدقولوزاده یئنی الیفبا‌نین موشتریلری‌نین سایی آرتاندان سونرا اونو "بیشیریب اورتایا گتیرنلره" ماجال وئریلمه‌دیگینی ده ایستئهزا ایله قئید ائدیردی. همین ماجال وئریلمه‌ینلردن بیری ده میرزه جلیلین اؤزو ایدی. بونا ایشاره ائدیردی: "حتّی دونن کوچه ایله کئچرکن گؤردوم تزه قوناقلارین بیر نئچه‌سی قوللارینی چیرماییب، دوشوبلر نیمچه‌‌نین اوستونه. آشی بیشیرنلرین بیری آشاغیدان یوخاری ائله هئی هارای تپیردی کی، آی نا اینصافلار، آخیر بیر منه ده ماجال وئرین. قوللاری چیرماقلی جاوانلار هئچ قولاق آسمیرلار. آخیر آتالار دئییبلر کی، بیر نیمچه لذتلی آشی کی، قویدولار قاباغینا، اینصافدان اوزاقدی کی، اونو یئینده سوروشامایاسان کی، بو آشی بیشیرن کیمدی، دوشورن کیمدی؟ بو عادتی گؤزله‌مگین هئچ عئیبی یوخدور". ("ملا نصرالدین" ،13 آپرئل 1924، نومره 6).
    جلیل محمدقولوزاده عرب الیفباسینی مطبوعات و میلّی ادبیاتین اینکیشافی یولوندا ان بؤیوک مانعه‌لردن بیری حساب ائدیردی. ادیب عرب الیفباسی‌نین لاتین الیفباسی ایله عوض اولونماسی‌نین ضروریلیگی حاقّیندا میرزه فتحعلی آخوندووون فیکیرلرینی داوام ائتدیرمیشدیر. عرب الیفباسی ایله یازماغین و اوخوماغین چوخ موشکول بیر ایش اولدوغونو نظره چاتدیرمیشدیر. عرب الیفباسی ایله ساواد آلماغین چتینلیگی حاقّیندا ج.محمدقولوزاده بئله دئییردی: "بونو هامی بیلیر کی، موسلمانجا اوخوماق و قانماق بیر هونردیر. اولاً، او حوروفات کی، بیز یازیریق، اونو اوخوماق چتین بیر مسله‌دیر. بو باره‌ده چوخ دانیشمیشیق. حاضیر بو یازدیغیم "دانیشمیشیق" کلمه‌سی‌نین اون بئش نؤقطه‌سی‌نین بیری آرتیق-اسکیک دوشسه، اوخوماغی چتین اولاجاق، وای بیزیم حالیمیزا، وای مورتّیبلرین گونونه، حئییف اوخوجولاریمیزین گؤزلری‌نین ایشیغینا". 
    جلیل محمدقولوزاده "یئنی یول" قزئتی‌نین لاتین حوروفاتینا کئچمه‌سینی آلقیشلاییردی:"مین شوکورلر اولسون کی، تورکلر اوچون معاریف و مدنیّت یولو گؤستریلدی، دونیادا غئیری میلّتلر تک ترقّی ائتمگه گئنیش بیر مئیدان آچیلدی. شوکورلر اولسون کی، ایسلام عالمی‌نین قول-قانادینی ایندییه‌دک سرییَن ایپلردن آزاد اولدوق کی، او ایپلرین آدی عرب حوروفاتی اولسون". 
     بؤیوک آذربایجان ادیبی "ملا نصرالدین"این یارادیجیسی جلیل محمدقولوزاده یازیردی کی:"...بیزیم دیلچیلریمیز ادبی، فنّی آکادئمیک دیلی آختارینجا "ملا نصرالدین" آچیق و ساده تورک دیلی (میلّی دیل - ائ.ای.) ایله ووردو ‌نینکی تک بیرجه کورو و آرازی کئچدی، بلکه، خزر و قارا دریالاری دا ووروب تورکیه‌یه و تورکوستانا و گیلانا کئچدی و اوچا-اوچا قافقاز داغلارینی آشیب، قافقازا و قریما و سایر تورک اؤلکه‌لرینه کئچدی و بو سؤزه ده ثوبوتوموز بودور کی، بیرینجی نؤمره‌میز تورک دونیاسینا داغیلان کیمی تک بیرجه هفته‌‌نین ایچینده هر بیر یئردن یازدیغیمیز سواللارا هامان آیدین "ملا نصرالدین" دیلینده حدسیز جاوابلار ایداره‌میزه گلمگه باشلادی". 
    7 آپرئل 1906-جی ایلده ایلک نؤمره‌سی چیخان "ملا نصرالدین" ژورنالی‌نین ناشیری بو گون بوتون تورک دونیاسی اوچون آکتوال اولان پروبلئم باره‌سینده یازیردی: "هم تک بیرجه قافقاز تورکلری اوچون عومومی بیر دیل مسله‌سی‌نین حلّی هله سهلدیر، پس عوثمانلی تورکلری، پس قریم و قازان تاتارلاری، پس تورکوستان و اؤزبکیستان، پس ایران آذربایجانلیلاری؟ پس بیز بونو اعتیراف ائدیریک کی، اوّل-آخیر تورک کوتله‌لری اوچون ادبی دیله و عومومی ایملایا چوخ بؤیوک احتیاج واردیر. و اعتیقادیمیز دا بوندادیر کی، بیر بئله دیل گئج-تئز ووجودا گله‌جکدیر". 
     بؤیوک ادیب میرزه جلیلین 1906-جی ایلده‌کی فیکری بئله‌دیر کی، گئج-تئز تورکلر اوچون بیر واحید ادبی (اورتاق اونسیت دیلی) دیل ووجودا گله‌جک. 
قایناق: ادبیات قزئتی

کؤچورن: عباس ائلچین