+0 بگندیم
قوردلار و مانقوردلار
دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.
چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:
ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.
تورک قبیله‌لرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چین‌لیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانه‌یه گؤره، کاوْ-چی خاقا‌نی‌نین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.
گؤک‌تورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجه‌کی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز قورد"، دیگری "ارگنه‌قون" داستانی‌دیر. بوزقورد داستا‌نی‌نین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤک‌تورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمه‌سی‌دیر. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری واخت گؤک‌تورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئله‌لیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زاما‌نین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.
گؤک‌تورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤک‌تورکلرین اؤز بایراقلاری‌نین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالاری‌نین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤک‌تورک دؤولتی‌نین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئره‌جکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللاری‌نین هامیسی دا قوردا بنزه‌دیلیردی .
گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستا‌نیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خا‌نین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئله‌لی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئله‌لی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستا‌نیندا اوغوز قاغانا یول گؤستر‌ن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکدهدیر: "
…گون دوغولارکن اوغوز قاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیله‌یه‌رک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگینده‌سن. من سنین خیدمتینده یورومک ایسته‌ییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌دیلر". اوغوز قاغان داستا‌نینداکی بو ایفاده‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.
قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.
بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلا‌نین اوزونو ده قوردا بنزه‌دنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیله‌سی ده اؤزلری‌نین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .
چینگیزنامه داستا‌نیندا آلانقوْنون، دوُیین بایا‌ن-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوی‌نین و قورددان تؤره‌مه آنلاییشی‌نین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالی‌دیر. چینگیزنامه‌‌نین باشقیرد روایتی اولان نوسخه‌ده ده "باشقیرد قبیله‌لرینی تشکیل ائد‌ن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خان‌دیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکدهدیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤستر‌ن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائد‌ن چالیشمالار دا واردیر.
داستانلار، افسانه‌لر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیده‌لری، دده قورقود حکایه‌لری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوی‌نین کئچمه‌سی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیده‌لرینده قاغا‌نین عسگرلری‌نین قورد کیمی، دوشمنلری‌نین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایه‌لرینده قورد، سالوُر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی حکایه‌ده کئچیر. قازان حکایه‌ده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارک‌دیر" جومله‌سی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشما‌نین سونوندا ایشله‌دیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جومله‌سی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفاده‌لر توره‌ییش افسانه‌لریندن بری سورن، قوردو قوتسال‌لاشان بیر وارلیق اولاراق گؤر‌ن بیر حالقا‌نین داوامی‌دیر.
آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمه‌میش، شکیل دَییشدیره‌رک داستانلاردان و افسانه‌لردن، رومانلارا، حکایه‌لره سیچرامیشدیر. بیلدیری‌ده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجده‌کی سمبول‌لار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیم‌دیر.
مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستا‌نیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجل‌لیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:
بالانی توتوب آلاق
باشینا شیره تاخاق
ائوه آپاریب عذاب وئرک
آلتی بوی قالماغین
آیاق باشینی ییغاق
چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکل‌تراش کیمی دزگاهیندا فؤوق‌العاده وسواس‌لیقلا ایشله‌میشدیر. بو دزگاه‌دان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانی‌دیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیله‌ییر:
ساری اؤزَکی ایشغال ائد‌ن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجه‌لر ائدرلرمیش. اینسا‌نین یادداشینی ایتیرمه‌سینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوه‌نی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجه‌یه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤله‌نه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمه‌ین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمه‌سین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمه‌سین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائله‌جه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدور‌ن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسی‌نین گونش‌ده قورویوب بوزولمه‌سی، باشلارینی منگه‌نه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمه‌سی ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیله‌دن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .
روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدور‌ن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسی‌دیر.
روما‌نین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلاری‌نین کیلید نؤقطه‌سینی تشکیل ائد‌ن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیک‌سیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجی‌لاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگه‌لشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلاری‌نین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.
کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابی‌نین "عصرلرین کؤلگه‌سینده‌کی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤله‌لشدیرمه پروژه‌سی اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زاما‌نیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زاما‌نی‌نین تراژئ‌دیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجی‌لاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگول‌لشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیت‌چیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه، عادت- عنعنه‌لره اؤزگه‌لشمه‌یه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیت‌لی اولماقلا قالمامیش ائورنسل‌لیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقاله‌سی بونون ان یاخشی گؤستریجیسی‌دیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئله‌سینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیری‌دیر:
دئنه‌ییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکه‌سیزلیک رفرانسلارینی ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژی‌لر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائد‌ن ایدئولوژی‌لر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائد‌رک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواری‌لر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیک‌بایئو، ثابت‌جان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .
آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپی‌نین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچینده‌کی کئچمیش‌ده‌کی و بو گونکی دورومونا توخونور:
بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانه‌سینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…
اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نه‌یی نه اوچون ائتدیگینی بیلمه‌ین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمه‌دن تطبیق ائد‌ن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبهه‌سیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .
یازیچی‌نین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانه‌سی لاف اولسون دئیه سؤیلنمه‌میشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژه‌سی‌نین اثری‌دیر. بو فردلر کئچمیشینه، مد‌نی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤله‌لشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. روما‌نین قهرمانی آبدیاس کیلسه‌‌نین "مانقورد" فردلر یئتیشدیر‌ن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسه‌دن قووولموشدور. آبدیاس موباریزه‌سینی بو کز ده گنجلری زهرله‌ین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمه‌میشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائد‌ن "مانقوردلاشان" ایدئولوژی‌یه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتله‌لر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.
آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافی‌سینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگه‌لشمه، دَیرلره یابانجی‌لاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جومله‌لردن آیدین اولور:
یئددی گؤبکدن گلمه‌سینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفه‌سی‌دیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتا‌نین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمه‌دن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .
"مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ اولوش سورجینی ایضاح ائتمه‌ده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلاری‌نین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژی‌لری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازی‌چیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپی‌نین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجی‌نین نئجه ایشلدیلدیگی‌نین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیم‌دیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتسال‌لیق یئرینی، سایغی‌یا بوراخمیشدیر.
"کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزل‌لیکله ده کؤک‌سئرئک‌ین موباریزه‌سی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالا‌نین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤک‌سئرئک آدینی وئره‌رک اونو یییه‌لنر. بالا قوردو اهلی‌لشدیرمگه چالیشارلار. کؤک‌سئرئک بؤیویر و یئله‌لی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤک‌سئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایته‌رک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤک‌سئرئک زامانلا افسانه‌لشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤک‌سئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلی‌لشدیره بیلمه‌یه‌جگی مئساژینی وئرمیشدیر.
عینی پارالئل‌لیکده دَیرلندیریله بیله‌جک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیم‌بکووون "بوزقورد" حکایه‌سی‌دیر. حکایه‌ده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایه‌ده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالی‌دیر:
-نه ائد‌جک‌سه‌ن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.
-‘اونلاری ایته چئویره‌جگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.
-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.
سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنه‌جکلر؛ آنالاری‌نین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیره‌جکلر. بئله‌جه ایته چئوریله‌جکلر' .
اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تله‌یه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجه‌یه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگه‌سی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جومله‌لر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤره‌سن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگه‌لر.
"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمه‌سیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایسته‌نمه‌سی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسه‌نیز یئیر، صاحبی‌نین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائله‌دیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغا‌نین سوندوقلارییلا کیفایت‌لنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایه‌لرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخی‌یا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤک‌سئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.
کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثری‌نین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".
یازان: صمد آزاپ
کؤچورن: عباس ائلچین
KAYNAKLAR
- AVEZOV, M. (1997). Hikâyeler. (çev. Zeyneş İsmail-Ahmet Güngör). Ankara: Bilig Yayınları
- AYTMATOV, C. (1990). Dişi Kurdun Rüyaları. (Tercüme Refik Özdek). Ankara: Ötüken Neşriyat.
- AYTMATOV, C. (1991). Gün Olur Asra Bedel. (çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınevi
- AYTMATOV, C. ve MUHTAR, Ş. (2000). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. Ankara: Kitap Yurdu.
- BANARLI, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- ERGİN, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
- ERGİN, M. (2005). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. cilt Ankara: TTK Yayınları.
- KALAFAT, Y. (2009) Türk Halk Tefekküründe Kurt II. Ankara: Berikan Elektronik Basım Yayım.
- KOLCU, A. İ. (2008). Cengiz Aytmatov Üzerine Yazılar. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınları.
- KORKMAZ, R. (2008). Ötekileşme Sorunu ve Eve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
- ÖGEL, B. (2003). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK yayınları.
- ÖGEL, B. (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. ve AŞLAR, H. (2009). Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
- ŞİŞMAN, B. (2009). Cengiznâme Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân. Samsun: Etüt Yayınları.
