+0 بگندیم
ائرمنی میلیّتچی‌لیگی‌نین تام ناسیونالیزمه چئوریلمه فلسفه‌سی
پروفسور قافار چاخماقلی
میلیّتچی‌لیک، اصلینده هر بیر میلّتین موختار اولما، بیرلیکده یاشاما، وار اولماسینی ثوبوت ائتمک اوچون ایدئولوژی بیر حرکتی‌دیر. میلّته " مودرنیست " یؤندن باخیلسا میلّی شخصیتی یارادان دا ائله میلّیتچی‌لیک‌دیر. شخصیت آزادلیغی قازانماسینا و بونلاری داوام ائتدیرمه‌سینه ایستیقامتلی بو کیمی آنلاییش‌لارین هر بیری 17 و 18. عصرلرده اوروپادا اورتایا چیخان یئنی، فلسفی، تاریخی و آنتروپولوژیک ایفاده‌لردن تؤره‌میشدیر. مثلا، " شخصیت " آنلاییشی‌نین دوز بیر شکیلده " عئینی‌لیک " (identification) اولاراق باشا دوشونولمه‌سی مومکون‌دور. قروپ منسوب‌لاری بنزر شکیل‌لرده گئیینر، یئرییرلر، عئینی دیلی دانیشارلار، عئینی عنعنه‌لری قورویارلار؛ بوتون بو باخیم‌لاردان اؤزلرینه منسوب اولمایان فردلردن فرقلی اولدوقلارینی گؤستررلر. بو بنزرلیک – هم ده بنزه مزلیک گؤرونتوسو، میلّی " شخصیتین " کسب ائتدیگی معنالاریندان بیری‌دیر. بورادا اینسان‌لارین بیر بویدان، بیر اتنیک کؤکدن گلیب گلمه‌مه‌سی او قدر ده اهمیتلی دئییل. مثلا، بیر زامان‌لار موغولیستاندا اتنیک باخیمدان موغول اولوب اولماما اهمیتلی دئییلدی، اهمیتلی اولان موغول قانونونو قبول ائتمک ایدی و موغول‌لار کیمی یاشاماقدی. بو بیر چوخ اؤلکه‌لر اوچون ده اوزون زامان یاشاما و فعالیت گؤسترمه پرینسیپی اولموشدور.
ائرمنی اولاراق بیلدیگیمیز هایلار اوچون بو پرینسیپ کئچرلی ساییلا بیلمز، چونکی اونلارین هئچ زامان دؤولتی اولمامیش و ایچری‌لرینده اتنیک باخیمدان اونلارا یاخین اولان میلّت‌لر اولمامیشدیر. بو معنادا ائرمنی میلّیتچی‌لیگی نین چاتیشمایان جهت‌لری اؤزونو قاباریق گؤستریر. بوندا ضررلی بیر شئی یوخدور اصلینده. ائرمنی میلّتچی‌لیگی اولا، هئچ زامان مودرنیست اولمامیشدیر، ایکینجیسی ایسه اؤزو بیر شئی ایفاده ائتمه‌سه ده اونون میلّیتچی‌لیگی باشقا خالق‌لارا " یوخاریدان آشاغی " باخماق کیمی منجیل یؤنو ایله سئچیلمیشدیر. بو منجیل یاناشما ایمکان وئرمزدی کی، ائرمنی میلّیتچی‌لیگی ساغلام دوشونجه‌نین اوزرینده کؤکلنسین. میلّیتچی‌لیک حاقیندا بیر چوخ فیکیرلر مؤوجوددور. بونلاردان ان ماراقلیسی ارنست گللنره عاییددیر، او دئییر کی، " میلیتچی‌لیک میلّت‌لرین اؤز منلیک‌لری معناسیندا اویانمیش اولمالاری دئییل؛ میلّتچی‌لیک بوش یئرده میلّت‌لر ایجاد ائدر " . (جئیهان آرسِن " کوچوک آسیادا هیند آوروپا گزینتی‌لری ائرمنی ایدئولوژیسی اوزه‌رینه دئنه‌مه‌لر " کیتابی) دئدیگیمیز هایلارین تاریخینه نظر سالساق گؤرریک کی، بو عالیم نه قدر حاقلی ایمیش...
اصلینده میلّیتچی‌لیک عئینی دیلی دانیشان، عئینی بیولوژی خوصوصیت‌لره و عئینی مدنیته صاحیب، اورتاق بیر منشادن گلن، جمعیتی تشکیل ائدن فردلرین شوعورویلا، عوضوو اولدوغو جمعیتی موقدس فیکیرلرله دیگر جمعیت‌لره گؤره داها چوخ سئون، عایید اولدوغو جمعیتی قوروما و تبلیغ ائتمگه چالیشان، عایید اولدوغو جمعیتی هر ایستیقامتده داها یاخشی بیر یئرلره چاتدیرماغا چالیشان فردلرین دوشونجه فورماسی‌دیر. میلّیتچی‌لیکده ایجتیماعی منسوب‌لوق بیلینجی گلیر. بئله حالدا منسوب اولدوغو جمعیتی شوعورلو اولاراق سئومه و جمعیتین اینکیشافی اوچون سعی گؤسترمه اؤزونو قاباریق گؤستریر. باشقا جمعیت‌لره قارشی هر هانسی بیر دوشمنجه رفتار قبول ائدیلمز ساییلیر. هایلاردا( ائرمنی‌لرده) بونلار باشقا آنلامدا تظاهور ائتدیگیندن بیز اونلارین بعضی جهت‌لرینی آچماغا چالیشاجاغیق. ائرمنی میلّتچی‌لیگی نین آنتی‌بشری کاراکترینی آچماق اوچون بیز اؤنجه میلّتچی‌لیک آنلاییشی‌نین ائرمنی توپلوموندا نئجه قاورانیلدیغینا دیقت ائتمه‌لی‌ییک. ائرمنیجه میلّت –ազգ (آزق) سانکی یالنیز اونلارا عایید اولان بیر قاورام‌دیر، دیگر خالق‌لار ազգ (میللت) اولا بیلمزلر. ائرمنی‌لرین بو آنلاییشی فرقلی آنلامالاری اونلارین میلّتچی‌لیک خسته‌لیگینه توتولمالاری ایله باغلی‌دیر. میلّتچی‌لیگه ایدئولوژی کیمی ده، سیاسی دوکترینا کیمی ده، یاشاماق، وار اولماق اوچون موباریزه اوصولو کیمی ده باخماق مومکون‌دور. غربده میلّتچی‌لیک اؤنجه سیاسی مقصده چاتماق واسیطه‌سی اولوب فردی آزادلیق الده ائتمک دوشونجه‌سی ایله سیخ باغلی بیر کونسپت کیمی گؤتورولموشدور. موعاصیر میلّتچی‌لیگین آوروپادا اساسینی فرانسه‌لی‌لر قویموشلار. بو ساده‌جه اولاراق بیر سیاسی و ایدئولوژی لاییحه اولاراق اورتایا چیخمیشدیر. میلّتچی‌لیگین کلاسیک نؤوعو اینگیلیس ده برقرار اولموشدور. بونا ایسه سیاستدن و ایدئولوژی‌دن کناردا باخیلمامیشدیر. بو مودل‌لر، یعنی " غرب مودلی " قورونوب ساخلانمیشدیرمی؟ اون سککیزینجی عصردن اوزو بو یانا اونا یؤن وئرن ایسه آلمان‌لار اولموشدور. فرانسه‌ده یارانان میلّتچی‌لیک سوسیال و سیاسی پروئکت ایدی، بو دیگر اؤلکه و خالق‌لاردا دا اؤزونو محض بو فورمادا سجییه‌لندیریردی. فرانسه میلّی ایدئولوژیسی آلمان میفلری ایله عوض‌لنرکن اؤزونده صونعی چالارلاری عکس ائتدیرمگه باشلادی.
میلّتچی‌لیگین " شرق مودلی " ایسه داها فرقلی فورمادا اؤزونو گؤستریردی. بیز بو معنادا " میلّتچی‌لیک لاییحه‌لرینه " ائرمنی میلّتچی‌لیگی نومونه‌لرینده تحلیل ائتمگه چالیشساق همین فرقی آشکار گؤرریک. آدام اسمیت طرفیندن اساس‌لاندیریلان مودلی چوخ آسان‌لیقلا ائرمنی ناسیونالیزمینه عایید ائتمک اولار. بورادا عومومی اجداد-هایکا باغلی‌لیق وار، بورادا ائرمنی " قیزیل عصرینه " حسرت اؤزونو گؤستریر ( گویا کی، 1.5 مین ایل‌لیک ائنمه‌دن سونرا یوکسلیش گله‌جک)، وطنین ایتیریلمه‌سینه یانغی و آجیما وار. بو " میلّتچی میف " 19. عصرین سونلاریندا، 20. عصرین اوّل‌لرینده بیر قروپ ضیالی‌نین اورتایا چیخماسینی شرط‌لندیرمیشدی. اونلارین آراسیندا یازیچی‌لار،یایینچی‌لار، دین آدام‌لاری و س. واردی. راففی، لئوْ، آرتسروُنی، میکرتیچ خریمیان... بو ایدئولوژینی یایان مطبوعات اورقان‌لارینا دا مالیک ایدیلر. " مشاک " قزئتی، داها سونرا " هنچاک " ، " دروْشاق " و دیگر یایین اورقان‌لاری... اونلارین ایچریسینه ائرمنی کؤکنلی روسیه وطنداش‌لاری داخیل اولموش و روس خالقچی‌لاری کیمی اونلار دا خالقین ایچری‌لرینه کندلره اوز توتموشدولار. ائرمنی میلّتچی‌لیگینی یایماق چتین دئییلدی، بونون اوچون داها اؤنجه‌لرده مخیتاریست‌لرین تاثیری ایله سیلاحلانمیش قووّه لر آیاقدا ایدیلر. بو ایشده اونلارا تاریخی " قهرمان‌لیق میفلری " ده کؤمگه گلدی. مثلا، ساسوُنلوُ داوید. ائرمنی تاریخینی شیشیردیلمیش فورمادا تقدیم ائدن لئو، خالقین یاد ائللی‌لره-خوصوصاً ده موسلمان‌لارا (تورکلره!) موباریزه‌سیندن بحث ائدن رومان‌لار مؤلیفی راففی... هامیسی نین دا ایچریسینده مرکزی رولدا ائرمنی سِپاراتیزمی. باشقالاری‌نین تورپاق‌لارینا ایدیعالار...
ائرمنی میلّتچی‌لیگی نین کؤکونو وارداوار دئییلن ائرمنی بایرامیندا آختارماغین داها منطیقلی اولدوغونو ایدیعا ائدن‌لر ده وار. بو تیپ ایدئولوق‌لار کئچمیش ائرمنیستانا دؤنمکله میلّی اؤزونودرکی مؤحکم‌لندیرمک ایسته‌ییرلر. آما بونون مومکون اولاجاغی چتین احتیمال‌دیر. قدیم و یا کئچمیش آدلاندیریلان ائرمنیستان خیالی بیر مفهوم‌دور، هئچ بیر علمی اساسا سؤیکنمه‌ین ایدیعادان باشقا بیر شئی دئییلدیر، اونو هر هانسی بیر ایدئولوژی دوشونجه سیستمینه داخیل ائتمک ایسه صونعی باخیش اولاجاقدیر. 301-جی ایلده مسیحیّتی قبول ائتدیکلری ایدیعا اولونان ائرمنی‌لر بونا قدرکی بوتون معبدلری ییخیب داغیتمیشلار،اونون یئرینه ایسه هئچ بیر شئی یارادا بیلمه‌میشلر. اؤزلرینی قونشولاریندان، اساساً ده موسلمان‌لاردان فرق‌لندیرمک اوچون،یاشادیقلاری مکان‌لاری بو دینه سیتاییش ائدن اینسان‌لاردان اوزاق توتماق اوچون نه میلّی، نه ده دینی بیر ایدئولوژی یارادا بیلمه‌میشلر. باشقا سؤزله مسیحی بیر میلّت اولاراق ائرمنی‌لره فرقلی گؤرونوم وئرمه‌میشدیر. میلّی ایدئولوژی‌لری ده مسیحی دینی ایله سیخ باغلی اولموشدور. ایندی ایروان یاخینلیغیندا تخمیناً اونون 32-جی کیلومترلیگینده یئرلشن قارنی معبدینه توپلاشارکن بیر نئچه مین ائرمنی وارداوار بایرامینی قوتلایارکن دئمک ایسته ییرلر کی، اصیل هایلار (بیزیم آنلامدا ائرمنی‌لر) اونلاردیر و دینلری ده مسیحیت دئییل، باخ بو دین‌دیر. چوخ غریبه دیر کی، بو بایرامی مسیحی تقویم‌لرینه ده داخیل ائتمیشلر. بورادا غریبه بیر منطیق‌سیزلیک یارانیر. آما بو طریقت صاحیب‌لری اؤزلری اوچون موقدس کیتاب دا یاراتمیشلار. " بیز ائرمنی‌لر بیلمیریک کی اصیل دینیمیز ندیر؟ کیلیسا ده شام یاندیرماق و سینه‌سیندن خاچ آسماق مسیحی اولماق دئمک دئییل. ائرمنی‌لرین هامیسی بو دینده صمیمی دئییللر. وارداوار بایرامیندا آکتیو ایشتیراک ائدن‌لردن بیری- " ائرمنی –آری اوردِنی " آدلی اولترامیلّیتچی تشکیلاتین رهبری آرمن آوِتیسیان ائرمنی‌لری مسیحیَت ایمتیناع ائتمگه سسله‌دیگینه گؤره 2005-جی ایلده 3 ایل حبسه آتیلمیشدیر. او هم ده خالقی یهودی‌لری محو ائتمگه سسله‌میشدی. آوتیسیان و اونون سیلاحداش‌لاری اَیین‌لرینه ائرمنی عیرقچی ایدئولوق گارگین نژدِه‌نین رسمی چکیلمیش قارا کؤینکله گزیرلر. خاطیرلاداق کی، گارگین نژده 1886-1955 ایللرده یاشامیش ائرمنی شئونیست ایدئولوقو اولموشدور. او الده سیلاح تورکلره و حتّی بولشویک‌لره قارشی ووروشموش و ائرمنی میلّتچی‌لیگی‌نین اساس‌لاریندان بحث ائدن اثرلرین مؤلیفی اولموشدور. تساخاکروْن دئییلن بیر اولترا شئونیست تعلیم یاراتمیشدیر. بو شخصین ایدئیالاری اساسیندا ائرمنی اینقیلابچی فدراسیونو-داشناکسوتیون و او جومله‌دن ائرمنیستان جومهوریتچی‌لر پارتیاسی دا داخیل اولماقلا بیر چوخ سیاسی تشکیلات‌لارین پلاتفورماسی موعین‌لشدیریلمیشدیر. " ائرمنی-آری‌لر اوردنی " آدلی اؤرگوتدن باشقا ائرمنی میلّی بایرامیندا – وارداواردا آدینی چکدیگیمیز سیاسی تشکیلات‌لارین رهبرلیگینده اولان شخص‌لر ده ایشتیراک ائدیرلر. ائرمنی ناسیونالیزمی نین کؤکونون مسیحی‌لیکدن داها اؤنجه‌لره دایاتماق هم ده سیاسی مقصد گودور.
کؤچورن: عباس ائلچین
