تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو

 تورال اسماعیل‌اوف 

  دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلاری‌نین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظره‌لر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسا‌ن‌لیق داها جیدی تشکیلات‌لانمالی و اؤز میلّى دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینه صاحیب چیخمالی‌دیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایسته‌نیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئله‌نی کونکرت‌لشدیرسم، اوچ عومومی‌لشدیرمه‌نی بورادا آییرد ائده بیلریک: 

      1) یاخین شرقده باش وئرن بوتون دِفورماتیو دَییشیکلیکلر و قان چاناغینا چئوریلن جوغرافی آرئال‌لارداکی دارتیشمالار بیرباشا ضعیف دؤولت عنعنه‌لری ایله علاقه‌لی‌دیر. ماکیاولیست سیاسی خادیم‌لرین کاسادلیغی، خاریجی آژنتورانین سیوری ذکاسی نتیجه‌سینده یاخین شرق دؤولت‌لرینده وطنداش اولماق آغریلی بیر آنلاییشا چئوریلیب.    

  2) خیردا دؤولتلرین ایستیثمارینی اؤزونه هدف سئچن قلوبال ایمپریالیزم عومومی تلاطوملره سبب اولدوغونون فرقینده بئله دئییل. ارسطونون دئدیگی بیر شئیی درک ائتمیرلر کی، کاینات هامی‌نین و بوتون جانلیلاریندیر. بوتون بشری سیستملر بیر-بیری ایله سیستماتیک فونکسیالی‌دیر.    

  3) طبیعت‌شوناسلیغین علمی اینکیشافی ایله اینسانا باخیش کؤکوندن دَییشیر. اؤزونو عومومی ناتوردونیانین بیر پارچاسی حیس ائدن اینسانلار اونلارین باشلارینا گلن فلاکت‌لرین ده لوکال سجیّه ده قالمایاجاغینی آنلامالی‌دیر. ایقتیصادی بؤحران بیر یئرده باش وئرنده بو هر یانا سیچراییر. دئمه‌لی، باشقا اؤلکه‌لرده کی  قتل‌عام‌لارا گؤز یومانلار بیر گون اؤزلری بلانین آستاناسیندا اولاجاقلارینی بیله‌رکدن نظردن قاچیریر.      

  عومومیتله، کؤورک دؤولت‌چیلیک حیسّلری سونوندا باشقا میلّت‌لرین ایخراج ائتدیگی یاد فیکیرلرین جایناغینا کئچیر. میلّى حساسیت‌ین پوچلوغو آیدینلانمانی سونلاندیردیغی کیمی، خالقلارین ایشیقلارینی دا بیردفعه‌لیک سؤندورمگه قادیر اولور. ایستر فارس، ایسترسه ده عرب تاریخینه نظر یئتیرنده تورکون دؤولت‌چیلیک آنلاییشی‌نین فورمالاشدیغی دؤورلرین داها قدیم و اسکی اولدوغونو گؤره بیلریک. 7-جی عصره قدر داغینیق وضعیتده اولان عرب قؤومونون توپلانیب واحید ایداره ائتمه مودِلی یاراتماسیندان عصرلر اؤنجه تورکلرده دؤولت‌چیلیک عنعنه‌سی وار ایدی. ساسانی حؤکمران‌لیغی‌نین واحید اولمایان، یاریمچیق مؤوجودیتی ایللرینی ایسه قطعیاً نه آغ هونلارین افتال دؤولتی ایله، نه ده خزر خاقانلیغی ایله موقاییسه ائتمک اولماز. دؤولتین کلاسیک تعریفی بو گون افلاطوندان بو یانا قبول اولونموش عومومی پرینسیپ‌لری احتیوا ائتسه ده، بیر شئیی ده نظردن قاچیرماق اولماز کی، بوتون فلسفی-پولیتولوژی آنلاییش معیارلاری دَییشسه ده، دؤولته یاناشما اؤز ایلکین‌لیگینی قوروماغا نایل اولدو. دؤولت بیر اؤلکه اوزرینده جمع‌لشن خالقلارین حوقوقی ایداره ائتمه سیستمی‌نین لاکونیک ایضاحینا چئوریلدی. دؤولت‌چیلیک ایسه دؤولتین اهمیتینی درک ائدن وطنداشلارین و خادیملرین نظری مودِل‌لری‌نین جمع‌لشدیگی کوره اولماغی باجاردی. دؤولت‌چیلیک آنتیک یونان-روما کولتورونده تزیس‌لر شکلینده مؤوجود اولسا دا، اورتا عصرلرده غرب بو آنلاییشی کائوتیک(قارماقاریشق) حالا سالدی، شرقین دیدیشمه‌لری و فارس-عرب ذهینی‌نین اورتاق بنزرلیکلرینده دوشونجه اؤزونو سیستم‌لشمیش حالا گتیره بیلمه‌دی. اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری، موسی کالانکاتلی‌نین آلبان تاریخینه دایر اثرلری، آرخولوژی کشفلر بیر شئیی اورتایا چیخاردی کی، تورکلر هله اوغوز خاقان دؤنمیندن، آلتایلاردان دونیایا سپله‌نه‌رک ائرکن بشر تاریخینده بو دوشونجه‌نین اؤنمینه یییه‌لنمگه نایل اولوبلار. بیر دؤولت دوشونجه‌سینی منیمسمه‌نین ان بیلینن اؤزللیکلری میلّت، بایراق، ایدئیا، روح تاندِمی‌نین اولماسی ایدی و سلجوقلار تیمثالیندا اؤز یوکسک‌لیگینه قالخان آنلاییش اورتاق تورک دوشونجه سیستم‌لری‌نین یاخینلاشماغیندا دا کؤرپو رولونو اویناماغا نایل اولدو. اورال، آلتای و ایسسک کؤل تدقیقات‌چیلاری تورکلرین ایلک دؤولت معنالاندیرمالارینی ایکی ساحه ده موشاهیده ائدیرلر:

1) ایقیتیصادی سیستم‌ین دایانیقلیغی. ائرکن تورک دؤولتلری‌نین بوتون یورویوشلرینده واحید قنیمت بؤلگوسونون آپاریلماسی ایدئیاسی بونون باشیندا دایانیر.

 2) ایجتیماعی درک. کوُتی، سوُ، توروککی ائرکن دؤولت قوروملاریندا فردلرین ایداره ائتمگه اولان آرزولاری قاباریق فورمادا اولور، سونراکی دؤورده بو سیررلی تاریخی آراشدیران غرب تدقیقات‌چیلاری بئله بو فیکیرلرله هم‌رأی اولورلار. 

    تاریخچی اِبِرهارد شرق خالقلاری‌نین اؤزللیکلریندن بحث ائدن چوخ ساییلی علمی یازیلارین و آراشدیرمالارین مؤلیفی‌دیر. او، تورک سویلو توپلولوقلاردا ایجتیماعی ترقّی‌نین بوتون لایلاریندا دؤولت قورما مئییلی‌نین اولماغینی خوصوصی قئید ائدیر. تورکلرین جسور، باجاریقلی و ایداره ائتمگه مئییل‌لی اولدوغونو یازان تدقیقاتچی، بو اؤزللیکلره گؤره بیر-بیرینی عوض‌له‌ین ایجتیماعی فورماسیالارا رغماً تورکلرده دؤولت‌چیلیگین فیکیر و ایدئیا حادیثه‌سینه چئوریلمه‌سینی یازیر. اونلو تورکچو عالیم ضیا گؤگ‌آلپ تورکلرین شرقده‌کی  حرب تاریخینی ده کؤکوندن دَییشدیردیگینه اینانیردی.  "تورک حربی آنجاق باریش و عدالت اوچون ایدی‌"  فیکیرلری بیر چوخ ایدئیا اینسانلاری طرفیندن سونرالار گئنیش یاییلماغا باشلادی. حقیقتین ده فرقلری اورتایا قویماق اوچون بیر نئچه مقامی آیریجا قئید ائدیم:

1) عربلرین تکجه آذربایجانا هوجوملاری فونوندا باش وئرن دهشتلی مادّی-معنوی داغینتیلار فونوندا غربی هون حؤکمدارلاری، تئیموری‌لر و دیگر تورک سرکرده‌لری‌نین اوردولاری بیر دنه ده اینجه صنعت اؤرنگینی محو ائتمه‌دی و دایم کولتورون کئشیگینده دایاندی.

2) غربین حیاتا کئچیردیگی صلیب یوروشلری بوتون کولتورلری محو ائتمگه یؤنه‌لیک ایکن، تورک خاقانلاری‌نین فتحی بیر چوخ جوغرافیالاردا یئرلی خالقلارین ریفاهینا و عدالتلی ایداره ائدیلمه‌سینه سبب اولدو.

3) شرقده کی  ایدئالیست فلسفی تفکّور تورک دوشونجه صاحیب‌لری‌نین امگی نتیجه سینده زنگینلشه‌رک بوتؤو فلسفی-سیاسی مکتبلره تکان وئردی.

4) مدنیت و اینجه صنعت هئچ گؤرونمه‌دیگی فورمادا تکامولو تورکلر سایه‌سینده تانیدی و سمرقند اینتیباهی بونلاردان ساده‌جه بیری‌دیر.    

  تاریخین موختلیف دؤورلرینده تورکلر چین، هیندیستان، مرکزی آسیا، خوراسان، روم ائلی، قافقازلاردا دایانمادان دؤولت بیرلیکلری یاراداراق دونیا دؤولت‌چیلیک تاریخینه عوض‌سیز تؤهفه‌لر بخش ائتدیلر. محمت آلتای قئید ائدیردی کی، دونیا تاریخینده هئچ بیر قؤوم تورکلر قدر گئنیش جوغرافیالارا یاییلاراق موختلیف دؤولت‌لر قورماغا مووفّق اولا بیلمه‌ییب. بوتون بونلارین اوستونه بعضی غرب دایره‌لری و آنتی-تورک شرق مرکزلری قصداً تورکلری  " باربار "  اعلان ائده‌رک اونلارین آنجاق ساواش اوچون وار اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. حالبوکی، اِرامیزدان اؤنجه‌لردن ان یئنی دونیا تاریخینه قدر بیلینن تورک دؤولتلری ایله یاناشی اؤز تورکلوکلری‌نین فرقینده اولمایان و اوزاقلاشان دؤولتلر و ایداره ائتمه مودل‌لری مؤوجود ایدی. مثلا، چینده مؤوجود اولان تابقاچ دؤولتی بئشینجی عصره قدر تورکلوکدن اوزاقلاشماسا دا، بودیزمین تاثیرلری نتیجه‌سینده چینلی‌لشدی. بولقار تورک دؤولتی بونلاردان ان تأسوف دوغوروجو اولانیدیر. 864-جو ایلده دین دَییشدیرمکلری ایله خریستیان، بیزانس کولتورو ایچریسینده اؤز میلّى کیملیکلرینی آسسیمیلیاسیایا معروض قویدولار. یاخود آوروپانین کؤکلو ماجار دؤولتی‌نین روما کولتورونو منیمسمه‌سی ایله تورکلوکدن چیخماغی نومونه‌سینی ده میثال چکمک اولار. بونا رغماً، بو گون ماجاریستاندا تورکلوگه و هون کؤکلو اولماقلارینا باغلی اولدوقلارینی اساس ایدئیا خطینه چئویرن ژوببیک پارتیاسی پارلامنتده اساس سیرالاردا یئر آلیر. تورکلرین داها بیر فرقی اوندان عیبارت ایدی کی، هئچ واخت ثابیت بیر یئرده قالمایاراق دایم یئنی دؤولتلر قورور و فرقلی اراضی‌لره یاییلماغی باجاریردیلار. تورکلرین تاریخده نئچه دؤولت قوردوغو دقیق بیلینمیر. لاکین بوتون ائرکن دؤولت بیرلیکلرینی و ایسکیت-ساک وحدتینی ده علاوه  ائتسک، سایی‌نین یوزو کئچدیگینی دقیق دئمک اولار. تورک دونیاسی ان گئنیش جوغرافی تشکیلات‌لانماغا 15-16-جی عصرلرده نایل اولدو. همین دؤورده آتلانتیک اوقیانوسوندان باشلایاراق دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده ساییسیز تورک ایمپراتورلوقلاری عرصه‌یه گلدی. مغریب آدالارینا قدر حاکیم اولان بیر تورکجه دانیشیق دیلی اولدوغو بوتون یازیلی قایناقلاردا مؤوجوددور. بومین خاقان، سلجوق سولطانلاری، آتیلا، امیر تئیمور، چینگیز خان، شاه ایسماییل ختایی، نادیر شاه و نئچه تورک سرکرده‌لری دؤولت‌چیلیک تاریخی‌نین آوانقاردلاری اولاراق آدلارینی تاریخه حک ائتدیردیلر. اورتا آسیاداکی قاراخانلی، غزنوی دؤولت‌لری، آذربایجان تاریخی‌نین آغ‌قویونلو و قاراقویونلولاری، بیر آز کنار اراضی‌لرده اویغور خاقانلیغی و گؤی‌تورکلرین تیمثالیندا سرحدلری آشان دؤولت فورمالاری یارادان اولوسوموز اؤز فرقینی اورتایا قویماغی باجاردی. خارزمشاهلار و عوثمانلی ایله ایسه اؤزونون ان یوکسک زیروه‌سینی فتح ائتمگه نایل اولدو. 

  مصطفی کمال آتاتورک 1 مارس 1922-جی ایل چیخیشیندا تورکون دؤولت یاناشماسینی بیر-بیر ایضاح ائدیر:  "‌سیاسی و ایقتیصادی نایلیت‌لریمیزین کؤکونده دؤولت‌لشمک غایه‌سی دایانیر. بیزیم ایزله دیگیمیز دؤولت‌چیلیک آنلاییشی فردی و میلّتی بیر بوتؤو اولاراق ریفاه حالینا چاتدیرماغی اساس مقصد کیمی قبول‌لانیب. دؤولت‌چیلیگین اساس تعریفی سوسیال، ایقتیصادی و اخلاقی دایاقلارین مؤحکم اولماغی ایله باغلیدیر.‌"  آتاتورک میلّى بیرلیگین قازانیلماسیندا دؤولتین اساس گوج اولدوغونو عؤمور بویو مودافیعه  ائتدی. بئله‌لیکله، تورک دؤولت‌چیلیگی اؤزونده اؤلکه‌لر ایچینده تهلوکه‌سیزلیگی و عدالتی برقرار ائتمه‌نی میسسیا ائتدی، مودافیعه  اوچون هر واسیطه ایله حاضیر دورومدا اولمانین پسیکولوژی ضرورتینی کوتله‌لره یقین ائتدیردی. دؤولت دیش باسقیلارا قارشی دیگر اؤلکه‌لرین میلّت‌لری ایله ان یوکسک سوییه ده علاقه‌لرین واجیب‌لیگی‌نین قارانتی اولدو.      

  البته تورک دؤولت‌چیلیک فلسفه‌سی‌نین تاریخی ایشیقلاندیرماسی ایلک باشدا عربلرین خوشونا گلمه‌دی. 642-جی ایلده تورکلری سئومه‌ین ساسانی حؤکمدارلیغینی سونلاندیران عربلر تورکلرله اوز-اوزه گلدیلر. تورک سویلو خزرلرله عربلر تئز-تئز دؤیوشدولر. او زامانا قدر هئچ بیر فورمالاشمیش دؤولت عنعنه‌سی اولمایان عربلرین خزر خاقانلیغی ایله دؤیوشلرینده هر ایکی طرف موختلیف واختلاردا اوستونلوگه نایل اولوردو. 661-جی ایلده اموی‌لرین خلیفه‌لیگی اله آلماغی ایله عربلرین تورکلر اوزرینه نؤوبتی یوروشلرینه استارت وئریلدی. بوخارا، سمرقند، قاشغار، تورکوستان اراضی‌لرینده عربلر تورک اهالیسینه قارشی آمانسیز حمله‌لر ائتدیلر. عباسی‌لر دؤورونده ده تورکلره عربلرین موناسیبتی دییشمه‌سه  ده، تورکلر عربلرین تاثیری ایله ایسلامی قبول ائتمگه مجبور اولدو. عربلرین تورک دؤولت‌چیلیگی ایله باریشمازلیغی اؤزونو یگیرمینجی عصرده ده اورتایا قویدو و سعودیه عربلری عوثمانلی‌یا قارشی ساواشدی، اؤزو ده عوثمانلی‌نین آغیر واختلاریندا. خورمی‌لرین باشینا گتیریلن موصیبت‌لردن ایسه هئچ یازماق ایسته‌میرم. 

   دؤولت تورکلوگون اساس ثروت‌لریندندیر، بو ثروتی بوتون تاریخده و بو گون ده قیسقانجلیقلا قارشیلایان یادائللی ایستیثمارینا قارشی ان یاخشی جاواب حمله‌سی دؤولت‌چیلیک شوعورودور.      

کؤچورن:عباس ائلچین