شنگول، شونگول، منگول
میکاییل مشفیق
   

  بیری وارمیش، بیری یوخموش،  
  مظلوملارین دردی چوخموش.  
  ساققالی بیر کئچی وارمیش،  
  گزدیگی یئر قایالارمیش.  
  داغدان-داغا آتلاناراق،  
  هر زحمته قاتلاناراق  
  یاشارمیش اؤز امگیله،  
  باشقاسی نین کؤمگیله  
  دولانماقدان اوتانارمیش،  
  اونون اوچ یاوروسو وارمیش:  
  بیری شنگول، بیری شونگول،  
  بیری ده بالاجا منگول. 

آذربایجان خالق ناغیلی:  

شنگولوم، شونگولوم، منگولوم

 بیری وارمیش، بیری یوخموش، بیر کئچی وارمیش. کئچی‌نین اوچ بالاسی وارمیش. بیری‌نین آدی شنگولوم، بیری‌نین آدی شونگولوم، او بیری‌نین ده آدی منگولوم. 

  بو کئچی هر گون گئدیب مئشه ده و چؤلده اوتلایار، گئری قاییداندا بوینوزوندا اوت، آغزیندا سو، دؤشلرینده سود گتیررمیش. آستانادا دایانیب قاپینی دؤیرمیش، شنگولوم، شونگولوم، منگولوم آتیلا-آتیلا، دینگیلده‌یه-دینگیلده‌یه قاپی‌نین دالینا گلیب سوروشارمیش: 

  -کیمدیر؟ 

  کئچی ده جاواب وئررمیش: 

  -شنگولوم، شونگولوم، منگولوم! 

  آچین قاپینی، من گلیم! 

  آغزیمدا سو گتیرمیشم، 

  دؤشومده سود گتیرمیشم، 

  بوینوموزدا اوت گتیرمیشم. 

آخیسقا تورکلری‌نین  لطیفه‌لری 

 کؤچورن: عباس ائلچین   

        آخیسقا تورکلری‌‌نین ان بؤیوک خوشبختلیگی اوندادیر کی، طالعیین آجیلاری اونلارین گولوشونو و حیات عشقینی اریده بیلمه‌میشدیر. خالقی‌‌نین فاجیعه‌سینی اؤز فاجیعه‌سی کیمی دویان هر بیر تورکون دردینه درمان، روحونا تپر مودریک خالق گولوشو، دوزلو شاکالار، یئرئننوک(yerennük) اولموشدور. خالق گوله-گوله هئچ ده اؤز دردینی اونوتمامیشدیر. خئیر! - گولوش میلّی روحو، خالق روحونو سینماغا، قیریلماغا قویمامیش، دوشمنلره جاواب اولموشدور. خالق اؤز گولوشو ایله سانکی بؤیوک اوغلو عؤمر فایق نئعمانزاده‌‌نین دئدیکلرینی بیر داها سؤیله میشدیر: «خئیر، عزیزیم، خئیر! ایشیق دایره‌‌میز سؤنمه‌یه مایل اولسا دا، آرخایین اولونوز، سؤنمه‌یه‌جکدیر. بلکه گئتدیکجه بؤیویه‌جک، او قدر بؤیویه‌جک کی، تا بابالاریمیزین کئچمه‌مه‌لری اوچون چکیلن چین سدّینی ده کئچه‌جکدیر» (عؤ. ف. نئعمانزاده. اثرلری. باکی، 1983، س. 95). 

              تورکلرین میفولوژی اثرلری، افسانه، داستان، مانی، تورکولری ایله برابر، نصرالدین، قایا عمی، بئچ، کودیان حاقیندا چوخلو مزه‌‌لی روایتلری ده وار. اونلاردان بعضیلیرینی سیزه تقدیم ائدیریک. 

تاریخین سیررینی آچان توپونیملر- برگوشاد

کؤچورن: عباس ائلچین

  کؤکو تورک طایفالاری‌‌نین آدیندان... 

    آذربایجان تاریخی‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده توپونیملرین خوصوصی اؤنمی وار. بئله توپونیملردن بیری ده موختلیف رایون و بؤلگه‌لرده راست گلینن برگوشاد/bərgüşad‍/ توپونیمیدیر. بو توپونیم بیر سیرا سببلردن هله عالیملر طرفیندن تام اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. فاکتلار گؤستریر کی، برگوشاد سؤزو ادبیاتا 15. عصردن معلومدور. عالیملرین ایره‌لی سوردویو اساس وئرسییالارا گؤره، برگوشاد تورک طایفاسینا منسوب بیر آددیر. عئینی زاماندا، 19. عصرین 50-جی ایللرینه عایید ادبیاتدا ایندیکی ناخچیوان اراضیسینده برگوشاد آدلی تورک‌دیللی طایفانین آدی چکیلیر.  

    بوندان باشقا، 16. عصره عایید منبعلرده ایسه گؤستریلیر کی، برگوشاد سؤزو قیزیلباش طایفالاری‌‌نین آدیندان آلینمیشدیر و برگوشاد زوناسی ایله باغلیدیر. اورتا عصرلرده برگوشاد ایندیکی آراز چایینا تؤکولن هَکَری چایی ایله برگوشاد چایی آراسینداکی اراضینی احاطه ائتمیش، بورادا واختیله برگوشاد آدلی کند اولموش، سونرالار اونلار کؤچری مالدارلیغین اینکیشافی ایله علاقه دار اولاراق کور-آراز اووالیغینا، او جومله‌دن، اوجار رایونونا گئدیب چیخمیشلار.

گیزلی معبد / Gizli Mâbed 

عؤمر سئیف‌الدین

کچن کون توقادلیانده سرمد بکا کنج بر فرنک تقدیم ایتدى. صوربوندن آرقاداشمش! قومرال، چینى ماوى کوزلو، کوزه ل، نارین، نازک بر چوجوق! آزغین بر "شرق" مفتونى! ایلک لافى بو اولدى:

- عزیزم، سز کندیکزى بیلمیورسکز. آوروپایى بر شى ظن ایده رک کندى کوزه للکلریکزى کوره میور، کندى اسرارلریکزى یاشامیورسکز...

بردنبره حقلى مى، حقسز مى اولدیغنى کسدیره مدیکم بو توبیخه کولومسه دم:

- یاشامادیغمزى، کوره مدیکمزى نه بیلیورسکز؟..

- بونى کوزمله کوردم، دییه جوشدى. اوچ کیجه در سرمدک أونده یم. هرشى آلافرانغه: یمک صالونى، یاتاق اوداسى، قاریسنک، قارده شلرینک کیینیشلرى، حرکتلرى، حتى ذهنیتلرى، تلقیلرى بیله هپ آوروپاکارى! آه نره ده لوتینک تورکیاسى؟..

آبیلای خان، قازاخیستانین آزادلیق و موستقیل‌لیک سیموولو

کؤچورن: عباس ائلچین

      آبیلای خان (قازاخجا: (Абылай хан - اورتا ژوزون خانی ، قازاخیستانین آزادلیق و موستقیل‌لیک سیموولو (1711-1781) . اصل آدی ابیلمنصور (Әбілмансұр) اولان و سونرالار باباسی نین آدی ایله آبیلای خان کیمی تانینان بو بؤیوک و جسور اینسان 1711-جی (1713) ایلده او دؤورون مشهور خانی کورکئم والی سولطانین عاییله‌سینده آنادان اولوب. اوشاق ایکن جسورلوغو و دؤیوشکن‌لیگی ایله سئچیلن ابیلمنصور درحال اطرافینداکیلارین دیقتینی جلب ائتمیشدی. اوغلونون جسورلوغونو گؤرن آتاسی اونون حاقیندا فخرله:  " اونون گؤزلرینده قورخو یوخدور. او، اؤلوموندن قورخمور، اوندان یاخشی سرکرده چیخاجاق " ،-دئمیشدی. 

      هله گنج ایکن آبیلای هم ده مودریک بیر اینسان تاثیری باغیشلاییردی و او ان چتین وضعیتلردن بئله چیخیش یولو تاپا بیلیردی. اونا گؤره ده اونا  " آررواخ "  (اجدادلارین روحو) لقبینی وئرمیشدیلر. 

 کیتابی - دده قورقود داستانیندا اوغوز تورکلری‌‌نین مسکونلاشدیغی اراضیلر 

نورلان عباس‌اوو

کؤچورن: عباس ائلچین

     " کیتابی-دده قورقود "  آذربایجان تورکلری‌‌نین قدیم و ائرکن اورتا عصرلر تاریخینی آراشدیرماق باخیمیندان عوضسیز بیر تاریخی منبعدیر. داستاندا دده قورقود سؤیلمه‌لری خالقین یاراتدیغی و یاشاتدیغی تاریخدیر. بو قییمتلی مأخذده کی  تاریخی فاکتلار، حادیثه  و پروسئسلرله تانیش اولدوقجا، ائپوسدا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی، ائلجه ده ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو حاقیندا گئنیش بیلگیلرین اولدوغونون شاهیدی اولوروق. 

      ائپوسدا اوغوزلارین دؤورو دوغولدوقلاری گوندن قوجالانادک، معیشت حیاتیندان دوغما تورپاغین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزیه‌دک ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینه سیرایت ائدن  " ایگیدلر عصری "  کیمی "  تصویر ائدیلیر. 

      تورکولوقلارین، او جومله دن آذربایجان عالیملری‌‌نین بؤیوک اکثریتی  " کیتابی-دده قورقود "-و، باشلیجا اولاراق، خالق ادبیاتی نومونه‌سی کیمی آراشدیرمیشلار.بعضی ایستیثنالار نظره آلینمازسا، ایندی‌‌نین اؤزونده ده تدقیقاتلار، اساسن، بو یؤنومده داوام ائدیر، بیرطرفلی آپاریلیر. چوخ تأسوف کی، بو قییمتلی آبیده بیر تاریخی منبع کیمی، آذربایجانین، عومومیلیکده، تورک تاریخی‌‌نین قایناغی کیمی هله دریندن، سیستئملی شکیلده آراشدیریلماییب. طبیعی کی، تاریخ علمینده بو منبع‌‌نین یاراندیغی تاریخی شراییط و تاریخی مکان باره‌ده ده توتارلی بیر آراشدیرما گرکدیر، آیدینلیق یاراتماق لازیمدیر. بونونلا بئله، خاطیرلادیلان یازیلی آبیده‌نی ورقله‌دیکجه، اوغوز تورکلری‌‌نین ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو و تاریخی جوغرافییاسی‌‌نین تام منظره‌سینی یاراتماق مومکون اولور. 

سونونجو قازاخ خانی کئنئساری قاسیم اوغلونون شرفلی اؤلومو

علی شامیل  

   روس ایشغالچیلارینا قارشی ساواشدا شهید اولموش سون قازاخ خانی کئنئساری حاقیندا چوخ آز یازیلیب، یازیلانلارین دا بؤیوک بیر قیسمی یانلیشلیقلاردان عیبارتدیر. بونون دا اساس سببی تاریخچیلرین بؤیوک قیسمی‌نین حاکیم سییاستین - گوجلونون طرفینی توتوب سوسماسی، حقیقتی دانماسی اولوب. سووئتلر زامانیندا روس چارلاری‌نین یئریتدیگی سییاست، اونلارین ایداره‌ائتمه اوصوللاری تنقید ائدیلسه ده ایشغال آلتینا دوشموش خالقلارین اوغوللاری‌نین قهرمانلیق تاریخینه کؤلگه سالینیب. بو سببدن ده کئنئساری قاسیم‌اوغلو لازیمینجا تانیدیلماییب.  

     آبلای خانین نسلیندن اولان قاسیم خانین 1802-جی ایلده دوغولان اوغلونا کئنئساری آدی وئریلیب. لاکین سونرالار اونون آدی و سوی‌آدی قایناقلاردا کینئ ساری سولطان، کئنئساری قاسیم‌اوو کیمی یازیلیب. کئنئساری دوغولاندا گوندن-گونه گوجلنن روسییا آرتیق قازاخلاری اؤز تاثیری آلتینا سالمیشدی. روسییا کاروان یوللاری‌نین اوزرینده تیکدیگی قالالار، بو قالالاردا ساخلادیغی عسگری بیرلیکلر واسیطه‌سیله تیجارتدن الده ائدیلن گلیردن خراج توپلاییردی.

مختومقولو فراقی و  اون سککیزنجی عصرده اوغوز تورکلری‌نین ادبیاتی

  پاشا علی‌اوغلو     

  فیلولوگییا علملری دوکتورو  

       تورکمن خالقی‌نین ان بؤیوک شاعیری، بوتون تورک خالقلاری ادبیاتی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌‌لریندن بیری مختومقولو فراقی خالق شئعیری ایله کلاسسیک شئعیر عنعنه‌لرینی بیرلشدیرن صنعتکارلارداندیر. دؤولتمند آزادی و نورمحمد قریب عندلیبین سیماسیندا تورکمن ادبیاتیندا اؤزونو بیروزه وئرن بو جریان مختومقولو فراقی‌نین شخصینده اؤز زیروه‌سینه چاتمیشدیر. مختومقولو شئعیری رئالیزمه، حیات گئرچکلیگی‌نین رئالیست تصویرینه مئیل ائدن تورکمن پوئزییاسی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سیدیر. م.فراقی یارادیجیلیغی خالقین حیات طرزی، معیشتی، سئوینج و کدری ایله سیخی صورتده باغلی اولان، اصلینده تورکمن خالقی‌نین ائنسیکلوپئدییاسی اولان بؤیوک صنعتکاردیر. شاعیر تورکمن خالقی‌نین حیاتی‌نین ان چتین، ضیدیتلرله دولو، داخیلی چکیشمه‌لرین، اؤلکه‌لرآراسی موناقیشه‌‌‌لرین  گئتدیگی بیر دؤورده یاشاییب-یاراتمیش، همیشه قلبی خالقی‌نین قلبی ایله بیر وورموش، اونون سئوینج و کدرینه شریک اولموشدور. یاشادیغی دؤورون حاقسیزلیقلارینی، عدالتسیزلیکلرینی آمانسیز تنقید هدفینه توتان، خالقینی آزاد، خوشبخت گؤرمک ایسته‌ین، تورکمنلره داخیلی چکیشمه‌‌لره سون قویوب، وطنی دوشمن تاپداغی آلتینا دوشمه‌یه قویماماغی، اؤلکه‌‌نی بیر یومروق کیمی بیرلشیب مودافیعه  ائتمگی تؤوصییه ائدن، سؤزون اصل معناسیندا میلّی شاعیردیر. 

    دوچئنت دوكتور قالیبه گولتكین

     بللیدیر كی، موختلیف دیللردن بیر-بیرینه قارشیلیقلی سؤز آلیب وئرمه نتیجه‌سینده هر هانسی بیر دیله كئچن سؤز همین دیلین قایدا-قانونلارینا اویغون شكیلده یا فونئتیك تركیبینه، یا آهنگ قانونونا و یا دیگر جهتلرینه گؤره كئچدیگی دیله اویغونلاشدیریلیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌‌ییك كی، بعضاً ائله لئكسیك واحیدلر اولور كی، اونلار باشقا دیله قبول اولوندوغو زامان فورماجا همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز اولكی سئمانتیك معناسیندان اوزاقلاشدیریلیب یئنی و عكس معنالی سؤزلره چئوریلیر. بو باخیمدان دیلده مؤوجود اولان جوغرافی آدلار خوصوصی لای تشكیل ائدیر. 

  بیر طرفدن هر هانسی بیر اراضینی ضبط ائدن ایشغالچی دؤولت همین اؤلكه‌لرین تاریخینی تحریف ائتمكله، خالقین تاریخی یادداشینی سیلمه‌یه چالیشیب، معنویاتینا ضربه وورور، دیگر طرفدن ایسه همین آدلارین علمی جهتدن اؤیره‌نیلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. بو باخیمدان ایران اراضیسینده اولان جوغرافی آدلارا خوصوصی دیقت یئتیرمك اولدوقجا واجیبدیر. بئله كی، بورادا علمی سویییه‌نین آشاغی اولماسیندان و تورك دیلی‌نین رسمی یازیلی دؤولت دیلی سویییه‌سینده دئییل، یالنیز دیالئكت شكلینده مؤوجود اولماسی، فارس دیلی‌نین هم رسمی دؤولت دیلی، هم ده دیالئكت فورماسیندا مجبوری شكیلده تورك دیلینه تطبیقی و تاثیری، حاكیم دؤولتین همین اراضیده یاشایان خالقین دیلینی سیخیشدیریب آرادان قالدیرماقلا اؤز دیلی‌نین تاثیرینی گوجلندیرمه‌سی اساس دیل فاكتی كیمی اؤزونو گؤستریر. بئله‌لیكله ده فارس دیلینه قبول ائدیلن جوغرافی آدلار صونعی شكیلده همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز كؤكوندن تامامیله اوزاقلاشمیشدیر.