علی سعاوی (د. 8 دسامبر 1839 ایستانبول- اؤ. 20 مه 1878 ایستانبول)  عوثمانلیدوشونورو و یازیچیسی‌دیر. تورکچولوکفیکیری‌نین ایلک ائیلمچیسی اولاراق قبول ائدیلر. [۱]   

  2. عبدالحمیده قارشی ائتدیگی باشاریسیز کودتا گیریشیمی ایله بیلینن بیر  تاریخی شخصیت‌دیر. بو اولایدان یانا بیله‌سینه  " ساریقلی قیامچی "  دئییلمیشدیر.    

  عوثمانلی دؤولتی‌نین سیاسی و ایجتیماعی چتین‌لیک‌لرینه حل تاپماق اوچون چوخ دوشونوب داشینمیش، ایسلامی قایناق گؤتوره‌رک تورکچو، تورانچی گؤروش‌لر قارشی‌یا قویموش بیر آدام ایدی. سولطان عبدالعزیز دؤنمینده گنج عوثمانلی‌لار ایله بیرلیکده پاریس و لندن‌ده اولدی؛ حؤکومت علئیهینه یازی‌لار یازدی؛ قزئت چیخارتدی. عبدالحمید دؤنمینده  یوردا دؤنموش؛ بیر مودّت قالاتاسارای سولطانیسی مودیرلیگی ائتمیشدیر. بو وظیفه‌دن آلیندیقدان سونرا ایشسیز اولدوغو سیرادا تشکیلات‌لاندیردیغی بیر نئچه یوز آدام ایله چیراغان سارایینی باساراق 5. مرادی تاختا کئچیرمک ایسته‌دی؛ بو جهدی اثناسیندا یئددی سککیز حسن پاشا طرفیندن باشینا آلدیغی چوبوق ضربه‌سی ایله اؤلدو. 

نیمتاج خانیم سلماسی (نیمتاج خاکپور) (1989-1906)—  آذربایجان شاعیره‌سی. "کاوه" شعری ایله آد قازانمیشدیر.

یاشاییشی

  نیمتاج خانیم سلماسی 1906-جی ایلده آذربایجانینسلماس بؤلگه‌سی‌نین لکیستان ماحالی نین سولطان احمد کندینده آنادان اولموشدو. آتاسی مسعود دیوان لقبلی مسعود خان، لکیستانین سرکرده‌لریندن ایدی. باباسی حاجی وزیر لکیستانی سلماسین مشهور شخصیت‌لریندن ساییلیردی. آناسی  " آغا خانیم "  لقبلی نرگیز خانیم ایدی.     

  1919-جو ایلده کورد شکاک عشیرتی نین باشچیسی اسماییل آغا سیمیتقو دسته‌لری اورمیه‌ده توپلاشدیغی زامان سلماس اهالیسی اؤزونو مودافیعه  ائتمگه حاضیرلاشیب. همین واخت سلماسین لکیستان ماحالی نین اهالیسی چوخ چتین‌لیک لر 15 مین گولله الده ائدیب اؤز سیلاحلی‌لارینا تعلیم وئریردیلر. دیگر طرفدن سیمیتقو اونلاری گولله‌لری تحویل وئرمگه چاغیریب و بیلدیریب کی، اگر تسلیم اولماسانیز قادین و اوشاق‌لارین قتل‌عام ائدیله‌جگی قاچیلمازدیر. نهایت 1919-جو ایل دسامبرین 19-دا لکیستان اهالیسی ایله تالانچی سیمیتقو قوشونو آراسیندا ساواش باشلادی. لکیستانلی کیشی و قادین‌لار هامیسی ساواشا قوشولدو و بؤیوک قهرمان‌لیق گؤستردیلر. لاکین اونلاردا یالنیز 340 عدد سیلاح اولدوغو اوچون سولطان احمدده باش وئرن ساواش 2 ساعاتدان چوخ چکمه‌دی و کوردلر هر طرفدن کنده گیره‌رک لکیستانلی‌لاری قتل‌عام ائدیب، هر شئیی تالاییب آپاردیلار. کیشی‌لرین چوخو اؤلدورولدو، قادین و اوشاق‌لار ایسه اسیر دوشدو. کوردلرین الیندن قاچان‌لار قارا قیشلاق کندینه گلیب اورادا یئنیدن مودافیعه‌یه حاضیرلاشدیلار. سیمیتقو سولطان احمدی تالان ائتدیکدن سونرا قارا قیشلاقا هوجوما کئچدی و طرف‌لر آراسیندا یئنیدن قانلی ساواش باشلادی. سیمیتقو قوشونونون سایی و سیلاح-سورساتی لکیستان اهالیسیندن قات-قات چوخ ایدی. بو ساواشدا لکیستانلی‌لارا صادق خان، مسعود خان و ابراهیم خان آدلی 3 قارداش سرکرده‌لیک ائدیردی. آذربایجانلی‌لار بو غئیری-برابر ساواشدا 11 ساعاتدان آرتیق موقاویمت گؤستره بیلمه‌دیلر، بونونلا دا قارا قیشلاق کندی ایشغال ائدیلدی. غئیری-برابر ساواشدا لکیستان قوشونونون سرکرده سی مسعود دیوان ناراحات‌لیغیندان اینتیحار ائتدی و بوتون منطقه  سیمیتقو طرفیندن ایشغال اولوندو.    

آذربایجانین ایلک ادبیات تاریخچیسی

 ترانه محرمووا 

   " بوتون آذربایجان ادبیاتینی تصدیق ائدن تکجه بیر آد وارسا، او دا فریدون بیگ کؤچرلی‌دیر کی، اوچ جیلدلیک  " آذربایجان ادبیاتی تاریخی "‌نی مئیدانا گتیریب " . ی.و.چمنزمینلی‌نین همکاری حاقیندا یازدیغی بو فیکیرلر گؤرکملی ادبیاتشوناس و معاریف خادیمی‌نین ادبیات، مدنیت و اینجه صنعت تاریخیمیزده توتدوغو یئری سجیه‌لندیریر. تصادوفی دئییل کی، فریدون بیگ کؤچرلی‌نین آدی ادبیات تاریخچیسی، نظریه‌چیسی، تنقیدچیسی، ترجومه‌چیسی، مطبوعات و تئاتر قوروجوسو، پداقوق، معاریفچی و بؤیوک وطنداش کیمی تاریخیمیزده ابدی‌لشیب. فریدون بیگ کؤچرلی‌نین، قیرخ ایله یاخین بیر دؤورو احاطه ائدن علمی یارادیجی‌لیغی، ادبیاتشوناس‌لیغین هانسی قووّتلی و ضعیف جهت‌لره مالیک اولدوغونو آیدینلاشدیرماق اوچون قییمتلی‌دیر.  " بیر میلتین ادبیاتی، دئمک اولار کی، اونون معیشتی‌نین آیینه‌سی‌دیر. هر بیر میلتین دولاناجاغینی ، اؤوضاعی-معیشتینی، درجه‌یی-ترقیسینی، مرتبه‌یی-کمالینی، قودرت و جلالینی اونون ادبیاتیندان بیلمک اولار "  یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس.

او اولماسین، بو اولسون — 1956-جی ایلده حسین سیدزاده طرفیندن چکیلمیش فیلم.^[۱][۲]

مضمون

  فیلمده 1910-جو ایلده باکی‌دا جریان ائدن حادیثه‌لر گؤستریلیر. ایکی گنجین — سرور (عارف میرزه‌ قولی‌یئو) و گولنازین (تامارا گؤزلووا)^[۳] بؤیوک و عولوی محبتیندن، محبتین پولا، جهالته و فئودال قالیق‌لارینا غالیب گلمه‌سیندن بحث اولونور. اساس قهرمان‌لارلا یاناشی فیلمده روستم بیگین بیر چوخ دوست-تانیشی: تاجیرلر، آلوئرچی‌لر، قوچولار، مورتجع، ساتقین ژورنالیست‌لر ده اؤز عکسینی تاپیر. لاکین یؤنتمن منفی قووّه‌لری بئله اینسانا سئودیرمگه نایل اولموشدور. 

​ 

​

جعفرزاده عزیزه محمد قیزی (29 دسامبر 1921، باکی، آذربایجان شوروی – 4 سپتامبر 2003، باکی) — یازیچی، ادبیاتشوناس، ایجتیماعی خادیم، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور، 1946-جی ایلدن آذربایجان یازیچی‌لار بیرلیگی‌نین عوضوو. 

یاشاییشی

  1921-جی ایل دسامبرین 29-دا باکی شهرینده آنادان اولموشدور. ایلک تحصیلینی 25 سایلی مکتبده آلمیش، سونرا تئاتر تکنیکی مکتبینده و ایکی‌ ایللیک موعلیم‌لر اینستیتوتوندا اوخوموش، 1942-1944-جو ایللرده آغسو رایونونداکی چاپارلی کندینده موعلیم ایشله‌میشدیر. 1946-1947-جی ایللرده اِکستِرن یولو ایله آذربایجان دؤولت بیلیم‌یوردونون فیلولوژی فاکولته‌سینی بیتیرمیشدیر. 1944-1946-جی ایللرده جعفر جبارلی آدینا  " آذربایجان‌فیلم "  کینواستودیوسو سناریو شؤعبه‌سی نین رئیسی، 1947-1949-جو ایللرده تئاتر تکنیکی مکتبی نین مودیری، 1950-1955-جی ایللرده پداقوژی اینستیتوتدا دوچنت، کافِدرا مودیری، 1956-جی ایلده کامچاتکا پداقوژی اینستیتوتوندا دوچنت، 1957-1974-جو ایللرده آذربایجان علم‌لر اکادمی‌سی‌ نین ا‌ل‌یازمالار اینستیتوتوندا باش علمی ایشچی، شؤعبه  مودیری، 1974-جو ایلدن ایسه باکی دؤولت بیلم‌یوردونون پروفسورو وظیفه‌لرینده چالیشمیشدیر[۱]. عزیزه جعفرزاده 19. عصر آذربایجان ادبیاتی تاریخی‌نین بیلیجیسی کیمی تانینیردی و بو ساحه‌ده 1950-جی ایلده  " 19. عصر آذربایجان ادبیاتیندا معاریفچی-ضیالی صورت‌لری "  مؤوضوسوندا نامیزدلیک، 1970-جی ایلده  " 19. عصر آذربایجان پوئزیاسیندا خالق شعیری اوسلوبو "  مؤوضوسوندا دوکتورلوق تِزلرینی مودافیعه  ائتمیشدیر. 

لاچین دهلیزی - 1992-جی ایلین مه‌‌ آییندا آذربایجان جومهوریتی‌ین اراضیسینده ائرمنی قووّه‌لری طرفیندن[۱]قاراباغین قوندارما  " داغلیق قاراباغ جومهوریتی "  ایلهائرمنیستان جومهوریتی آراسیندا آچیلان دهلیزدیر.   

  1994-جو ایلده قاراباغ ساواشی نین آتش‌کس راضیلاشماسیندان سونرا قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتینظارتی آلتیندادیر. لاکین رسمی اولاراق آذربایجان جومهوریتی نین لاچین رایونونون بیر حیصه‌سی‌دیر. 

  بو دهلیزدن قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتی ائرمنیستانابؤیوک میقداردا ارزاق و دیگر ماتریال‌لار کئچیریر. عوضینده ایسه ائرمنیستان جومهوریتی داغلیق قاراباغ جومهوریتیندن الکتریک آلیر.[۱]

خودافرین: سیرری آچیلمایان کؤرپو

جبراییل بؤلگه‌سی‌نین قوملاق کندینده یئرلشن خودافرین کؤرپوسوندن زامان-زامان بحث اولونوب. حاقّیندا رومان‌لار، بایاتی‌لار یازیلان بو تاریخی آبیده‌نین باشی‌نین اوستوندن قارا بولودلار اسکیک اولماییب.       

  ایکی یئره پارچالانمیش آذربایجانین اورتاسیندا 19.عصردن باشلایاراق سرحد چایینا چئوریلمیش آراز اوزرینده یئرلشمه‌سی بو کؤرپونو خالق دوشونجه‌سینده وطنین اراضی بوتؤولوگونون سمبولو دورومونا یوکسلدیب.   

  مرحوم یازیچی فرمان کریم‌زاده نین  " خودافرین کؤرپوسو "  رومانی شاه ایسماییل ختایی‌نین حیاتی و دؤولتچی‌لیک اوغروندا موباریزه‌سینه حصر اولونسا دا، اثرده همچنین خودافرین کؤرپوسو قدیم‌لیک و تورکون تاریخی هونرلرینه شاهیدلیک رمزی کیمی تصویر اولونوب. 

 ​

تورپاغا قاریشان قان

   آرتیق اوچ گون ایدی کی، ائرمنی‌لر کندی آتش آلتیندا ساخلاییردیلار. بونونلا دا کیچیک و ایری‌چاپلی سیلاح‌لاردان آتیلان گولله‌‌لرله دینج اهالینی واهیمه‌یه سالماغا چالیشیردیلار. هله ایکی آی بوندان اول، یعنی 2020-جی ایلین ژوئیه آییندا ائرمنی‌لر طرفیندن سرحد‌لریمیزه ائدیلن هوجوم نتیجه‌سینده گئدن بئش‌گونلوک ساواش دا عئینی سناریو ایله باشلانمیشدی. دوشمن مسافه‌جن قاراباغدان چوخ اوزاقدا اولان سرحد کند‌لریمیزی آتشه توتموش، بیر نئچه دینج ساکین‌لریمیزین ائو‌لرینی بومبالامیشدی. بونون نتیجه‌سینده اؤز حَیطینده آغاج‌لاری سولایان قوجامان کند ساکینی 76 یاشلی عزیز کیشی‌نین ائوینه غفلتاً دوشن بومبانین قلپه‌‌لری اونون حیاتینا سون قویموش، حَیطده کی  توت آغاجینا هؤروکلنمیش بیر ساغمال اینگینی و پیه‌ده اولان سککیز قویونونو، حَیط-باجادا هرلنن یوزه یاخین تویوق-جوجه‌سینی یئره سرمیشدی. قونشویا یوخا سالماغا کؤمگه گئتمیش نیسه آرواد پارتلاییش سسینی ائشیدن کیمی ال‌لری اونلو حالدا اؤزونو حَیط‌لرینه یئتیرنده آرتیق گئج اولدوغونو، اللی ایل‌لیک عؤمور-گون یولداشی‌نین باشیندان و سینه‌سیندن آلدیغی قلپه نتیجه‌سینده جانسیز حالدا تورپاغا یاییلان قان ایچینده یئرده اوزاندیغینی گؤرموشدور. او، یاواش-یاواش آلوولانان، اوچوب-داغیلمیش ائوینه باخاراق اری‌نین مئیدی‌نین یانیندا یئره چؤکموش، سون دفعه   " سنی یاناسان ائرمنی! "  ایفاده سینی هایقیراراق ساچلارینی یولماق اوچون ال‌لرینی یوخاری قالدیرماق ایسته‌دیگی آندا آلدیغی قلب حمله‌سیندن ائله یئرینده‌جه دونیاسینی دَییشمیشدی ...  

آذربایجان معاریفچی‌لیک فلسفه‌سینده آذربایجانچی‌لیق ایدئیاسی مسله‌‌‌لری 

  واحد عُمروو  

  فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو 

        اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا عباس‌قولوآغا باکیخانوولا یاناشی اسماعیل بیگ قوتقاشانلی، میرزا شفیع واضح، قاسم بیگ ذاکر، خورشید بانو ناتوان کیمی معاریفچی‌‌لرده آذربایجانچی‌لیق ایدئیا‌لارینا دایر اثر‌‌لریله دیقتی جلب ائتمیشدیر.   

  آکادمیک فیض‌اله قاسم‌زاده اون دوققوزونجو عصر آذربایجان ایجتیماعی فیکرینده معاریفچی‌لیگین اوچ اینکیشاف مرحله‌سی کئچیردیگینی، بیرینجی مرحله‌نین آذربایجانین پارچالانما دؤورونون سون ایل‌‌لرینی و 30-40-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی، ع.باکیخانوو، ا.قوتقاشینلی، میرزه شفیع واضح کیمی آز-چوخ رئالیزمه مئیل گؤسترن یازیچی‌لارین ‌سیماسیندا مئیدانا چیخدیغینی قئید ائتدیردی. تأسوف کی، بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار رئالیزم یارادیجی‌لیق مِتودو و معاریفچی‌لیک فلسفه‌سی آراسینداکی باغلی‌لیغی آچیب گؤسترمه‌میشدیر. او، بو مرحله‌ده آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین هله چوخ ضعیف، ایبتیدایی و روشئیم(جنین) حالیندا اولدوغونو، میلّی شوعورلا باغلی بعضی خوصوصیت‌‌لری ایله (خالقا، وطنه محبت، آزاد‌لیق ایدئیا‌لاری‌نین ترنّومو، معاریفی یایماق و س.) آنجاق جوزئی بیر نیسبتده روس معاریفچی‌‌لرینه یاخینلاشا بیلدیگینی گؤسترمیشدیر. او، ایکینجی مرحله‌نین 50-60-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی و بو زامان آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین م.ف.آخوندزاده‌نین‌ سیماسیندا کمالا چاتدیغینی، اوچونجو و سون دؤورون 70-90-جی ایل‌‌لره تصادوف ائتدیگینی، بو دؤورده معاریفچی‌لیگین م.ف.آخوندزاده‌نین واریث‌‌لری حسن بیگ زردابی، نجف بیگ وزیرووون‌ سیماسیندا اینکیشاف ائتدیگینی و عصرین سونوندا باکی‌دا کاپیتالیزمین اینکیشافی ایله علاقه‌دار او‌لاراق، اؤز قاباقجیل مؤوقئعیینی ایتیرمگه باشلادیغینی قئید ائتمیشدیر.