+0 بگندیم
تورکلرده جومهوریت فیکری
تورکلر تاریخلری بویونجا چوخ گئنیش جوغرافیالارا داغیلمیشلار، اورالاردا دؤولتلر قورموشلار و وارلیقلارینی تاریخین درینلیکلریندن بو یانا کسینتی‌سیز سوردورموشلر. اونلار، میلّت اولاراق بیر یئرده چئشیدلی سببلرله یاشاما ایمکا‌نینی ایتیردیکلرینده، باشقا بیر یئرده اسکیسینه گؤره داها گوجلو دؤولتلر قوراراق، دونیا تاریخینده‌کی یئرلرینی آلمیشدیلار. ایشده تورکلرین بیر-بیری آرخاسی سیرا، بعضاً بیر اؤنجه‌کیندن داها بؤیوک و داها گلیشمیش دؤولت قورمالاری‌نین سونسوز و بؤیوک بیر یاشاما پوتانسیلینه دایاندیغی بیلیم چئوره‌لرینجه قبول ائدیلمکده‌دیر. حتی اونلار دؤولتلری‌نین یوخ اولما تهلوکه‌سیله قارشی-قارشی‌یا گلدیکلری زامانلاردا، یئنیدن ییغیشاراق، بوتون چتینلیکلردن قورتولماغی باجارا بیلمیشلر و وارلیقلارینی داوام ائتدیره بیلمیشلر.
تورک میلّتی بئله بیر سعی‌ین سون اؤرنگینی میلّی موباریزه ایللرینده، گؤسترمیش، بوتون منفی شرطلره باخمایاراق، ایستیقلال حربی سونوجوندا آنادولونو دوشمنلرین ایشغالیندان قورتارماغا مووفق اولموشدور. بونون سونوجوندا آتاتورکون اؤندرلیگینده یؤنتیم شکلی جومهوریت اولان تورک دؤولتی قورولموشدور. تورک دؤولتینده یؤنتیم (ایداره) شکلی اولاراق تعیین اولونان جومهوریتی، "حاکیمیت قئیدسیز شرط‌سیز میلّتین‌دیر. خالق اؤز یؤنتیجیلرینی (ایداره‌چیلرینی) اؤز ایچیندن سئچر" جومله‌لریله ایفاده ائتمک مومکوندور. یوخاریداکی جومله‌لری بیر آز داها آچدیغیمیزدا بیر یؤنتیم شکلی اولاراق جومهوریت رژیمینده میلّتین حاکیمیتی سؤز قونوسودور. میلّت اؤز یؤنتیجیلرینی ایچریسیندن تعیین ائتمک و سئچمک صلاحیتینه مالیک‌دیر. یؤنَتن و یؤنتیلنلر باخیمیندان توپلومدا بیر صینیف فرقی یوخدور. قیساجاسی، جومهوریت دؤولت یؤنتیم شکلی اولاراق خالقین یؤنتیجیلرینی اؤز ایچیندن سئچدیگی، قانونلار قارشیسیندا بوتون وطنداشلارین ائشید اولدوغو بیر ایداره شکلی‌دیر.
شوبهه‌سیز اسکی تورک دؤولتلرینده بو شکیلده بیر جومهوریتدن سؤز ائدیله بیلمز. لاکین جومهوریت ایداره شکیل‌لریله تورک دؤولت ایداره شکیل‌لری آراسیندا بعضی باخیملاردان چاشدیریجی بنزه‌رلیکلر گؤرونمکده‌دیر. بونلارا میثال اولاراق قووّتلر بیرلیگی و مجلیسلر گؤستریله بیلر.
تورکیه جومهوریتی دؤولتینده، جومهوریتین بیر ایداره شکلی اولاراق منیمسنمه‌سینده، اسکی تورک دؤولت یؤنتیم شکیل‌لری‌نین نه درجه ائتکیلی اولدوغونو تعیین ائده بیلمک اوچون او دؤولتلرین نئجه یؤنتیلدیکلرینی بیلمک گرکمکده‌دیر. بو دوشونجه‌دن حرکتله بیر-بیریندن فرقلی جوغرافیالاردا چئشیدلی دؤولتلر قورماغا مووفق اولان تورکلرین دؤولت ایداره‌لرینی ان اسکیدن یئنی‌یه دوغرو کرونولوژی اولاراق اله آلدیغیمیزدا، آسیا هونلاریندان باشلامامیز گرک‌دیر. هونلاردا موْ-توُن (م. اؤ. ۲۰۹- ۱۷۴) دؤنمیندن بری دؤولت ایشلری و دینی تؤره‌نلرله ایلگیلی اولاراق اوچ آیری ییغینجاقدان بحث ائدیلمکده‌دیر. بو ییغینجاقلاردان داها چوخ دینی ماهیتده اولانی ایلین ایلک آییندا، ایکینجیسی یازدا اوچونجوسو ایسه پاییزدا کئچیریلمه‌ده ایدی.
بو ییغینجاقلار آراسیندا یازدا کئچیریله‌نی دیگر ییغینجاقلاردان داها اؤنملی ایدی. بو ییغینجاقدا گؤی، یئر، آتالار و دیگر طبیعت گوجلرینه قوربانلار سونولماقدایدی. آدی چکیلن ییغینجاقدا بوتون مسئله‌لر گؤروشوله‌رک، قرارا باغلاناردی. بو بؤیوک ییغینجاغا حؤکومت عوضولری، عسگری و وطنداش بوتون وظیفه‌لی باش‌بوغلار، اؤزلرینه باغلی دیگر هون بویلاری‌نین تمثیلچیلری قاتیلماق مجبوریتینده ایدی. دؤولت یؤنتیمینده مؤقعلر، سمبول‌لار و عونوانلار بو مجلیسده وئریلمکده ایدی. حؤکمدار سئچکیلری ده بورادا کئچیریلمکده ایدی. ایش باشینا گتیریلن خاقان میلّتی تمثیل ائتمکده ایدی. او، اؤز میلّتلرینی یئییب تالایان حؤکمدارلارین عکسینه، ایداره ائتدیگی اینسانلارین یئمگینی تأمین ائتمکده ایدی. خاقان باشقا میلّتلردن فرقلی اولاراق اؤز اینسا‌نینی بسله‌مکده، گئیدیرمکده و خرجلیگینی وئرمکده ایدی. اونون بوتون خیدمتلری اؤز اینسانی اوچون ایدی. او توپلوم اوچون وظیفه یئرینه یئتیرمکده ایدی.
هون دؤولتینده‌کی مجلیس داشیدیغی بؤیوک اهمیت، قورولوش طرزی و ایداری فونکسیونوندان اؤتری بیر چوخ آراشدیریجی طرفیندن "دؤولت مجلیسی" و یا "میلّت مجلیسی" اولاراق ایفاده ائدیلمیشدیر. توپلومون بوتون کسیملریندن تمثیلچیلرین ییغینجاغا قاتیلمالاری، دؤولت مجلیسلری و سئچکیده سؤز صاحیبی اولمالاری آراشدیریجیلاری بو دوشونجه‌یه سؤوق ائتمیشدیر.
هون دؤولتی‌نین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلار مجلیسده آلینمیشدیر. مثلاً، م. اؤ. ۵۵ ایلینده هون مجلیسینده اولانلارین جسارته حئیرانلیق دویدوقلاری، اسارتی اوز قیزاردان بیلدیکلری ایفاده ائدیلدیکدن سونرا، آت اوزه‌رینده دؤیوش و موباریزیله قورولموش اولان دؤولتین وارلیغینی داوام ائتدیرمک اوچون اؤله‌نه قدر ایگیدجه دؤیوشه‌جک عسگرلری‌نین اولدوغو ایرهلی سورولمکده‌دیر. بو قرار مجلیسده آلینمیشدیر. آیریجا تورکلرده ایستیقلال فیکیری‌نین نه قدر اسکی اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اؤنم داشیماقدادیر. شوبهه‌سیز، تورکلرده چوخ اسکی زامانلاردان بو یانا مؤوجود اولان ایستیقلال آنلاییشی‌نین دا اونلاردا جومهوریت فیکیری‌نین گلیشمه‌سینده ائتکیسی چوخ اولموشدور.
هونلار اؤنجه ده ایفاده ائتدیگیمیز اوزره دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلاری مجلیسده آلمیشلار. دؤولتی و توپلومو دوغرودان ایلگیلندیر‌ن بوتون مسئله‌لر قورولتایلاردا گؤروشولموشدور. قورولتایلاردا توپلانیش مقصدلری اساس آلیندیغیندا چئشیدلی‌لیک گؤسترمکده‌دیر. بونلاری دؤیوش، باریش، کؤچ، عوصیان، ائلچیلر و یارغی ایله (موحاکیمه ایله) علاقه‌دار قورولتایلار اولاراق تعیین ائده بیلریک.
گؤک تورکلرده ده هونلارداکی کیمی ییغینجاقلار کئچیریلمکده ایدی. گؤک تورکلرین کئچیرمیش اولدوغو بؤیوک ییغینجاق دا، هونلارداکی کیمی ۵. آیدا، یعنی مای آییندا بیر باهار بایرامی شکلینده کئچیریلیردی. گؤک تورک قاغانی و دؤولتین دیگر ایرهلی گلنلری هر ایلین ۵. آییندا، یعنی مای آییندا توپلانیردیلار و بو مراسیمه خالق دا قاتیلیردی.
او بیری تورک دؤولتلرینده ده بنزه‌ر مجلیسلر واردی. آتیلا زاما‌نیندا ۴۴۸ ایلینده بیزانس ائلچی هیئتینه داخیل اولاراق هون پایتاختینا گئدن تاریخچی پریسکوس، بیزانس تکلیفلرینی موذاکیره ائد‌ن بیر هون "سئچکینلر مجلیسی"ند‌ن بحث ائتمکده‌دیر. آیریجا، تابغاچ دؤولتینده بئله بیر مجلیس، (دؤولت و ناظیرلر مجلیسی)، خزر خاقانلیغیندا بیر "قوجالار مجلیسی" مؤوجود ایدی. پئچئنکلرده موهوم قرارلار مجلیسده آلینماقدا ایدی.
اویغورلاردا دا قورولتایلار توپلانماقدا ایدی. مثلاً، ۹۸۳-۹۸۵ ایللرینده تورفانا گلمیش اولان مشهور چین‌لی ائلچی و سیّاح وانگ یئن-تئ‌نین گزینتی راپوروندا اویغور دؤولت-خالق ییغینجاغی چئشیدلی یؤنلری ایله آنلادیلمیشدیر. بورادان اویغورلاردا تام بیر دموکراتیک ایداره‌‌نین اولدوغو و اجتماعی عدالتین تام اولاراق قورولدوغو آنلاشیلماقدادیر. حتی اویغور توپلوموندا هر کسین چالیشدیغی و چالیشمایانلارا دا دؤولتین کؤمک ائتدیگی سیّاح طرفیندن ایفاده ائدیلمکده‌دیر.
اوغوزلاردا دا اورتاق سوروملولوق آنلاییشی‌نین حاکیم اولدوغو بیر چئشید دموکراتیک اؤزل‌لیکلری داشییان آنلاییش واردی. اوغوزلار دؤولت مسئله‌لرینی "کئنگش" آدینی وئردیکلری بیر چئشید قورولتایدا گؤروشه‌رک، قرارا باغلاماقدا ایدیلر. مثلاً اوغوزلار، بولقار تورک دؤولتینه گئتمک اوچون یولا چیخان خلیفه‌‌نین ائلچی‌لیک هئیتینه اؤلکه‌لریندن کئچیش ایجازه‌سینی وئریب وئرمه‌مه قونوسوندا توپلانمیشلار. بو قونودا موذاکیره‌لر بیر هفته سورموش و نتیجه‌ده هئیتین یولونا داوام ائتمه‌سینه قرار وئرمیشلر.
بو حادیثه دؤولت ایداره یئتکیسی‌نین حؤکمدار داخیل، هئچ کیمین تک باشینا الینده توپلانمامیش اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. "اورتاق سوروملولوق سیستمی" بوتون دؤولت قورولوشونا حاکیم‌دیر. اوغوزلارین دموکراتیک اساسلارا گؤره ایداره ائدیلدیگینی گؤستر‌ن بو آنلاییشین، سیاسی حیات ساحه‌سی ایچینده قالمادیغی، توپلوم حیاتینی دا ایچینه آلدیغی، قورولتایدا اوْی‌بیرلیگی ایله آلینان قرارلارین بعضاً ان ‘ساده' بیر اوغوز وطنداشی طرفیندن بئله پوزولا بیلمه‌سی‌نین مومکون اولماسیندان آنلاشیلماقدادیر.
اوغوزلار عئینی زاماندا، عادتاً صینیفسیز بیر توپلوم قورولوشونا صاحب ایدی. ثروت و مؤقع توپلومدا صینیف فرقی یاراتمیردی. آیریجا، سویدان گلن اصیل‌لیکدن ده هئچ سؤز ائدیلمه‌مکده‌دیر. داها اسکی تاریخلرده ده تورک توپلولوقلاری آراسیندا صینیف آیریلیغی و صینیف موباریزه‌سی اولماماقدا ایدی. اونلاردان صینیف فرقی‌نین اولماماسی حیات طرزلریله یاخیندان علاقه‌لی ایدی. هر هانسی بیر توپلولوقدا یوکسک طبقه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینده اؤنملی رول اوینایان، گئنیش اراضی‌یه صاحب اولماق، عسگرلیگی پئشه ائتمک و روحانی زومره‌یه منسوب اولونماق کیمی ایقتیصادی، سیاسی و دینی یؤندن مؤقع صاحیبی ائده‌‌جک اؤزل‌لیکلر تورک توپلوموندا یئر آلماماقدا ایدی. بونلارین اوچو ده اسکی تورک توپلوموندا گلیشمه شانسی تاپا بیلمه‌میشدیر. باشلانغیجدا اکینچی‌لیگین عومومی ایقتیصادی فعالیتده آنجاق چوخ آز بیر یئر توتدوغو اسکی تورک توپلوموندا تورپاق کؤله‌لیگی یوخ ایدی. عسگرلیگین اسکی تورکلر آراسیندا اؤنملی بیر یئری واردی. تورک توپلومونون اجتماعی کاراکتری ضرورتی هر تورک عینی زاماندا یاخشی دؤیوش تربیه‌سی آلمیش و دؤیوشه هر آن حاضر دورومدا ایدی. عسگرلیک توپلومدا آیری بیر پئشه اولاراق گؤرولمه‌مکده ایدی. اسکی تورک توپلوموندا دین آداملاری دا ایمتیازلی بیر صینیف میدانا گتیرمه‌مکده ایدی. تورک توپلوم قورولوشونا گؤره، قابیلیت، ذکا، ایراده، جسارت کیمی خوصوصیتلره صاحب اولان بیر کیمسه ان یوکسک مؤقعلره چیخا بیلمکده ایدی. بونون اوچون هئچ بیر انگل اولماماقدا ایدی. دینامیزم و حرکتلی‌لیک تورک توپلوم آنلاییشی‌نین اؤزونو تشکیل ائتمکده ایدی.
دموکراسی‌نین تملینی تشکیل ائد‌ن سئچکی سلجوقلولاردا واردی. بونا میثال اولاراق غزنه‌لیلر دؤولتینه قارشی ۱۰۴۰-جی ایلده قازانیلان دانداناکان مئیدان ساواشیندن سونرا توپلانان قورولتایدا، توغرول بیگین یئنی قورولان سلجوقلو دؤولتی‌نین حؤکمدارلیغینا سئچیلمه‌سی گؤستریله بیلر. سلجوقلولار، تورک دؤولت آنلاییشی‌نین نعمتلریندن حاکیمیتلری آلتینداکی بوتون خالقی فایدالاندیردیقلاری کیمی، کسکین صینیفلر سیستمینه گؤره ایشله‌نن توپلومو دا بو گونکی دئییمی ایله دموکراتلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو دؤولتین قورولوشو سیراسیندا مأمورلوقلارا توپلومون ان آلت طبقه‌لریندن ایشچیلر آلماق صورتیله گؤسترمکله قالمامیشلار، خوصوصیله ایزله‌دیکلری کولتور سیاستی ایله توپلومداکی کؤکلو دَییشیکلیکلر ائتمیشلر.
آنادولو سلجوقلولاریندا دا چوخ واخت مجلیسلر توپلاناراق، دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران اؤنملی قرارلار بو مجلیسلرده آلینمیشدیر. بیر میثال وئره‌جک اولساق، عزت‌الدین کیکاوس دؤولت مسئله‌لرینی و حتی اؤزل مسئله‌لرینی دایم ییغدیغی دانیشما مجلیسینده حلّ ائتمگه چالیشمیشدیر. بو مجلیسده مسئله‌لر هرطرفلی موذاکیره ائدیلدیکدن سونرا، حلّه قاووشدورولماغا چالیشیلمیشدیر.
اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین ایزلری عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو اثناسیندا دا گؤرولمکده‌دیر. قایی بویوندان ارتوغرول اوغولو عثمان غازینی اوچ بیگلری‌نین بیر آرایا گله‌رک، قورولتایدا اوغوز تؤره‌‌سی گره‌گینجه دؤولتین باشینا کئچیردیکلری ایفاده ائدیلمکده‌دیر. بورادان عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو سیراسیندا تورک بیلری‌نین ایشتیراکییلا توپلانان مجلیسده، وضعیت موشاویره ائدیلدیکدن سونرا عثمان بیگین دؤولتین باشینا گتیریلمه‌سینه قرار وئریلدیگی و بیر جور دموکراتیک اوصوللارلا، یعنی سئچکی یولویلا دؤولتین باشینا گتیریلدیگی آنلاشیلماقدادیر. بو شکیلده بیگلرین قورولتایدا قرار آلاراق عثمان بیگی دؤولتین باشینا کئچیرمه‌لری اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین بیر داوامی اولاراق قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. عثمانلی توپلومونون ده صینیفسیز توپلوم اساسینا دایانان جومهوریت آنلاییشی‌نین یئرلشمه‌سینه حاضر اولدوغو آنلاشیلماقدادیر.
اسکی تورک توپلوم قورولوشونا باخیلدیغیندا دؤولت مسئله‌لری‌نین گؤروشولدوغو بیر مجلیس وار. مجلیسلرده حؤکمدار داخیل اولماق اوزره، دؤولت ایرهلی گلنلری سئچیله بیلمکده‌دیر. تورک توپلومونون صینیفسیز بیر توپلوم اولدوغو و توپلوم دا صینیف موباریزه‌سی‌نین اولمادیغی آنلاشیلماقدادیر. اسکی تورک دؤولت آنلاییشینا گؤره دؤولت میلّت اوچون واردیر. دؤولتی ایداره ائد‌ن حؤکمدار دا اؤزونو خالقا قارشی سوروملو حیسّ ائتمکده‌دیر. جومهوریت رژیمینده ده مجلیس اولماقدا و ایداره‌چیلر سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمکده‌دیر. یئنه بو رژیمده ده توپلومدا صینیف فرقی یوخدور. آتاتورک، "بیزیم خالقیمیز منفعتلری یکدیگرلریندن آیری صینیف حالیندا دئییل؛ عکسینه مؤوجودیتلری مُحاصله‌یی مساعی یکدیگرینه لازیم اولان صینیفلردن عبارت‌دیر" دئیه‌رک، تورکیه جومهوریتی دؤولتینده صینیف فرقی‌نین اولمادیغینی آشکار بیر شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. ذاتاً اسکی تورکلرده تؤره‌‌نین دَییشمز حؤکملری اولان کؤنی‌لیک (عدالت)، اوُزلوق (فایدالی‌لیق)، توزلوک (ائشیدلیک) و کیشی‌لیک (ائورنسل‌لیک) توپلومدا صینیف فرقی‌نین اولوشمادیغینی گؤسترمک باخیمیندان اؤنم داشیماقدادیر. آیریجا، تورکلرین ان اسکی تاریخلریندن اعتباراً اونلاردا چوخ گؤزه چارپان بیر شکیلده وار اولان ایستیقلال آنلاییشی دا حاق و آزادلیقلار رژیمی اولان جومهوریت آنلاییشی‌نین اینکیشافیندا اؤنملی بیر رول اوینامیشدیر.
تورک میلّتی‌نین اؤزل‌لیگینی و تورک تاریخینی چوخ یاخشی بیلن آتاتورک، "تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون ایداره جومهوریت‌دیر" دئمیشدیر. بو فیکیرین اورتایا آتیلماسی‌نین تاریخی تمل‌لری واردیر. یوخاریدا میثاللارلا گؤستردیگیمیز اوزره، ان اسکی تورک دؤولتلریندن باشلایاراق، داها سونرا فرقلی جوغرافیالاردا قورولان تورک دؤولتلرینده‌کی یؤنتیم آنلاییشی زامانلا تکامول ائد‌رک، جومهوریت رژیمی‌نین منیمسنمه‌سینده ائتکی‌لیگی اولموشدور.
تورکلرده عدالت، فایدالی‌لیق، ائشیدلیک و ائورنسل‌لیک تملینه سؤیکه‌نن آنلاییشلار چوخ ائرکن دؤنملرده مئیدانا گلدیگیندن تورک میلّتی‌نین کاراکترینه ان اویغون ایداره شکلی اولاراق جومهوریت رژیمی منیمسنمیش و قبول ائدیلمیشدیر. صینیفسیز توپلوم قورولوشو، مجلیسلر، ایداره‌چیلرین سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمه‌لری، عاغلا و بیلیمین اؤندرلیگینه اؤنم وئرمه کیمی بیر سیرا اؤزل‌لیکلرین تورکلرده وارلیغی جومهوریت آنلاییشینا تورک توپلومونون یاتغین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بو آنلاییشلار جومهوریتین قبولونا یانسیمیش گؤرولمکده و بعضی پارالل‌لیکلر قورماغی دا مومکون ائتمکده‌دیر. تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون رژیم اولان جومهوریت دونن و بو گون اولدوغو کیمی، گله‌جک‌ده ده بو اؤزل‌لیگینی قورویاجاق.
پروف. دوکتور ایلهامی دورموش
کؤچورن: عباس ائلچین
