+0 بگندیم
آذربایجان معاریفچی‌لیک فلسفه‌سینده آذربایجانچی‌لیق ایدئیاسی مسله‌‌‌لری
واحد عُمروو
فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو
اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا عباس‌قولوآغا باکیخانوولا یاناشی اسماعیل بیگ قوتقاشانلی، میرزا شفیع واضح، قاسم بیگ ذاکر، خورشید بانو ناتوان کیمی معاریفچی‌‌لرده آذربایجانچی‌لیق ایدئیا‌لارینا دایر اثر‌‌لریله دیقتی جلب ائتمیشدیر.
آکادمیک فیض‌اله قاسم‌زاده اون دوققوزونجو عصر آذربایجان ایجتیماعی فیکرینده معاریفچی‌لیگین اوچ اینکیشاف مرحله‌سی کئچیردیگینی، بیرینجی مرحله‌نین آذربایجانین پارچالانما دؤورونون سون ایل‌‌لرینی و 30-40-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی، ع.باکیخانوو، ا.قوتقاشینلی، میرزه شفیع واضح کیمی آز-چوخ رئالیزمه مئیل گؤسترن یازیچی‌لارین سیماسیندا مئیدانا چیخدیغینی قئید ائتدیردی. تأسوف کی، بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار رئالیزم یارادیجی‌لیق مِتودو و معاریفچی‌لیک فلسفه‌سی آراسینداکی باغلی‌لیغی آچیب گؤسترمه‌میشدیر. او، بو مرحله‌ده آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین هله چوخ ضعیف، ایبتیدایی و روشئیم(جنین) حالیندا اولدوغونو، میلّی شوعورلا باغلی بعضی خوصوصیت‌‌لری ایله (خالقا، وطنه محبت، آزاد‌لیق ایدئیا‌لاری‌نین ترنّومو، معاریفی یایماق و س.) آنجاق جوزئی بیر نیسبتده روس معاریفچی‌‌لرینه یاخینلاشا بیلدیگینی گؤسترمیشدیر. او، ایکینجی مرحله‌نین 50-60-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی و بو زامان آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین م.ف.آخوندزاده‌نین سیماسیندا کمالا چاتدیغینی، اوچونجو و سون دؤورون 70-90-جی ایل‌‌لره تصادوف ائتدیگینی، بو دؤورده معاریفچی‌لیگین م.ف.آخوندزاده‌نین واریث‌‌لری حسن بیگ زردابی، نجف بیگ وزیرووون سیماسیندا اینکیشاف ائتدیگینی و عصرین سونوندا باکی‌دا کاپیتالیزمین اینکیشافی ایله علاقه‌دار او‌لاراق، اؤز قاباقجیل مؤوقئعیینی ایتیرمگه باشلادیغینی قئید ائتمیشدیر.
لاکین بو تدقیقاتچی‌لار کاپیتالیزمین اینکیشافی ایله معاریفچی‌لیگین مؤوقع‌‌لری‌نین ایتیریلمه‌سی‌نین علاقه‌سینی گؤستره‌بیلمه‌میشلر. ف.قاسم‌زاده آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین ایلک تشکّول دؤوروندن دانیشارکن، معاریفچی‌‌لرین عوموم میلّی دَیر‌‌لری ترنّوم ائتمه‌‌‌لرینی " کندلی صینفی‌نین منافعیینه خیدمت ائتمک " کیمی تقدیم ائدیر: " دوغرودور، معاریفچی‌لیگین تشکّولو دؤورونده، ایلک آذربایجان معاریفچی‌‌لری، خوصوصاً، باکیخانوو - چار موطلقیتی علئیهینه آچیق و موستقیل موباریزه آپارمادیقلاری کیمی، کندلی حوقوقونو بیلاواسیطه آچیق مودافیعه ائتمه‌میشلر. اونلارین اثر‌‌لرینده فئودال ایستیثماری شراییطینده یاشانیر. آذربایجان کندلی‌‌لری -آغیر وضعیتی‌نین، کندلی موباریزه‌سی‌نین تصویرینه راست گلمیریک. لاکین بوندان ایلک معاریفچی‌‌لرین گویا چار موطلقیتینه موثبت بیر موناسیبت بسله‌مه‌‌‌لری و کندلی حوقوقونون مودافیعه‌سینه لاقئید قالدیقلاری نتیجه‌سینی چیخارماق دوزگون اولماز. ایلک معاریفچی‌‌لر وطن‌پرور‌لیک، خلقی‌لیک، آزاد‌لیق ایدئیا‌لارینی ترنّوم ائتمک، عاوام کوتله‌‌‌لرین معاریف‌لندیریلمه‌سی مسله‌سینی اورتایا آتماقلا، محض کندلی صینفی‌نین منافعیینه خیدمت ائدیردیلر و تحکیمچی‌لیک قورولوشونا ضید بیر جبهه‌ده دوروردو‌لار " .
آذربایجان تدقیقاتچیسی زوْیا علی‌یئوا اؤزونون " آذربایجان و فرانسیز معاریفچی‌لیگی - قارشی‌لیقلی علاقه‌‌‌لر " اثرینده اون دوققوزنجو عصرین بیرینجی یاریسیندا آذربایجانین اینتِللِکتوُال مدنی موحیطی فورمالاشدیران عامیل‌‌لردن بحث ائتمیشدیر: " اینتلکتوال-مدنی موحیطین فورمالاشماسیندا دونیوی، آذربایجان و روس‌دیللی مکتب‌‌لر، پتربورق و موسکوداکی عالی مکتب‌‌لر اساس رول اویناییردی. روس، غربی اوروپا علمی موختلیف یول‌لارلا آذربایجانا داخیل اولور، بورادا نینکی یئنی اینتِللِکتوُال موحیط یارادیر، نتیجه ده، یئنی تیپلی ضیالی‌لار، معاریف و مدنیت خادیم‌‌لری یارانیر، عئینی زاماندا، کؤهنه ضیالی‌لارین بیر چوخونون معنوی عالمینده ده موعین یئنیلشمه پروسه‌سی گئدیردی " .
اون دوققوزنجو عصرین اینتِللِکتوُال-مدنی موحیطی‌نین ان اوغورلو جهت‌‌لریندن بیری آذربایجان دیلینده ادبیاتین یارادیلماسی ایدی. آذربایجانلی‌لارین یاشادیغی اؤلکه گاه ایران، گاه تورکیه، سونرا ایسه روسیه‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور. ایران حؤکمران‌لیغی زامانی یازی ایشلری فارس دیلینده، تورکیه حاکیم اولدوقدا، آذربایجان تورکجه‌سیندن آز فرقلنن تورکیه‌تورکجه‌سینده آپاریلمیشدیر. نتیجه‌ده، آذربایجانلی‌لار ادبیاتدان محروم اولموشلار. م.آغامیروو یازیر: " اگر تاتار (آذربایجان تورکجه‌سی) دیلینده بعضی اثر‌‌لر وارسا دا، اونلار یا باشقا دیل‌‌لردن ترجومه ائدیلمیش، یا دا فارس، تورک و عرب سؤز‌‌لری ایله دولو آنلاشیلماز بیر دیلده یازیلمیشدیر. بئله‌‌لیکله ده، بو اثر‌‌لر، داها دوغروسو، بو ترجومه‌‌‌لر اساسیندا تاتار دیلی‌نین روحونو آنلاماق، اینجه‌‌لیک‌‌لرینی باشا دوشمک مومکون دئییلدیر " .
قوزئی آذربایجاندا فورمالاشان اینتِللِکتوُال-مدنی موحیط یئنی تیپلی ضیالی‌لار، معاریف و مدنیت خادیم‌‌لری‌نین، یارادیجی ضیالی‌لارین مئیدانا گلمه‌سی قوزئیی گونئیدن فرقلندیرن اساس عامیل‌‌لردن حساب ائدیلیر. شرق تفکّورو، شرق مدنیتی تاثیری‌نین اوستون‌لوک تشکیل ائتدیگی گونئی آذربایجان ادبیات و مدنیتینه نیسبتاً قوزئیده فورمالاشان اینتِللِکتوُال-مدنی موحیط شرق و غربین سنتِزی، میلّی-دینی کاراکتر داشییان تورک-ایسلام مدنیتی و عوموم‌بشری، روس-اوروپا مدنیتی میلّی رئالیست ادبیات و اینجه‌صنعت اوغروندا موباریزه آپاریردی. بو مدنیت آذربایجانلی‌لارین تماسدا و سیخ علاقه‌ده اولدوقلاری قافقاز خالق‌لاری‌نین عئینی دیله، اتنیک کؤکه، معنوی دَیر‌‌لره منسوب اولدوقلاری تورک‌دیللی موسلمان خالق‌لاری‌نین، عئینی بیر یاخین بؤلگه کیمی آوراسیا خالق‌لاری‌نین مدنیتیله قوووشموش، تکراراولونماز، اؤزونه‌مخصوص جهت‌‌لریله سئچیلن مدنیت اولوب، شرق-غرب سیویلیزاسیا‌لاری‌نین، دونیاداکی چوخ‌سایلی و آزسایلی میلت‌‌لر و اتنیک قروپ‌لارین دین‌‌لری و ایدئولوژی‌لری‌نین قوووشوغوندا مئیدانا گلمیشدیر.
قوزئی آذربایجاندا یارانمیش یئنی اینتِللِکتوُال-مدنی موحیط جمعیتده اوروپا-غرب مدنیتی‌نین داشیییجیسی اولماقلا برابر، هم ده دییشیک‌لیک‌‌لرین، یئنی‌لشمه‌نین آپاریجی قووّه‌سی کیمی چیخیش ائدیردی. بو یئنی موحیطده یئنی ایدئیا‌لار مئیدانا گلیر، اینکیشاف ائدیر، جمعیته موختلیف جهتدن تاثیر گؤستریردی.
ایجتیماعی،سیاسی، ادبی-بدیعی ایدئیا‌لار و اوبراز‌لار ایجتیماعی حیاتین، جمعیتین بو و یا دیگر طرف‌‌لری‌نین موعین درک اولونماسی فورما‌لاریندان اولوب، تاریخین بوتون دؤور‌‌لرینده جمعیتین ضروری اینکیشاف مئییل‌‌لرینی، آرزو و طلبات‌لارینی، سوسیال-تاریخی گئرچک‌لیگی اؤزونه‌مخصوس شکیلده عکس ائتدیریر.
ایدئیا‌لار، خوصوصیله، جمعیتده کی دییشیک‌لیک‌‌لرین و یئنی‌لیک‌‌لرین ایفاده‌سی، میلتین معنوی ترقّی‌سینه خیدمت ائدن ایدئیا‌لارین مجموعسو اولان میلّی ایدئیا‌لار بیرینجی نؤوبه‌ده اؤز عکسینی تاپدی.
فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو فایق علی اکبرلی اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسینداکی معاریفچی‌‌لرین میلّی ایدئولوژی تاثیریندن بحث ائتمک گؤستریر کی، اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا ع.آ.باکیخانوو و میرزه کاظم بیگین گؤردوگو ایشلر سویه‌سینده اولماسا دا، اسماعیل بیگ قوتقاشینلی، میرزه شفیع واضح، قاسم بیگ ذاکر و ب. دا میلّی اؤزونودرک پروسه‌سینه موعین تؤهفه‌‌‌لر وئرمیشلر. مثلا، اسماعیل بیگ قوتقاشینلی‌نین بو دؤورده گؤردوگو ان موهوم میلّی عمل‌‌لردن بیری، 1835-جی ایلده فرانسه دیلینده قلمه آ‌لاراق ورشودا نشر ائتدیردیگی " رشید بیگ و سعادت خانیم " اثری‌دیر. بو اثر مضمونونا گؤره، اؤزوندن اوّلکی ادبیات‌لاردان خئیلی درجه‌ده فرقلنمیش، میلتین گئرچک، رئال حیاتینی عکس ائتدیرمیشدیر. اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا گله‌جک نسلین طالعیینده موعین ایز بوراخمیش، موعاصیری اولدوغو جمعیتین پروبلم‌‌لرینه رئال‌لیقدان باخان معاریفچی فیلوسوفوموز م.ش.واضحین ایسه ان چوخ دیقّت یئتیردیگی مسله جمعیتین دینه موناسیبتی‌دیر. واضح حساب ائدیر کی، دین عالیم‌‌لری ایسلاملا باغلی اصیل حقیقتی همیشه میلّتدن گیزله‌دیبلر.
روحانی‌‌لرین آنلاشیلمایان دوعا‌لاری و موعیظه‌‌‌لری‌نین خالقین عذابینی داها دا آرتیردیغینی گؤرن واضح دینی تبلیغ ائدن شاعیر‌‌لره ده قولاق آسماغین معناسیز اولدوغونو آچیق شکیلده بیلدیره‌رک یازیر: " نغمه‌سیندن مسجید هاواسی گلن شاعیر‌‌لرین، باشلاری بوشدور یقین، عاغیل‌لاری دئییل درین " . واضح آشکار شکیلده خالقا بو گون روحانی‌‌لره، موجتهید‌‌لره دئییل، وطن‌پرور، میلّت‌سئور اینسان‌لارا احتییاجین اولدوغونو بیلدیریر. گؤرونور، بو سببدن، گنجه مسجید‌‌لری‌نین بیرینده م.ف.آخوندزادهیه دینی علم‌‌لری اؤیره‌درکن، میرزه شفیع اونو روحانی اولماق فیکریندن داشیندیرمیشدیر. قاسم بیگ ذاکرین ایسه داها چوخ آذربایجان تورکجه‌سینده شعیر‌‌لر یازماسی، تورک دیلی‌نین صافلیغی‌نین قورونماسیندا و جمعیتده کی نؤقصان‌لاری، گئری‌لیگی تنقید ائتمه‌سینده و س. مسله‌‌‌لره موناسیبتده موعین رول اوینامیشدیر. ذاکرین فیکرینجه، آرتیق اونون دؤورونده هئچ کس موللایا، قاضی‌یه اینانمیر، چونکی خالقی خاراب ائدن روحانی‌‌لرین، قاضی‌‌لرین اؤزودور: " هارادان گلدی، بونلار، ائیله‌دیلر خلقی خراب، بیری دئر موجتهیدم، بیری موسلمان قاضی " ف.ب.کؤچرلی‌یه گؤره، ساده تورک دیلینده یازان و میلّی شاعیر اولان ذاکرین آخوندزادهیه موهوم تاثیری اولموشدور. حتّی آخوندزاده بیر نئچه کومدی‌سینی ذاکرین نقلیندن سونرا یازمیشدیر: " ذاکر خالقی‌نین دیلینی و دولاناجاغینی چوخ یاخشی بیلدیگی اوچون میرزه فتحعلی‌یه یازدیغی نامه‌‌‌لرده اؤزونون حقیقی میلّی بیر شاعیر اولدوغونو گؤسترمیشدیر " .
بئله‌‌لیکله، ا.قوتقاشینلی، م.ش.واضح و ق.ذاکر ایسه اؤز یارادیجی‌لیق‌لاریندا هم دؤور‌‌لری‌نین پروبلئم‌‌لرینه گئرچک کونتکستدن یاناشما‌لاری و دینی خورافاتی داها جسارتله تنقید ائتمه‌‌‌لری (م.ش.واضح)، هم موعین قدر ده اولسا، تمیز آذربایجان تورکجه‌سینده یازما‌لاری (ق.ذاکر)، هم ده غرب مدنیتی‌نین موثبت جهت‌‌لرینی تبلیغ ائتمکله (ا.قوتقاشینلی) فرقله‌نیبلر. بو خوصوصیت‌‌لر او دؤور اوچون یئنی‌لیک ایدی. بو موتفکّیر‌‌لر کئچمیشین گئریده قالمیش عادت-عنعنه‌‌‌لریندن تامامیله قورتولا بیلمسه‌‌‌لر ده، آنجاق اونلارا تامامیله باغلی او‌لاراق دا قالمامیشدیلار. اونلار تمثیل اولوندوقلاری مدنیتی اینکار ائتمسه‌‌‌لر ده، همین مدنیتین بیر یئرده دایانیب قالماسی ایله ده راضی‌لاشا بیلمیردیلر. بو مقصدله همین موتفکّیر‌‌لر اؤز یارادیجی‌لیق‌لاریندا بیرباشا اولماسا دا، یئری گلنده آرتیق یئنی دؤورون طلب‌‌لرینه جاواب وئرمه‌ین دینی و میلّی عادت-عنعنه‌‌‌لری تنقید ائدیر، اونلارا یئنی رنگ قاتماغا چالیشیردیلار. بوتون بونلار ایسه میلّی اؤزونودرک پروسه‌سینه تاثیر گؤستریر، میلتین قارشیسیندا یئنی بیر صحیفه آچیردی.
فلسفه علم‌‌لری دوکتورو رافایل احمدوو اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسینداکی معاریفچی‌‌لرین ایدئیا تاثیریندن بحث ائده‌رک، گؤستریر کی، میرزه شفیع بدیعی یارادیجی‌لیقلا یاناشی، 1846-50-جی ایل‌‌لرده گنجه ده قزا مکتبینده یئرلی شاگیرد‌‌لره آذربایجان-تورک دیلیندن درس دئییر، 1850-جی ایلده یئنیدن تیفلیس گیمنازیاسینا آنا دیلی موعلیمی تعیین ائدیلیر. تیفلیسده میرزه شفیع فارس‌شوناس ای.قریقوریئوله بیرگه " کیتابی-تورکی " مونتخباتینی، xrestomatiya. Azerbaydjanskoye nareçe" (تیفلیس، 1852) درس‌لیگینی حاضیرلاییر‌لار. موکمّل درس‌لیک اولان بو کیتاب میرزه شفیعین وفاتیندان (16 ژانویه 1852-جی ایل) سونرا 1855-جی ایلده قیسماً، 1856-جی ایلده ایسه تام شکیلده هم مؤلیفی اولان ای.قریقوریئو طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر. بیزجه، زنگین یارادیجی‌لیغا ما‌لیک شاگیردی ف.بودِنشتِدتین یازدیغی کیمی، " آدی بوتون اوروپادا ایفتیخارلا چکیلن گنجه‌لی سؤز اوستادی میرزه شفیعین " آذربایجان معاریفچی‌لیگینده کی ان بؤیوک خیدمتی میرزه فتحعلی آخوندزاده کیمی هر بیر میلتین ایفتیخاری ساییلا بیله‌جک شخصیتی آذربایجانا و بوتؤولوکده، شرقه بخش ائتمه‌سی‌دیر. فایق علی اکبرلی آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سینده واریث‌لیک پروبلمینه توخوناراق، یازیر کی، اون دوققوزونجو عصرده میلّی-معنوی واریث‌لیک فاکتورو بیرینجی و موهوم یئر توتور. خوصوصیله،ع.آ.باکیخانوو قافقاز-آذربایجان تورک‌‌لری‌نین تاریخینه عایید آیریجا بیر اثر یازماقلا، قافقازدا قدیم بیر میلتین یاشادیغینی اورتایا قویموش اولدو کی، بو دا یئنی نسله بؤیوک تاثیر گؤستردی. عئینی زاماندا، ع.باکیخانوو، م.ش.واضح، ا.ب.قوتقاشینلی، ق.ب.ذاکرده روشئیم حالیندا اولان میلّی روح م.ف.آخوندزاده‌‌‌لر، ح.ب.زردابی‌‌لر، س.ع.شیروانی‌‌لر و باشقا‌لارینی یئتیشدیردی. بیر سؤزله، یئنی نسیلده میلّی خوصوصیت‌‌لرین نیسبتاً قاباریق شکیلده اورتایا چیخماسیندا میلّی-معنوی واریثی‌لیک عامیلی، عئینی زاماندا، میلّی-معنوی دَیر‌‌لره ایدئولوژی موناسیبت موهوم اهمیت کسب ائتدی. بئله کی، م.ف.آخوندزاده، ح.ب.زردابی و ب. آرتیق میلّت، دین، وطن و بو کیمی آنلاییش‌لارا فلسفی،سیاسی و ایدئولوژی یؤندن باخماغا باشلادیلار. اگر ع.آ.باکیخانوو میلتین کئچمیشینی، اساسن، تاریخی مؤوقئعدن ایشیقلاندیریردیسا، م.ف.آخوندزاده، ح.ب.زردابی و ب. فلسفی،سیاسی، ایدئولوژی شرح‌‌لر وئرمگه باشلادیلار. بو دا، ایستر-ایسته‌مز میلّی ایدئولوژی‌میزین تظاهور‌‌لری‌نین مئیدانا چیخماسینا سبب اولدو.
کؤچورن: عباس ائلچین
