آبیلای خان، قازاخیستانین آزادلیق و موستقیل‌لیک سیموولو

کؤچورن: عباس ائلچین

      آبیلای خان (قازاخجا: (Абылай хан - اورتا ژوزون خانی ، قازاخیستانین آزادلیق و موستقیل‌لیک سیموولو (1711-1781) . اصل آدی ابیلمنصور (Әбілмансұр) اولان و سونرالار باباسی نین آدی ایله آبیلای خان کیمی تانینان بو بؤیوک و جسور اینسان 1711-جی (1713) ایلده او دؤورون مشهور خانی کورکئم والی سولطانین عاییله‌سینده آنادان اولوب. اوشاق ایکن جسورلوغو و دؤیوشکن‌لیگی ایله سئچیلن ابیلمنصور درحال اطرافینداکیلارین دیقتینی جلب ائتمیشدی. اوغلونون جسورلوغونو گؤرن آتاسی اونون حاقیندا فخرله:  " اونون گؤزلرینده قورخو یوخدور. او، اؤلوموندن قورخمور، اوندان یاخشی سرکرده چیخاجاق " ،-دئمیشدی. 

      هله گنج ایکن آبیلای هم ده مودریک بیر اینسان تاثیری باغیشلاییردی و او ان چتین وضعیتلردن بئله چیخیش یولو تاپا بیلیردی. اونا گؤره ده اونا  " آررواخ "  (اجدادلارین روحو) لقبینی وئرمیشدیلر. 

      آبیلای 13 یاشیندا اولاندا جونقورییا خانی تسئوان رابدان اورتا ژوزا هوجوم ائتدی. بو هوجوم زامانی آبیلایین آتاسی قهرمانجاسینا هلاک اولدو. آمّا دوشمن گوجلو ایدی و اونا گؤره ده اورتا ژوزون اهالیسی سمرقنده چکیلمه‌یه مجبور اولدو. آبیلای خان ایسه قیصاص آلماق اوچون آلیشیب یانیردی و اونا گؤره ده بیر نئچه دفعه  جونقورییا خانینا قارشی یوروشده ایشتیراک ائتدی. بو یوروشلرده اونون گؤستردیگی قهرمانلیقلار قازاخلارین دیلینده داستانا چئوریلمیشدی. هر یئرده اونو مشهور بیر قهرمان کیمی تعریفله ییردیلر. 1739-جو ایلده آبولمامبئت  اورتا ژوز خان سئچیلدی. آبیلایا ایسه اورتا ژوزون  حربی قوووه لرینه رهبرلیک ائتمک (مودافیعه ناظیری وظیفه سی) تاپشیریلدی. 1741-جی ایلده آبیلای خان جونقورییا اوردوسونا آغیر ضربه ووراراق، اونلارین مشهور عیانینی اؤلدوردو. آما 1742-جی ایلده جونقورییا خانی‌نین هوجومو زامانی دوشمن آبیلای خانی موحاصیره‌یه آلدی. قیزغین دؤیوشلردن سونرا آبیلای خان اسیر آلیندی. اسیرلیکده آبیلای خان مونقول و مانجور دیللرینی اؤیرندی. اسیرلیکده او، مشهور اویروت خانی آمیرسانلا دوستلاشدی. 1743-جو ایلده قوهوملاری آبیلای خانین یئرینه دیگر بیر گیروو وئره‌رک، اونو اسیرلیکدن آزاد ائتدیلر. آبیلای خان آزاد ائدیلدیکدن سونرا دوشمنه قارشی سیاسی ساواشی اؤنه چیخارتدی. او، جونقورییا و چین ایمپئرییاسی آراسیندا اولان دوشمنچیلیکدن مهارتله ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادی. همین دؤرده روسییا دا قازاخیستان چؤللرینه دوغرو ایره‌لیله‌مه‌یه باشلامیشدی. بونو گؤرن آبیلای خان روسییا ایله چین آراسیندا مانور ائتمه‌یه باشلادی و بونا گؤره ده اورتا ژوزدا امین-آمانلیق بیر مودت برپا ائدیلدی. 1771-جی ایلده آبولمامبئت خان اؤلدو. بونونلا باغلی اورتا ژوزدا کئچیریلن توپلانتیدا عیانلار آبیلای خانی یئنی خان سئچدیلر. آبیلای خان بوندان سونرا قیسا مودتده داغینیق حالدا اولان قازاخلاری و دیگر خالقلاری واحید دؤولتده بیرلشدیردی و اونا رهبرلیک ائتمه‌یه باشلادی. بو دؤولتین سرحدلری ایندیکی اورال  اطرافینی، وولقابویو، قازاخیستان، اؤزبکیستان و تورکمنیستانین بؤیوک حیصه‌سینی احاطه ائدیردی. آبیلای خان چین و روسییا  ایله ایستی موناسیبتلره گیره‌رک، اونلارین اؤز اراضیلرینه هوجوم ائتمه‌سی‌نین قارشیسینی آلا بیلدی. اونون اولدوقجا اینجه سییاست یئریتمه‌سی و ماهیر بیر ستراتئق کیمی دوشمنلرینی نئیتراللاشدیرا بیلمه‌سی باره ده روسییا و چین آرخیولرینده چوخلو سایدا معلومات وار. آبیلای خان اؤلنه کیمی دؤولتی‌نین موستقیل‌لیگینی قورویوب ساخلایا بیلدی. اونون ان بؤیوک خیدمتلریندن بیری ده قازاخلاری اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمه‌سی، اونلاری میلّّی روح اوزرینده کؤکله‌یه بیلمه‌سی ایدی. اونا گؤره ده قازاخلار آراسیندا بؤیوک حؤرمت و محبت قازاندی. قازاخ خالقی‌نین بو بؤیوک اوغلو آبیلای خان 1781-جی ایلده ایندیکی داشکندده وفات ائتدی. چوخ تأسوفلر اولسون کی، اونون قوردوغو بو دؤولت اؤلوموندن سونرا داغیلدی. آبیلای خانین اؤلوموندن ایللر سونرا اونون قوردوغو دؤولت روسلار طرفیندن ایشغال ائدیلدی. آما مشهور سییاستچی و دؤولت خادیمی‌نین بیرلیک ایدئیالاری هدر گئتمه‌دی، آبیلای خان طرفیندن اساسی قویولان قازاخ خالقی‌نین موستقیل‌لیک ایدئیاسی، موستقیل دؤولت قوروجولوغو روحو یاشاماقدا داوام ائده‌رک عصرلر سونرا قازاخیستانین اؤز موستقیل‌لیگینی الده ائتمه‌سینه گتیریب چیخاردی. قازاخیستان پرئزیدئنتی نورسولطان نظربایئو   " تاریخین آخاریندا "  آدلی کیتابیندا آبیلای خان حاقیندا بئله یازیر:  " قازاخ خالقینی بیرلشدیرن و اونو موستقیل‌لیک اوزرینده کؤکله ین آبیلای خان اؤز قهرمانلیغی ایله گله‌جک نسیللر اوچون آزادلیق و موستقیل‌لیک موجسسمه‌سینه چئوریلدی. قازاخ خالقی آبیلای خانین آزادلیق و قهرمانلیغیندان روحلاناراق، اؤز موستقیل‌لیکلری اوغروندا موباریزه‌یه قالخدی و نتیجه ده ایسته‌دیگینه نایل اولدو. آبیلای خان ماهیر بیر سییاستچی، دؤولت خادیمی و جسور سرکرده کیمی قازاخ خالقی‌نین قلبینده ابدیته قدر یاشاماقدا داوام ائده‌جک‌ " .   

     قازاخیستان موستقیل‌لیگینی الده ائتدیکدن سونرا آبیلای خانین آدی ابدی‌لشدیریلدی. بیر چوخ کوچه‌لره اونون آدی وئریلدی. آلماتیدا اونون آت اوزرینده هئیکلی قویولوب. 100 تنگه دَیری اولان ایلک میلّی والیوتانین اوزرینده آبیلای خانین عکسی وار. قازاخیستان بین الخالق علاقه‌لر و خاریجی دیللر اونیوئرسیتئتینه آبیلای خانین آدی وئریلیب. 2001-جی ایلده آبیلای خانین آدینا پوست مارکاسی بوراخیلیب. 2008-جی ایلین آوقوست آییندا پئتروپاولووسک شهرینده آبیلای خانین ایقامتگاهی - موزه کومپلئکسی آچیلیب. موزه‌نین قاباغیندا آبیلای خانین آت اوزرینده بورونجدن حاضیرلانمیش آبیده‌سی اوجالدیلیب. بو ایل قازاخیستاندا آبیلای خانین 300 ایللیگی بؤیوک طنطنه  ایله قئید ائدیله‌جک. یوبیلئیله باغلی اؤلکه نین پایتاختی آستانادا اونا هئیکل قویولماسی، اونون آدینا اوردئن تاسیس ائدیلمه‌سی و شوشینسک شهری نین آبیلای خان آدلاندیریلماسی گؤزله‌نیلیر.   

قایناق: ویکی پئدیا