+0 بگندیم
عمادالدین نسیمی‌نین "دیلبرا، من سندن آیری..." غزلی‌نین تحلیلی
دوکتور آیتن ااحمدووا
دیلبرا من سندن آیرو عؤمر-و جانی نئیله‌رم؟
تاج-و تخت-و مولک-و مال-و خانیمانی نئیله‌رم؟
ایسته‌رم وصل-ی جامالین تا قیلام درده دوا
من سنین بیمارینام، اؤزگه دوانی نئیله‌رم؟
ائی موسلمانلار، بیلین، کیم یاری ایله خوشدور جاهان،
چونکو یاردان آیرو دوشدوم، بو جاهانی نئیله‌رم؟
چوخ دوعالار قیلمیشام من خالیقین درگاهینا،
چون مورادیم حاصیل اولماز، من دوعانی نئیله‌رم؟
دیلبر آیدیر: ائی نسیمی، صابیر اول قیلما فغان،
من بو گون صبر ائیله‌سم، دانلا فغانی نئیله‌رم
آذربایجا‌نین شئعیر مدنیتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریدن بیری ده عمادالدین نسیمی‌دیر.اونون یارادیجیلیغی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده یئنی بیر مرحله‌‌نین باشلانغیجیدیر. نسیمی‌نین تاریخی خیدمتلریندن بیری ده اونون دوغما آذربایجان دیلینده یازماسی، ادبی دیلین،شئعیر دیلی‌نین زنگینلشدیرمه‌سیدیر. او، آنا دیلینده یارانان شئعیر دیلی‌نین ایلک گؤرکملی اوستادیدیر.صنعتکار آذربایجان کلاسیک شئعیری‌نین زنگین بدیعی ایفاده خزینه‌سیندن اؤیرنمکله برابر، آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندان دا مهارتله ایستیفاده ائتمیشدیر. نسیمی اوچ دیلده بدیعی اثرلر یارادان صنعتکاردیر. لاکین او، ان بؤیوک اوستونلوگو اؤز دوغما آنا دیلینه وئرمیشدیر.اونون قودرتلی قلمی آذربایجان ادبی دیلینی عصیرلردن بری حاکیم مؤوقئع توتان فارس دیلی ایله رقابته گیرن بیر دیل حالینا گتیرمیشدیر.
عمادالدین نسیمی‌نین لیریکاسیندا عاشیقانه دویغولارین ایفاده و تجسّومونه حصر ائدیلن بیر چوخ شئعیرلری واردیر. شاعیرین عاشیقانه شئعیرلری ائله یازیلیر کی، اونلار آنجاق عاشیقانه شئعیر کیمی قالمیر، صنعتکارین اطراف موحیط، دونیا، اینسان حاقینداکی فیکیر و قناعتلرینی عکس ائتدیریر. بیر یاندان محبّتله هومانیزمی بیر-بیریندن آییرماق چتیندیر، باشقا بیر یاندان ایستر صوفیلیکده، ایسترسه ده حوروفی‌لیکده محبّت موهوم یئر توتور. اینسان قلبی‌نین ان عالی دویغوسو محبّتدیر. بونا گؤره ده نسیمی‌نین شئعیرلرینده محبّته بو قدر گئنیش یئر وئریلمه‌سی تصادوفی دئییلدیر. شاعیر اینسان و دونیا باره‌ده‌کی ان رنگارنگ دویغو و دوشونجه‌لرینی چوخ واخت محبّت یانغیلاری کیمی قلمه آلیر. "دیلبرا، من سندن آیری..."غزلی ده صنعتکارین بئله غزللریندن بیریدیر. غزلده دونیا قدر سئودیگی بیر اینساندان آیریلان لیریک قهرما‌نین سئوگی ایضطیرابلاری، درین حسرتی ایفاده اولونموشدور.
غزلده لیریک قهرمان اؤز سئوگیسینی بوتون دونیایا قارشی قویور، اونسوز بو دونیانی،دونیا‌نین تاج، تاخت، مولک و مالینی،حتّی اؤز عؤمور و جا‌نینی ایستمه‌دیگینی بیلدیریر. آنجاق اونون ووصالینی اؤز دردی‌نین درمانی بیلیر، اؤزگه دوا- درمانی ردّ ائدیر.
دیلبرا من سندن آیرو عؤمر-و جانی نئیله‌رم؟
تاج-و تخت-و، مولک-و مال-و خانیمانی نئیله‌رم؟
ایسته‌رم وصل جمالین تا قیلام درده دوا،
من سنین بیمارینم، اؤزگه دوانی نئیله‌رم؟ [1، 142].
بو ساده، صمیمی ایفاده‌لر و فیکیرلر لیریک قهرمان اولان عاشیقین اعتیبار و صداقت، سئوگی دویغولاری‌نین صافلیغی حاقیندا تام بیر تصوور یارادیر. مورادی‌نین حیاتا کئچمه‌سی، سئوگیلیسیندن آیری دوشمه‌مه‌سی اوچون یارادا‌نین درگاهینا اوز توتوب چوخلو دوعالار ائدن عاشیق دیلگینه چاتمایاندا دوعادان دا ایمتیناع ائدیر، تانریدان دا اوز دؤندریر.
لیریک قهرمان اطرافیندا اولان آداملارین، خوصوصاً ده موسلمان اولان اینسانلارین عاشیقین بو حرکتینه غریبه بیر ایش کیمی باخا بیله‌جگینی ده آنلاییر و نظره آلیر.او، ایندی ده اوزونو اونلارا توتوب "ائی موسلمانلار، بیلین کیم، یار ایله خوشدور جاهان"دئیه‌رک حرکتینی منطیقی جهتدن اساسلاندیرماغا چالیشیر. عاشیق بئله دوشونور کی، گتیردیگی دلیل اونا برائت قازاندیرماق اوچون کیفایتدیر. لیریک قهرمان بوتون بو مطلبلری، حقیقتلری، اولموشلاری خاطیرلایاندان سونرا آه-ناله ائتمه‌دیگیندن صؤحبت آچیر. ان عزیز، ان دوغما، ان مونیس بیر آدامیندان آیریلمیش بیر اینسان کیمی افغان ائتمگینی طبیعی ساییر.
غزل ائله اوستالیقلا یازیلمیشدیر کی، اونون حیصه‌لری آراسیندا منطیقی بیر آردیجیللیقا و باغلیلیق واردیر. اثرین دیلی ساده و آنلاشیقلیدیر. لیریک قهرما‌نین باشی اوستونو آلمیش کدرین قاچیلمازلیغی، عاشیقین بوندان ایره‌لی گلن ایضطیرابلاری بورادا ایناندیریجی شکیلده عکس اولونموشدور. شئعیرده‌کی ایفاده‌لر، بنزتمه‌لر، موقاییسه‌لر، تضادلار، ردیف و قافیه‌لر زرگر دقیق‌لیگی ایله اؤلچولوب بیچیلمیش، قهرما‌نین قلب عالمی‌نین زنگینلیگینی، اینسانی‌لیگینی داها دولغون شکیلده گؤسترمگه یؤنلمیشدیر."نئیله‌رم" ردیفی اؤزو ده شئعیرده ایفاده اولونان حیس‌لر، دویغولارا اویغوندور، عاشیقین اینجیک، ناراضی، عئینی زاماندا، مغرور طبیعتینی گؤزل عکس ائتدیریر. غزل رمل بحرینده ("فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلون اؤلچوسونده) یازیلماسی دا تصادوفی دئییلدیر. بو اؤلچونون یاراتدیغی تمکینلی، عظمتلی آهنگ، ائله بیل کی، شئعیرده ایفاده اولونان کدر و ایضطیرابی، تمکین و غورورو بیر آز دا گوجلندیریر.اوخوجو دا تصدیق ائتمه‌لی اولور کی، ان عزیز بیر آدامیندان آیری سالینان هر هانسی بیر شخص ایندی آه- ناله ائتمه‌سه،افغان قوپارماسا، صاباح بو آه- ناله و افغان نه‌یه و کیمه لازیمدیر؟
غزلین اون دؤردنجو عصرده یازیلماسینا باخمایاراق،ییرمی بیرینجی عصرده آیدین و سلیس شکیلده باشا دوشمک اولور. شئعیر دیل باخیمدان دا چوخ موکمّلدیر. غزلده چوخلو سایدا عرب –فارس منشالی سؤزلره راست گلینسه ده بو شئعیرین دیلینه خلل گتیرمه‌میشدیر.
- دیلبر ( فارس): گؤزل ،سئوگیلی
- تنده (فارس) : بدن، اندام، جیسیم
- خانیمان (فارس): ائو-ائشیک،
- جمال (عرب) گؤزللیک، گؤزل اوز
- دوا (عرب) درمان، علاج،
- بیمار( فارس) خسته، شیکست، علیل
- جاهان (عرب) دونیا، عالم
- صابیر (عرب) صبر ائدن
- فغان (عرب) فریاد، ناله
- افغان(عرب) فریاد،ناله، افغان
- یار (فارس) دوست.یولداش، سئوگیلی
- موسلمان (عرب) ایسلام دینینه سیتاییش ائدن
- درد(فارس) آغری، کدر، غم
- وصل(عرب) قوووشما، اؤز سئوگیسینه چاتما
غزلین بئیتلرینده‌کی سؤزلرین بیر قیسمی آلینما اولسا دا، بورادا ایشله‌دیلمیش موختلیف کؤمکچی نیطق حیصه‌لری، او جومله‌دن ائی نیداسی سؤزلره خالق روحو وئرمیش، اونلاری بیر نؤوع قالیبا سالاراق دئییلیشی دوغمالاشدیرمیشدیر ("ائی موسلمانلار" ،"ائی نسیمی" ). عئینی زاماندا "ائی" نیداسی غزلده ساده خیطابلارین یارانماسینا شراییط یارانمیشدیر. غزلده "ائی" چاغیریش نیداسیندان باشقا، دیگر کؤمکچی نیطق حیصه‌لریندن ده ایستیفاده اولونموشدور.
جومله عوضولری و جومله‌لر آراسیندا قراماتیک، ائلجه ده منطیقی علاقه یارادان سؤزلره باغلاییجیلار دئییلیر.[2،343] سینتاکتیک وظیفه‌سینه گؤره تابئع‌سیزلیک و تابئع‌لی‌لیک اولماقلا ایکی یئره بؤلونن باغلاییجیلارین معناجا بیر چوخ نؤوعلری واردیر. بونلاردان بیری ده بیرلشدیرمه باغلاییجیسی اولان "و"-دیر. بو باغلاییجی عرب منشالیدیر.قدیم اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لرینده و م.قاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک" ده راست گلینیر. آذربایجان یازیلی آبیده‌لری‌نین دیلینده "وَ" باغلاییجیسی"وۆ" ،"-اۇ" ،"-اۆ"شکلینده موشاهیده اولونور.[2،344]. غزلده "تاج-و تخت-و،مولک-و مال-و، خانیمانی نئیله رم؟" میصراعسینداکی تاج-و، تخت-و، مولک-و سؤزلرینده‌کی -اۆ"وَ" باغلاییجیسی‌نین قدیم واریانتیدیر.
غزلین "ائی موسلمانلار، بیلین کیم، یار ایله خوشدور جاهان" میصراعسیندا ایشله‌دیلمیش "کیم""کی" آیدینلاشدیرما باغلاییجیسی‌نین ایلکین ایشلنمه واریانتیدیر. بو باغلاییجی‌نین "کیم" شکلینده ایشله‌دیلمه‌سی تکجه نسیمی‌نین دیلینده دئییل، قدیم آبیده‌لرده ،فضولی‌نین دیلینده ده راست گلینیر. غزلده باغلاییجی‌نین دیگر نؤوعلری ده ایشلنمیشدیر."چونکی یاردان آیرو دوشدوم..." ،"چون مورادیم حاصیل اولماز..." میصراعلاریندا سبب باغلاییجیسی ایکی فورمادا چونکی، چون شکلینده ایشله‌دیلمیشدیر.
نسیمی‌نین دیلینده ایشله‌دیلن کؤمکچی سؤزلردن بیری ده "تا"دیر. غزلین ایکینجی بئیتینده تا کؤمکچی سؤزوندن ایستیفاده ائدیلمیشدیر. "ایسترم وصلی-جمالین تا قیلام درده دوا...".ه. میرزه‌زاده مقصد، زامان، نتیجه، کمیت، ائلجه ده سبب بوداق جومله‌سینی باش جومله‌یه باغلایان واسیطه‌لردن بحث ائدرکن فارس منشالی "تا" مورفئمینی باغلاییجی کیمی تقدیم ائدیر. مثلا، سبب بوداق جومله‌سینده: گول نیقابین تعریفینی گولگون یاناغیندان گؤتور. تا گولوستان گلمه‌سون آیریق گولی-خندا‌نینا.(ع.نسیمی).[3، 236-237]. ی.سئییدوو ایسه "تا" مورفئمی‌نین ادات اولدوغونو، هم ده"کی"باغلاییجیسی ایله ایشلندیکده باغلاییجیلیق خوصوصیتی یاراتدیغینی اساسلاندیریر.[4، 176].
نسیمی‌نین "دیلبرا من سندن آیری...."غزلینده ایشلتدیگی"...یار ایله خوشدور جاهان" ایفاده‌سینده "ایله" قوشماسیندان ایستیفاده ائتمیشدیر.قراماتیک معنایا مالیک اولان " ایله" قوشماسی بیر چوخ معنا چالارلاری یارادیر.بونلار آشاغیداکیلاردیر:
- پوتئنسیال اولاراق بیرگه‌لیک چالاری عمله گتیریر.
- "ایله"قوشماسی بیرلشدیگی سؤزه آلت، واسیطه مضمونو وئره بیلیر.
- "ایله" قوشماسی ایله ایشلنن بعضی سؤزلر واسیطه‌لی اوبیئکت مضمونونا مالیک اولور.
- بعضی مقاملاردا طرز مضمون چالاری یارادا بیلیر.
- بیرلشدیگی سؤزلره سبب چالاری وئره بیلیر.
- بعضی اثرلرده "ایله" قوشماسی‌نین "زامان اوبیئکتی مضمونو" بیلدیرمه‌سی گؤستریلیر.
- حرکتین باش وئردیگی مکان آنلاییشینی ایفاده ائدیر.
- غزلده ایشله‌دیلمیش "ایله" قوشماسی بیرگه‌لیک چالاری عمله گتیرمیشدیر.
نسیمی غزلینده ایکی مقامدا "آیری" مورفئمیندن ایستیفاده ائتمیشدیر:
- " دیلبرا، من سندن آیرو عؤمرو..." ،
- "چونکی یاردان آیرو دوشدوم...".
"آیری"مورفئمی بیرینجی نومونه‌ده کؤمکچی نیطق حیصه‌سی اولان قوشما، ایکینجی نومونه‌ده ایسه اساس نیطق حیصه‌سی مؤوقئعیینده‌دیر."باشقا، آیری، اؤزگه، غئیری، ساوایی" فرقلندیرمه قوشمالاریدیر. "غئیری" و "ساوایی" سؤزلری عرب منشالی، دیگرلری ایسه میلّی سؤزلردیر. اونلار چیخیشلیق حاللی سؤزلره قوشولاراق، فرقلندیرمه، ایستیثنا، کنار ائتمه، محروم ائتمه مضمونلارینی دا یارادیر. بو قوشمالار تجرید اولوندوقلاری سؤزلرله علاقه‌لرینی تام کسمه‌دیکلریندن سؤزه وئردیکلری سئمانتیک چالار آیدین و کونکرئتدیر. بو قوشمالارین بیر باشلیق آلتیندا بیرلشدیریلمه‌سی اونلارین حتّی اوزده اولان سئمانتیکاسی ایله باغلیدیر. معلوم اولدوغو کیمی، حتّی دیلچیلیک ادبیاتیندا ایلک دؤرد سؤزون خالیص قوشما اولماماسی فیکرینی مودافیعه ائدنلر واردیر. بعضاً ایسه بونلاری یئرینه گؤره اساس نیطق حیصه‌سی و یا قوشما آدلاندیریرلار.بو سؤزلرین پوتئنسیال معناسی اونلارین قوشما کیمی ده سینونیم اولماسینی شرطلندیریرسه، آیری-آیری سؤزلردن تجرید اولونماسی تام سینونیملیگه ایمکان وئرمیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، "اؤزگه" قوشماسی موعاصیر دیلیمیزده او قدر ده محصولدار دئییل. ه.عباسووا گؤستریر کی، "اؤزگه قوشماسی هر زامان باشقا قوشماسی عوضینه ایشلنه بیلمیر. یالنیز عوضلیکله ایشلندیکده بیر-بیرینی عوض ائده بیلیر" [5، 160].
لاکین اونو دا دئمک لازیمدیر کی، اورتا عصرلر آذربایجان پوئزییاسیندا، مثلا نسیمی، فضولی و باشقا شاعیرلریمیزین دیلینده"اؤزگه" سؤزو قوشما کیمی محصولدار اولموشدور.آنجاق غزلین "...سنین بیمارینم، اؤزگه دوانی نئیله‌رم؟" میصراعسینداکی "اؤزگه" مورفئمی قوشما دئییل. لئکسیک معناسی اولان اساس نیطق حیصه‌سی مؤوقئعیینده ایشله‌دیلمیشدیر.
صنعتکار غزلده ایشله‌دیلمیش"من خالیقین درگاهینا..." ، "...من دوعانی نئیله‌رم؟" ، "من بو گون صبر ائیله‌سم..." ،"من سنین بیمارینم..." ، "من سندن آیرو..." کیمی ایفاده‌لرده موعاصیر دؤور اوچون عئینی معنانی ایفاده ائدن شخص عوضلیکلریندن مهارتله ایستیفاده ائتمیشدیر.
آذربایجان دیلی‌نین میلّی سؤز ائحتیاطی‌نین بؤیوک بیر قیسمینی فئعللر تشکیل ائدیر. نسیمی بو غزلینده ده آلینما سؤزلرله یاناشی آنا دیلی‌نین اؤز سؤزلریندن موکمّل شکیلده ایستیفاده ائتمیشدیر. غزلده نئیله‌رم، ایسته‌رم، بیلین، دوشدوم، قیلمیشام، اول، ائت و س.کیمی فئعللردن یئرلی-یئرینده ایستیفاده اولونموشدور. سؤزلرین بعضیسی آز سس فرقی ایله ایشلنمیشدیر: نئیله‌رم-نه ائدرم، ایسته‌رم-ایسته‌یه‌رم.
بعضاً نسیمی‌نین یازدیغی شئعیرلری اوخویان زامان بورادا اجنبی سؤزلرین ایشلندیگینی حیس ائتمیریک. صنعتکار ماراقلی فورما یاراداراق، سؤزلری شخص سونلوقلاری ایله دانیشیق خوصوصیتلرینه تابئع ائدیلمیش، قراماتیک قالیبا سالینمیشدیر کی، اونلارین آلینما اولدوغو تصووره بئله گلمیر. مثلا،بیمارینم و س.
ادبیات سیاهیسی
- ع.نسیمی "سئچیلمیش اثرلری" بیر جیلد، "لیدئر نشریاتی" ،باکی، 2004، 334 ص.
- ه.تانریوئردییئو آذربایجان دیلی‌نین تاریخی قراماتیکاسی، عئلم و تحصیل، باکی، 2014، 463 ص.
- .ه.میرزه‌زاده آذربایجان دیلی‌نین تاریخی قراماتیکاسی،باکی، 1990.
- ی.سئییدوو سئچیلمیش اثرلری اوچ جیلد، باکی، 2007،ص.176 .
- موعاصیر آذربایجان دیلی‌نین مورفولوگیاسی. باکی: APİ نشری، 1961، 191 ص.
کؤچورن:عباس ائلچین
