خودافرین: سیرری آچیلمایان کؤرپو

جبراییل بؤلگه‌سی‌نین قوملاق کندینده یئرلشن خودافرین کؤرپوسوندن زامان-زامان بحث اولونوب. حاقّیندا رومان‌لار، بایاتی‌لار یازیلان بو تاریخی آبیده‌نین باشی‌نین اوستوندن قارا بولودلار اسکیک اولماییب.       

  ایکی یئره پارچالانمیش آذربایجانین اورتاسیندا 19.عصردن باشلایاراق سرحد چایینا چئوریلمیش آراز اوزرینده یئرلشمه‌سی بو کؤرپونو خالق دوشونجه‌سینده وطنین اراضی بوتؤولوگونون سمبولو دورومونا یوکسلدیب.   

  مرحوم یازیچی فرمان کریم‌زاده نین  " خودافرین کؤرپوسو "  رومانی شاه ایسماییل ختایی‌نین حیاتی و دؤولتچی‌لیک اوغروندا موباریزه‌سینه حصر اولونسا دا، اثرده همچنین خودافرین کؤرپوسو قدیم‌لیک و تورکون تاریخی هونرلرینه شاهیدلیک رمزی کیمی تصویر اولونوب. 

  بو عظمتلی معمارلیق آبیده‌لری حاقیندا دونیانین آدلی-سانلی عالیم‌لری قییمتلی فیکیرلر سؤیلسه‌لر ده، کؤرپولرین نه زامان اینشا اولونماسی حاقیندا هئچ بیر منبعده دقیق معلومات یوخدور. آنجاق عالیم‌لرین احتیمالینا گؤره، باش خودافرین کؤرپوسو داها قدیم تاریخه مالیک‌دیر. کؤرپونون هخامنشی ایمپراتورلوغو زامانیندا آغاجدان تیکیلمه‌سی و ائلدنیزلر دؤولتی زامانیندا ایسه داش و کرپیجله اوزلندیگی گومان ائدیلیر. بعضی منبع‌لرده ایسه ایکینجی کؤرپونون (میلادان اول 558-529) آغاجدان مووقّتی قورغو کیمی اینشا ائدیلمه سی، ائلخانی‌لر دؤولتی زامانیندا (XIII عصر) ایسه داش و کرپیجله اوزلنمه‌سی حاقیندا مولاحیظه‌لر ایره لی سورولور. 

   ایران تاریخچیسی حمداله قزوینی اثرلرینده کؤرپولرین آدینی  " خودا-آفرین "  کیمی یازیر کی، بو دا فارسجا  " آللاه طرفیندن یارادیلمیش " ،  " آللاها مرحبا "  معنالارینی وئریر. قزوینی یازیر کی، خودافرین کؤرپوسو محمد پئیغمبرین یاخین آدامی اولان بکیرابن عبدالله طرفیندن میلادی تاریخله 736-جی ایلده اینشا ائتدیریلیب. باشقا بیر منبعده ایسه بکیرابن عبدالله‌ین کؤرپونو تیکدیرمه‌دیگی، یالنیز تعمیر ائتدیردیگی یازیلیب. حتّی بئله بیر روایت ده دولاشیر کی، عرب قوشون‌لاری قاراباغ اراضیسینه یاخینلاشاندا گونئی‌له قوزئیی بیرلشدیرن کؤرپونو گؤرن سرکرده بکیرابن عبدالله دئییر،  " خودایا آفرین " . کؤرپونون آدی نین خودافرین اولماسی نین اوردان گلدیگی احتیمال اولونور. 

    آراشدیرماچی‌لارین چوخونون فیکرینجه، هر ایکی کؤرپونون دایاق‌لاری چایین اورتاسیندا اولان طبیعی سال داشلار اوزرینده قورولدوغوندان اونلارا  " خودافرین "  آدی وئریلیب. بیر سؤزله هله‌لیک خودافرین کؤرپولری نین سیرری تام اولاراق آچیلماییب.    

19. عصر گورجو تاریخچی‌لریندن بیری یازیر: 

       " ملک قاوریلین سمادان یئره ائنه‌رک قارابولاقدان سو ایچدیگی مکان محض قاراباغ‌دیر " . قاوریل ملک جبراییلین لاتینجا آدی، قارابولاق ایسه جبراییلدا چای آدی اولوب.   

  خودافرین کؤرپوسونون مقدونیه‌لی ایسگندر، یا دا روم سرکرده سی پومپه طرفیندن تیکیلمه‌سی باره‌ده ده فرضیه‌لر ایره‌لی سورن‌لر وار. تاریخچی‌لر سیرلر آراسیندا عونوانسیز دولاشاراق گاه کؤرپولرین سمتینی دولاشیق سالیب اونلاری جولفا یاخین‌لیغیندا آبیده کیمی گؤستریر، گاه دا 1027-جی ایلده شدّادی حؤکمداری 1. فضل و 1. شاه عباس طرفیندن تیکیلدیگینی دئییرلر. آنجاق بو کؤرپولری اینشا ائدن شخصین آدی باره ده تاریخی منبع‌لرده هئچ بیر دقیق یازیلی معلومات یوخدور.  

  بو کؤرپونون هیندیستاندان باشلایاراق یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لری، روسیه و غربی اوروپا اؤلکه‌لری آراسیندا آذربایجانین ایقتیصادی و مدنی علاقه‌لری نین اینکیشافیندا بؤیوک اهمیتی اولدوغو بیلینیر. 

     1213 و 1220-جی ایللرده آذربایجاندا اولموش مشهور عرب سیاحی و جوغرافیاچیسی یاقوت حموی آرازی  " مؤعجیزه‌لی چای "  آدلاندیراراق ائشیتدیکلرینی  " دئییرلر، آراز بویونجا مین شهر اولوب "  شکلینده ایفاده ائتمیشدی. شهرلرین سایی بو دئییمده شیشیردیلسه ده آرازین هر ایکی ساحیلینده ان قدیم دؤورلردن سیخ یورد سالما شبکه‌سی نین اولدوغو شوبهه‌‌سیزدیر. ی.حموی اؤز اثرینده باشقا بیر عرب مؤلیفینه ایستیناد ائده‌رک یازیردی: 

   " آراز چایی نین چیخدیغی بالاساقان چؤلونده بئش مین ترک ائدیلمیش کند وار کی، داغینتی‌لاردان سالامات قالمیش دیوار و تیکیلی‌لری بو گونه‌جن ده قالماقدادیر. دئییرلر کی، بو کندلر اولو آللاهین قوراندا خاطیرلادیغی آراز حاکیم‌لرینه منسوب اولوب " .   

  آذربایجان معمارلیق صنعتی تاریخی‌نین بزگی ساییلان مؤحتشم تاریخی آبیده‌لریمیزدن اولان خودافرین کؤرپولریندن بیزه یالنیز ایکیسی معلوم‌دور. اونلاردان بیرینجیسی  " باش خودافرین کؤرپوسو "  آدلانیر، اوزونلوغو 130، ائنی 6، هوندورلوگو ایسه 12 متردیر. ایکینجی کؤرپو ایسه 15 آشیریملی اولماقلا اوزونلوغو 200، ائنی 4،5 متر، هوندورلوگو 10 متردیر.  

  زامان-زامان هوجوم‌لارا معروض قالان خودافرین کؤرپولری 1797-جی ایلده - آغا محمد شاهین قافقازا ایکینجی حربی یوروشوندن اؤنجه ده داغیدیلمیشدی. اون‌بئش آشیریملی خودافرین کؤرپوسونون بو گونکو وضعیتی تاریخچی‌لرین معلومات‌لارینی تصدیق ائدیر. بئله کی، کؤرپونون یئنیدن قورولان تاغلاریندا آرخیوولت‌لارین اوچورولموش اوست حیصه‌لری بیشمیش کرپیجدن ییغیلیب. تاغلارآراسی حیصه‌لرده ده همین دؤورون تعمیر ایشلری کرپیجدن آپاریلیب و بو یئنیدن‌قورما ایشلری کؤرپونون قدیم حیصه‌لریندن آیدین سئچیلیر.   

  شوروی دؤورونده کؤرپو ایله آرازین او تایینا کئچمک یاساق ایدی، چونکی بو چای ایکی دؤولتین - ایران و شوروی-نین سرحدینده یئرلشیردی. لاکین کئچن عصرین سونلاریندا آذربایجاندا باشلانان گوجلو آزادلیق حرکاتی نین قول‌لاریندان بیری ده  " سرحد حرکاتی "  اولدو. 1989-جو ایل دسامبرین 31-ده آراز چایی نین او تای-بو تاییندا یاشایان آذربایجانلی‌لاری آییران سرحد دیرک‌لری وطنداش‌لاریمیز طرفیندن داغیدیلدی.    

  عوموم‌دونیا اهمیتلی تاریخی حادیثه‌لره و پروسه‌لره باغلی‌لیغینا، فوسونکار طبیعتله سیخ بیرلیگینه، یوکسک موهندیس-معمارلیق حلینه گؤره خودافرین کؤرپولری اونیورسال دَیرلی آبیده‌لردیر. بو کؤرپونون اوستوندن 1068-جی ایلده بؤیوک سلجوق سولطانی آلپ آرسلان غلبه یوروشو ایله، 16. عصرده ایسه آشیق قوربانی اسیر کیمی کئچیب:   

  قولوباغلی کئچدیم خودافریندن. 

  اوزوم گولمز، هئچ آچیلماز، آه، منیم! 

   خودافرین کؤرپوسو بیزیم اوچون تکجه کؤرپو رولو اویناماییب. آرتیق 200 ایلدن چوخدور قوزئیلی، گونئیلی آذربایجانی بیرلشدیرن خودافرین کؤرپوسو هم ده بیزیم اوچون سمبولیک آبیده‌دیر. بو کؤرپویه حسرت کؤرپوسو ده دئییرلر. آراز وطنین اورتاسیندا سرحد چایا چئوریلندن بری هر ایکی ساحیل بیر-بیرینی بایاتی‌لارلا هارایلاییر: 

   عزیزیم بو یان داغلار، 

  آل قانا بویان داغلار. 

  بو یان ظولمت‌خانادیر، 

  نئجه دیر او یان داغلار؟!    

  طالعی ازلدن قارا گتیرن حسرت کؤرپوسو ایکی عصردیر آزغین نیّت‌لرین هدفینه چئوریلیب. بیر طرفدن قیرمیزی امپریالیزیمین عسگرلری، بیر طرفدن شاه سربازلاری نین هوجوم‌لارینا معروض قالدی. 27 ایل اول ائرمنی‌لر طرفیندن ایشغال اولونان خودافرین کؤرپوسو بو گون آزادلیغینا قوووشوب. آرتیق او قدیم آبیده‌نین اوستونده اوچ رنگلی بایراغیمیز غورورلا دالغالانیر.  

کؤچورن: عباس ائلچین