+0 بگندیم
دؤولت، دیل، دیلچیلیک
صلاح الدین خلیلوو
کؤچورن: عباس ائلچین
بیر حادیثه‌لر دونیاسی، بیر بیلیکلر دونیاسی، بیر ده سؤز دونیاسی وار. اساس وظیفه‌لردن بیری بو دونیالار آراسیندا قارشیلیقلی آنلاشما، آدئکوات موناسیبت قورماقدیر. سؤز، آنلاییش، لوْگوْس عادی دانیشیق دیلی‌نین اساسینی تشکیل ائدیر. محض بونا گؤره‌دیر کی، بیر چوخ فیلوسوفلارین فیکرینه گؤره، عادی دانیشیق دیلی حقیقی وارلیغین اؤزودور. یعنی حادیثه‌لر دونیاسی دا، ایدئیالار دونیاسی دا محض عادی دانیشیق دیلی سایه‌سینده حیاتیلَشیر، اینسانیلَشیر و بیزیم اوچون دونیایا چئوریلیر.
بیر اونسیت واسیطه‌سی اولماقلا برابر، دیل هم ده بیلیکلرین ساخلانماسی، اؤتورولمه‌سی و منیمسه‌نیلمه‌سینه خیدمت ائدیر. دیلی بیلمه‌ین آدام همین دیلده ساخلانمیش بیلیک و دَیرلر سیستئمینی ده منیمسه‌یه بیلمز.
دیلین داشیییجیسی یالنیز بو دیلی بیلن، بو دیلده دانیشان کونکرئت اینسانلار دئییل، اونلارین توپلوسو دا دئییل، بوتؤولوکده میلّت، جمعییّتدیر؛ کوتله یوخ، ستروکتورلاشمیش سوسیال سیستئمدیر و بو جمعییّتده دیل اؤزو ده بیر سوسیال اینستیتوت کیمی فورمالاشیر و اونون مؤوجودلوغونون داکونکرئت اینسانلاردان آسیلی اولمایان اوبیئکتیو رئال فورمالاری (قرامماتیکا، لوغتلر، کیتابلار، دیسکلر و س.)، مادّیلشمیش سوسیال حافیظه یارانیر. خالقین بوتون نوماینده‌لری ساده‌جه بو دیلده دانیشدیغی حالدا، اونو تام شکیلده، بوتؤو بیر فئنوْمئن کیمی تدقیق ائدن، قورویان، عومومی جهتلرینی، قانونا اویغونلوقلارینی، اینواریانتلارینی، هابئله، باشقا دیللره نظرن خوصوصیتلرینی اؤیرنن ایختیصاصلاشمیش آداملار – دیلچیلر یئتیشیر.
دیلچیلر چوخ واخت سؤزلرین معناسیندان صرف-نظر اولوناراق آنجاق فورمانی، ستروکتورو اؤیرنمه‌یه چالیشیرلار. نَیین دئییلمه‌سی یوخ، نئجه دئییلمه‌سی، هانسی قایدایا عمل ائدیلمه‌سی اؤنه چکیلیر. دوغرودان دا، اونلارین اساس ایشی محض فورمالارین، قالیبلرین اؤیره‌نیلمه‌سیدیر.
سؤزلر دونیاسی حادیثه‌لر دونیاسیندان و ایدئیالار دونیاسیندان نه ایله فرقله‌نیر؟ سؤزلر دونیاسی‌‌نین تشکیلاتلانما پرینسیپی، ستروکتورو (قرامماتیکا) دونیا‌نین اؤز قورولوشو ایله نه درجه‌ده هماهنگدیر؟ بو باخیمدان، قورولوش، ستروکتور اؤنه کئچیر، ماهیت گؤستریجیسی اولور.
لاکین دیلین گوجو تکجه اونون ستروکتوروندا، فورماسیندا، قورولوشونون موکمّل اولماسیندا دئییل. دیلین گوجو اونون لئکسیک زنگینلیگینده، سؤزلرین چوخلوغو و یا آزلیغیندا دا دئییل. دیلین گوجو داها چوخ درجه‌ده سؤزلرین معنا یوکونده، اونلارین سرحدلری‌نین آیدینلیغیندا، دئمارکاسییا پرینسیپی‌نین تأمین اولونماسیندادیر.
ف.بئکوْن موختلیف فیلوسوفلارین بو مسله‌ده باخیشلارینی موقاییسه ائدرک یازیردی کی، آنتیک دؤورون ماتئریالیستلری «ذکانی شئیلرین طبیعتیندن آسیلی حساب ائدیردیسه، پلاتون دونیانی فیکر، آریستوتئل ایسه فیکری سؤزه تابئع ائدیردی». و.هوُمبوْلدتا گؤره، دیل روحون فعالییّتیدیر؛ دیلین اؤز ستروکتوروندا دونیایا موعین بیر باخیش یئرلشمیشدیر. ستروکتور و مضمون آراسیندا داخیلی رابیطه،بیر عکس علاقه موناسیبتی واردیر.
آنا دیلی دیگر دیللردن اونونلا فرقله‌نیر کی، ایلک دفعه دیل اؤیرنرکن اوشاق هم ده یاشاماغی، حیاتی، دونیانی اؤیره‌نیر. یعنی آنا دیلی دونیایا پنجره‌دیر.
آذربایجان دیلی زنگین دیلدیر و اؤلکه‌میزده بلاغتله دانیشان گؤزل ناطیقلر چوخدور. بدیعی قرائت اوستالاری، تویلاردا، مجلیسلرده، مراسیملرده چیخیش ائدنلر چوخدور. لاکین رسمی دؤولت دیلی‌نین، دیپلوماتیک دیلین، ایقتیصادی، حوقوقی راضیلاشمالارین، موقاویله‌لرین اؤزونه مخصوص دیل اینجه‌لیکلری وار... هر سؤزه خوصوصی دیقّت وئریلمه‌سی، هر سؤزون حتّی یاخین معنالی سؤزلر ایچریسیندن داها دقیق سئچیلیب تاپیلماسی، اینجه مطلبلرین ماکسیمال بیر دقیقلیکله چاتدیریلماسی اوچون دیلین بوتون ایمکانلاری‌نین سفربر ائدیلمه‌سینی چوخلاری آنجاق داها موکمّل دیل آختاریشی کیمی، ناطیقلیک مهارتی‌نین نوماییش ائتدیریلمه‌سی کیمی ایضاح ائدیرلر. لاکین بو بئله دئییل. دیلین کامیلّیگی مقصد دئییل، مقصده چاتماق اوچون واسیطه‌دیر. اینجه مطلبلر آنجاق موکمّل دیلله چاتدیریلا بیلر.
دیل و دیلچیلیک
نظری اولاراق هامی‌نین بیلدیگی، آما عملی حیاتدا نه اوچونسه تئز-تئز یاددان چیخان بیر حقیقتدن سؤز آچماق ایسته‌ییرم. دیل بوتون خالقا مخصوصدور و دیلین سوبیئکتی، حرکت وئریجی قووّه‌سی ده دیلچیلر یوخ، بوتون ساحه‌لرده چالیشان اینسانلاردیر. بو موقدّس ایشده هره‌‌نین اؤز فونکسییاسی، اؤز میسسییاسی واردیر.
دیل میلّی وارلیغین ان موهوم گؤستریجیلریندن بیریدیر. طبیعی کی، بیز بیر میلّت اولاراق اؤز آنا دیلیمیزین اینکیشافیندا ماراقلی‌ییق. آما اؤنجه قارشیدا دوران وظیفه‌‌نین میقیاسینی و اساس ایستیقامتلرینی دوزگون تصوّور ائتمک لازیمدیر. دیل نه ایسه دیلچیلره عایید اولان، دیلچیلیگین میقیاسی ایله اؤلچولن بیر شئی دئییل.
دیلچیلیگین اینکیشافی دیلین اینکیشافی‌نین موهوم شرطلریندن و ایستیقامتلریندن آنجاق بیریدیر. بیز بونو اونا گؤره خوصوصی وورغولاییریق کی، چاغداش ایجتیماعی شوعوردا بو میقیاس فرقی چوخ واخت نظردن قاچیریلیر. تکجه بونو خاطیرلاتماق کیفایتدیر کی، آذربایجان دیلی ایله باغلی سؤز دوشنده، اونون ماهیتینی، مضمونونو، اهمییّتینی، اینکیشاف پئرسپئکتیولرینی موذاکیره ائدنده، بیر قایدا اولاراق دیلچیلره موراجیعت ائدیلیر. کوتلوی اینفورماسییا واسیطه‌لری‌نین، ژورنالیستلرین مسله‌نی محض بو میقیاسدا گوندَمه گتیرمه‌سی بیر داها گؤستریر کی، دیلیمیز بیر ایجتیماعی گئرچکلیک، میلّی آتریبوت کیمی چوخ محدود و بسیط چرچیوه‌ده تصوّور اولونور. ژورنالیستلر بیر یانا دورسون، عئلم آداملاری دا بو مسله‌یه موناسیبتده عئینی سهوه تئز-تئز یول وئریرلر. مثلا، ایضاحلی لوغتلرین یازیلماسی اصلینده بیر دیلچیلیک مسله‌سی اولماییب، گئنیش دونیاگؤروشو طلب ائدیر و بیر چوخ عئلم ساحه‌لری اوزره موتخصیصلرین سعیلری‌نین بیرلشمه‌سینه ائحتییاج یارانیر.
بئله بیر فاکتی دا خاطیرلاتماق یئرینه دوشردی کی، موعاصیر دیلچیلیگین بانیلری و.هومبولدت و نوام چومسکی سییاستچی و فیلوسوف، فرئقئ، ویتقئنشتئین و راسئل ریاضیاتچی و فیلوسوف اولموش و دیلین یئنی نظریییه‌لرینی یاراتماقلا لینقویست کیمی ده خیدمت گؤسترمیشلر. روس دیلی‌نین کلاسیک ایضاحلی لوغتی‌نین مؤلیفی اولان ولادیمیر دال دا بیر دیلچی دئییل، ائنسیکلوپئدیک بیلیکلره مالیک گؤرکملی طبیعت‌شوناس عالیم اولموشدور. یالنیز لوغت یازیلدیقدان سونرا او هم ده بیر لئکسیکوقراف کیمی مشهورلاشمیشدیر. موعاصیر دؤورده ده بو جور مسئولیتلی مسله‌لر کوللئگیال صورتده، موختلیف عئلم ساحه‌لرینی تمثیل ائدن گؤرکملی عالیملرین بیرگه ایشتیراکی ایله حلّ اولونور. آما بیزده نه اوچونسه بو مسئول وظیفه هله ده آنجاق دیلچیلره عایید ایمیش کیمی باشا دوشولور. نتیجه‌ده موختلیف ایختیصاص ساحه‌لرینه عایید آنلاییشلار، عئلمی و فلسفی تئرمینلر چوخ بسیط و بعضاً یانلیش ایضاح اولونور. ائلجه ده تئرمینولوگییا مسله‌لری. عئلملر آکادئمییاسی‌نین ستروکتوروندا آیریجا بیر دیلچیلیک اینستیتوتونون اولماسیندادیرمی، یا ندندیرسه، دیلله باغلی مسله‌لرده هامی یاخاسینی قیراغا چکیب اوزونو دیلچیلره توتور. حتّی تئرمینولوگییا کومیته‌سی ده رسماً، فورمال صورتده عوموم آکادئمییا میقیاسیندا یارادیلماسینا باخمایاراق، رئاللیقدا دیلچیلیک اینستیتوتونون شؤعبه‌لریندن بیری کیمی فعالییّت گؤستریر. ماراقلیدیر کی، بعضاً حتّی کیمیا، بیولوگییا و س. طبیعت عئلملرینه دایر تئرمینولوگییا لوغتلری ده دیلچیلر طرفیندن حاضیرلانیر و بو ساحه ده دیسسئرتاسییا ایشلرینی ده فیلولوقلار یازیرلار.
نه یاخشی کی، بو مسله‌نین بؤیوک اهمیتینی نظره آلان دؤولت باشچیسی بو کومیسسییا‌نین ستاتوسونو دَییشمک و ناضیرلر کابینئتی نزدینده داها بؤیوک صلاحیتلری و فعالییّت میقیاسی اولان یئنی تئرمینولوگییا کومیسسییاسی یاراتماق حاقیندا سرنجام وئرمیشدیر. اومید ائدیریک کی، بو بؤیوک و مسئولیتلی مسله یئنه دیلچیلیگین حودودلاری ایله مهدودلاشدیریلمایاجاقدیر.
میلّی عئلمی دیلین فورمالاشماسی و ادبی دیلین بین‌المیلل تئرمینلر و عئلمی اوسلوب حسابینا زنگینلشمه‌سی پروسئسینه نظارت ائتمک اوچون تکجه موشاویره‌لره، تئرمینولوگییا کومیته‌لری‌نین ایجلاسلاری کیفایت دئییل. بونون اوچون همین دیلده عئلمی و فلسفی اثرلر یارادیلمالیدیر. دیلین گؤزللیگی اونون سسلنمه خوصوصییّتلری و بدیعی ایفاده ایمکانلاری ایله موعین اولوندوغو کیمی، دیلین توتومو دا اونون ایفاده ائده بیلدیگی فیکرین درینلیگی و دقیقلیگی ایله موعیین اولونور.
لاکین بونونلا بئله عئلمی-فلسفی دیل بدیعی دیلدن فرقلی اولاراق میلّی چرچیوه‌لر داخیلینده دئییل، داها چوخ عوموم‌بشری عئلمی-فلسفی فیکیر پروسئسی‌نین تاثیری آلتیندا فورمالاشیر. فوندامئنتال عئلمی اثرلر تکجه مؤلیفین منسوب اولدوغو میلّتین یوخ، بوتون بشرییّتین اینتئللئکتوال ثروتینه چئوریلیر. بورادا آپاریجی اولان عوموم‌بشری عئلمی تفکّوردور کی، او دا ایلک دفعه بو عئلمی یارادان خالقین دیلینده ایفاده اولونور، همین دیلین قالیبینه سالینیر. باشقا خالقلار ایسه اورژینالدا دئییلمیش فیکیرلری ایلکین دیل قالیبیندن چیخارداراق اؤز دیل قالیبلرینه سالماق و موستقیل یارادیجیلیقلا یوخ، ترجومه ایله باغلی «باش سیندیرماق» مجبورییّتینده قالیرلار.
هئگئل دئییر: "اؤز دیلینده عئلمین بوتون خزینه‌سینی ایفاده ائتمگی باجارمایان خالق ساوادلی حساب اولونا بیلمز. ...باشقا دیلده چاتدیریلان بیلیکلر اؤز دیلیمیزده نوفوذ ائده بیله‌جگیمیز اینجه‌لیکلردن محرومدور. اونلار بیزدن آراکسمه ایله آیریلاراق بیزیم روحوموزلا قایناییب-قاریشا بیلمیرلر!" آنجاق ترجومه‌لر سایه‌سینده اینکیشاف ائتمک ایسته‌ین دیللر کنار تاثیرلره معروض قالیر، طبیعی اینکیشاف مئیللریندن، اؤز ایممانئنت خوصوصیتلریندن اوزاقلاشمیش اولور و نتیجه‌ده دیلده اؤزگه‌لشمه پروسئسی گئدیر. لاکین اگر آنجاق سؤزلر یوخ، هم ده عئلمی متنین عومومی روحو میلّی دیله چئوریلیرسه و میلّی دیلین پوتئنسیالی بونا ایمکان وئریرسه، – آنجاق بو زامان دیل اؤزگه‌لشمدن خیلاص اولا بیلر و میلّی عئلمی دیل اوسلوبو فورمالاشمیش اولار. بونون اوچون ایسه اساس یوک، آغیرلیق مرکزی دیلین اوزرینه یوخ، عئلمی-فلسفی فیکیر پروسئسی‌نین اوزرینه دوشمه‌لیدیر.
آذربایجاندا نینکی دیلچیلر، هئچ فلسفه‌چیلر ده عومومی دیلچیلیک، دیلین فلسفه‌سی ساحه‌سینده موعاصیر طلبلر سویییه‌سینده عئلمی تدقیقات آپارمادیغیندان، دیل‌شوناسلاریمیز بو ساحه‌ده درسلیک یازارکن آنجاق روس منبعلرینه ایستیناد ائتمک مجبوریتینده قالیرلار. لاکین روسییادا دا دیلشوناسلیق اساسن اؤز مجراسیندا اینکیشاف ائتدیگیندن موعاصیر فلسفی تدقیقاتلارلا علاقه یارادیلمامیشدیر. دوزدور، «عومومی دیلچیلیک» مسله‌لری، «دیلین ماهییتی»، «دیل و نیطق»، «دیل و تفکّور» کیمی پروبلئملر اساسن فلسفی ادبیاتا ایستینادلا ایشیقلاندیریلیر، لاکین بورادا باشلیجا اولاراق کلاسیک فلسفی ایرث نظره آلینیر. حالبوکی، 20. عصرین ایکینجی یاریسیندا دیلین فلسفی مسله‌لری بیلاواسیطه فلسفه‌‌نین آپاریجی تدقیقات ایستیقامتلریندن بیرینه چئوریلمیش و بو تملده تنقیدی راسیونالیزم، آنالیتیک فلسفه، لینقویستیک آنالیز، ستروکتورالیزم، پوست‌ستروکتورالیزم، هئرمئنئوتیکا و س. تعلیملر اینکیشاف تاپمیشدیر. لاکین فیلوسوفلار بو پروبلئمله دیلچیلیک کونتئکستینده دئییل، محض فلسفه‌‌نین اساس مسله‌سی کیمی مشغول اولدوقلاریندان، گؤرونور، دیلچیلرین بو پروسئسه موداخیله‌سی او قدر ده آسان دئییل. هر حالدا دیل‌شوناسلیغین روس دیللی منبعلرینده بو باریئر هله کئچیلمه‌دیگیندن، آذربایجان دیل‌شوناسلاریندان بونو گؤزله‌مک ساده‌لؤوحلوک اولاردی.
آذربایجاندا فلسفی فیکرین ده سویییه‌سی ان آزی یاریم عصر گئری قالدیغیندان فلسفی فیکیرله دیلشوناسلیق آراسیندا موعین بیر پاریتئت عمله گلمیشدیر. هم ده اعتیراف ائتمک لازیمدیر کی، بو پاریتئت هردن بیر پوزولورسا، اونو یئنه ده فلسفه‌چیلر یوخ، دیلچیلر پوزور. آما یئگانه چیخیش یولو بو ایکی عئلمی فعالییّت ایستیقامتی‌نین سیخ صورتده علاقه‌لندیریلمه‌سی، بیرگه آختاریشلار آپاریلماسیدیر.
آذربایجان دیلی‌نین موعاصیر مرحله‌ده‌کی اینکیشاف یولو ساحه‌لر اوزره دیل اوسلوبلاری‌نین فورمالاشماسیندان، عومومی دیلچیلیگین فلسفی فیکیر سویییه‌سینه قالدیریلماسیندان کئچیر. آما ان اؤنملی اولان دیلچیلردن و فیلوسوفلاردان اؤنجه هر بیر فعالییّت ساحه‌سینده چالیشان موتخصیصلرین میلّی تفکّور صاحیبی اولماسیدیر. چونکی دیلین سوبیئکتی میلّت اؤزودور.
هر بیر طبیعی دیل بیرینجی نؤوبه‌ده عادی دانیشیق دیلیندن عیبارتدیر. اونون ایلک منبعلری سیراسیندا عاییله‌ده‌کی دیل موحیطینی، شیفاهی خالق ادبیاتینی، میلّی بدیعی ادبیاتی، ترجومه ادبیاتینی، داها سونرا ایسه تدریسین دیلینی؛ موختلیف فنلر اوزره بیلیکلرین چاتدیریلماسینا خیدمت ائدن ایختیصاصلاشمیش دیل اوسلوبلارینی خوصوصی قئید ائتمک اولار. سونراکی مرحله ده هر بیر شخص دیلی اؤز شخصی حیاتیندا ایستیفاده ائتمکله برابر اؤز پئشه-ایختیصاص فعالییّتلرینده آرتیق ایختیصاصلاشمیش بیر دیل اوسلوبونا یییه‌لنمکله ایستیفاده ائدیر.
بئله‌لیکله، حیاتا حاضیرلانماق، جمعییّتین بیر عوضوونه چئوریلمک اوچون دیلین یاخشی منیمسنیلمه‌سی ایلکین اساس شرطلردن بیریدیر. او، اینسان حیاتیندایکی فرقلی ستاتوسدا ایشتیراک ائدیر. ایلک نؤوبه‌ده دیل حیاتین اؤز ستروکتورونا داخیلدیر. یعنی حیات دئدیگیمیز فئنومئن، اگر او، رئال و جانلیدیرسا، موطلق هانسی ایسه بیر دیل سایه‌سینده آکتواللاشیر و بوتؤولوک کسب ائدیر. یعنی دیل حیاتین اؤز بطنینده‌دیر. ایکینجیسی، حیاتا قدم قویان، موعین معنادا اونا موسافیر اولان هر بیر فرد اوچون حیات اؤنجه‌دن، اوّلکی نسیللرین سعیلری ایله فورمالاشمیش ایجتیماعی گئرچکلیکدیر و بو فرد اؤزو ایله بو کنارداکی ایجتیماعی حیات آراسیندا بیر رابیطه قورور؛ نیسبتن محدود ایجتیماعی میقیاسدا، مثلا، عاییله‌ده فورمالاشان بیر اوشاق داها گئنیش میقیاسلی بیر ایجتیماعی موحیطه داخیل اولارکن اؤنجه‌دن موعین بیلیک و دیل پوتئنسیالی ایله تجهیز ائدیلمیش اولور. سونرا مکتب حیاتی باشلانیر. و مکتب بیر نؤوع عاییله ایله جمعییّت آراسیندا کؤرپو رولونو اویناییر؛ یعنی اوشاقلاری بؤیوک حیاتا حاضیرلاییر. مکتب ده اؤز فونکسییاسینی ایلک نؤوبه‌ده دیل واسیطه‌سیله حیاتا کئچیریر. لاکین تدریس پروقرامیندا دیلچیلیگین خوصوصی چکیسی چوخ دا یوکسک دئییل. بونا احتییاج دا یوخدور. چونکی اوشاقلار دیله اونون قرامماتیکاسینی اؤیرنمه‌دن اول یییه‌لنمیش اولورلار. عاییله‌ده ده، اوشاق باغچاسیندا و ایبتیدای مکتبده ده دیلین اؤیره‌دیلمه‌سی بیر نؤوع طبیعی صورتده حیاتا کئچیر و بورادا هانسی ایسه بیر دیلچی‌نین و یا قرامماتیکا کیتابلاری‌نین ایشتیراکینا احتییاج دویولمور. آنجاق عملی دیل، معیشت دیلی منیمسه‌نیلدیکدن، موعین بیر دیل تجروبه‌سی الده ائدیلدیکدن سونرا دیلچیلر ده بو پروسئسه قوشولور و "kortəbii" منیمسه‌نیلمیش دیلین قایدالارینی، ستروکتورونو و بوتون بونلارین عئلمی اساسلارینی اؤیرتمه‌یه باشلاییرلار. دیلین قایدالارا سالینماسی و یا آرتیق منیمسه‌نیلمیش بیر دیلده نه ایسه داخیلی بیر قانونا اویغونلوق و قایدالارین مؤوجودلوغونون آشکارا چیخاردیلماسی سونراکی پروسئسده ساده‌جه "kortəbii" صورتده دئییل، درک اولونموش بیر حادیثه کیمی اؤیره‌نیلیر، اونون سانکی ایکینجی دوغولوشو باش وئریر.
آما تأسوف کی، مکتبلرده خاریجی دیللرین تدریسی زامانی آنا دیلی‌نین منیمسه‌نیلمه‌سینده‌کی طبیعیلیک سانکی یاددان چیخیر و لاپ اولدن قرامماتیکایا یئر آیریلیر. خوصوصن سووئت تحصیلیندن قالمیش بو عنعنه اونا گتیریب چیخاریر کی، 10 ایل اورتا مکتبده، اوچ ایل ده اونیوئرسیتئته دیل اؤیرنن گنجلریمیز قرامماتیکانی آز-چوخ منیمسه‌سه‌لر ده، همین دیلده دانیشا بیلمیرلر. بیز بو فاکتی هم ده اونا گؤره یادا سالیریق کی، بو جور تدریس اوصولو اصلینده دیلین دیلچیلیکله محدودلاشدیریلماسی عنعنه‌سینه داها بیر میثالدیر.
فعالییّت ساحه‌لری و دیل اوسلوبلاری
دیل عملی فعالییّت پروسئسینده یارانمیشدیر و امک بؤلگوسو نتیجه‌سینده تاریخن دیلین اؤزونده ده داخیلی بؤلگو گئتمیش، عادی دانیشیق دیلی زمینینده پئشکار دیل اوسلوبلاری فورمالاشماغا باشلامیشدیر. بو اوسلوبلار، لازیم گلدیکده موعین ایختیصاص ساحه‌سی‌نین تام سپئسیفیک دیلی اولان سیموولیکا سیستئمی ایله دانیشیق دیلی آراسیندا کؤرپو رولونو اویناییر. مثلا، ریاضی سیمووللارلا ایفاده اولونموش قانون مووافیق تئرمینلر واسیطه‌سیله دانیشیق دیلینده ده ایفاده اولونا بیلر. لاکین بو، آرتیق عادی دانیشیق دیلی دئییل، میلّی عئلمی دیلدیر. اونون اینکیشافی، بیر طرفدن، عئلمین بؤلگه‌سل اینکیشاف سویییه‌سی، دیگر طرفدن ده میلّی دانیشیق دیلی‌نین پوتئنسیال ایمکانلاری ایله موعین اولونور. عئلم اینکیشاف ائتدیکجه داها چوخ نیسبی موستقیل‌لیک قازانان عئلمی دیل، دؤنوب عادی دانیشیق دیلی ایله عکس علاقه‌یه گیریر، اونون داها دا زنگینلشمه‌سینه سبب اولور. سؤزلرین معنالاری دقیقلَشیر، اینجه ماهییت و مضمون فرقلری عادی دانیشیقدا دا نظره آلینیر.
میلّی دیلی زنگینلشدیرن، اینکیشاف ائتدیرن ان موهوم پئشکار دیل ساحه‌لریندن بیری ده، هئچ شوبهه‌سیز، بدیعی دیلدیر. سؤزلر اوبرازلاشیر و بدیعی اوبرازلار سؤزه چئوریله‌رک میلّی بدیعی دیلین نیسبی موستقیللیگینی آرتیریر. بو ساحه‌ده‌کی اینکیشاف دا یئنه عکس علاقه واسیطه‌سیله عادی دانیشیق دیلینده ایز بوراخیر. بئله‌لیکله، سؤز احتیاطی بدیعی ایفادهلر و عئلمی تئرمینلر حسابینا آرتیر، دانیشیق دیلینه یئنی اوسلوب چالارلاری علاوه اولونور.
میلّی دؤولت قوروجولوغونون چوخ موهوم شرطلریندن بیری میلّی ادبی دیلین زمینینده خوصوصی رسمی دیل اوسلوبونون فورمالاشماسیدیر. بورادا بیز آیدینلیق اوچون "دؤولت دیلی" آنلامینی نیکی فرقلی معناسینی نظره آلمالی‌ییق. هر هانسی بیر دیلین حوقوقی آکتلا "دؤولت دیلی" اعلان اولونماسی هئچ ده بوتون ساحه لرده آنجاق همین دیلدن ایستیفاده اولونماسینی نظرده توتمور.عئلمده، صنعتده، ایقتیصادیاتدا، تیجارتده، اؤزل شیرکتلرده اینسانلار اونسیت دیلی سئچمکده آزاددیرلار و کیمی ایسه ایجباری یوللا بو دیلده دانیشماغا وادار ائتمک اولماز. بونون اوچون دؤولتله یاناشی، جمعییّت اؤزو بو دیلین فعال داشیییجیسی اولمالیدیر. یعنی دیلی بیلمه‌دن عئلمی موحیطه داخیل اولماق، ایش قورماق، بازارلیق ائتمک مومکون دئییل. کیمسه اینضیباطی یوللا دئییل، طبیعی شکیلده، احتییاجدان دولایی میلّی دیلی اؤیرنمک مجبورییّتینده قالاجاقدیر. لاکین بیزده رئال ایجتیماعی حیات اؤز میلّی موعینلیگینی یئترینجه ایفاده ائده بیلیرمی؟ باخ، بو، حلّینی آختاران آیریجا بیر مسله‌دیر.
دئمه‌لی، دؤولت دیلی‌نین تطبیقی دئدیکده، صؤحبت دؤولت ایداره‌لریندن، رسمی دؤولت تدبیرلریندن، رسمی یازیشمالاردان گئدیر. دؤولت دیلینی بیلمک طلبی مجبوری آکت کیمی آنجاق دؤولت مأمورلارینا، وظیفه‌لی شخصلره تطبیق اولونا بیلر. لاکین اونلارین بیلمه‌لی اولدوغو دیل نئجه بیر دیلدیر؟ آذربایجان دیلینی بیلمگین چوخ موختلیف سویییه‌لری اولا بیلر. آذربایجان دیلینده چوخ موختلیف دیل اوسلوبلاری واردیر کی، دؤولت ایداره‌لرینده بونلاردان بیرینی – رسمی دیل اوسلوبونو خوصوصیله موکمّل بیلمک طلب اولونور. مثلا، بدیعی دیلی، حتّی عومومیتله ادبی دیلی چوخ‌گؤزل بیلن بیر شخص، شاعیر و یا یازیچی رسمی سندلری ترتیب ائتمکده چتینلیک چکه بیلر. دئمه‌لی، بدیعی دیل، عئلمی دیل اوسلوبلاری ایله یاناشی رسمی (دفترخانا) اوسلوبونو اؤیرنمه‌یه بؤیوک ائحتییاج وار. بو معنادا باشا دوشدوکده دؤولت دیلینی ساده‌جه اعلان ائتمکله ایش دوزلمیر. همده بو دیلی فورمالاشدیرماق لازیم گلیر.
حئیدر علی‌یئو آذربایجان دیلینی بیزیم ان بؤیوک میلّی ثروتیمیز حساب ائدیردی.تصادوفی دئییل کی، عصرلرین سیناغیندان چیخمیش، بؤیوک تضییقلره و محرومیتلره باخمایاراق قورونوب ساخلانمیش و میلّی منسوبیتیمیزین ان بؤیوک رمزی و دلیل-ثوبوتو کیمی آذربایجان خالقی‌نین بیر میلّت کیمی فورمالاشماسیندا موستثنا رول اوینامیش آذربایجان دیلی اؤز حقیقی قییمتینی آنجاق موستقیل‌لیک دؤورونده آلا بیلمیشدیر. لاکین موستقیل‌لیک ایللرینده‌ده آذربایجان دیلینی یئنی سیناقلار گؤزله‌ییر. چونکی محض بو دؤورده ایمپئرییا بوخوولاریندان آزاد اولموش آذربایجا‌نین قاپیلاری بوتون دونیایا آچیلیر و گنج بیر دؤولت مؤحتشم قلوباللاشما دالغالاری ایله اوز-اوزه گلیر. اونا گؤره ده، یئنی بیر میسسییا: دیلین کئشیگینده دورماق، اونو خاریجی تاثیرلردن و "یاد نظرلر"دن قوروماق وظیفه‌سی گونده‌مه گلیر.
آذربایجان قلوباللاشما پروسئسی ایله چوخ سپئسیفیک بیر شراییطده اوزلشمیشدیر. ییرمینجی عصرین سون اون‌ایللیگینده ایمپئرییا بوخوولاریندان آزاد اولان و سییاسی موستقیل‌لیک الده ائدن آذربایجان ایقتیصادی، مدنی، معنوی ساحه‌لرده ده اؤزگورلشمک، هابئله موستقیل دیل سییاستی یئریتمک، میلّی دیلی اینکیشاف ائتدیرمک شانسی قازاندی. لاکین دیگر طرفدن، دونیا ایقتیصادیاتین اینتئقراسییا اولونماق ضرورتی بیزی یئنیدن قاپیلاری آچماغا و خاریجی دیللرین (اساسن اینگیلیس دیلی) تاثیر دایره‌سینه دوشمه‌یه وادار ائتدی. قارشی-قارشییا حرکت ائدن میلّی‌لشمه و قلوباللاشما دالغالاری‌نین بورولغا‌نیندا روس دیلینه قارشی یؤنلمیش مرکزدن قاچما قووّه‌لری سنگیدی و اودا اؤز دونونو دییشه‌رک هله تامامیله ایتیریلمه‌میش مؤوقئعلرینی یئنی آمپلوادا مؤحکملندیرمه‌یه باشلادی.
عنعنه‌وی بین المیلل باکی اؤز میلّی‌لشمه میسسییاسینی قلوباللاشما کونتئکستینده حیاتاکئچیرمک مجبوریتینده قالدی. لاکین بیزجه، بورادا ناراحاتلیق اوچون جیدی اساس یوخدور. اصلینده بو پروسئسلرین بیرگه گئتمه‌سی، مرکزقاچما و مرکزدن‌قاچما قووّه‌لری‌نین بیر-بیرینی تارازلاشدیرماسی بیر قوطبدن باشقا قوطبه سیچراییش تهلوکه‌سینی آرادان قالدیریر و دیل ساحه‌سینده تارازلی سییاست یئریدیلمه‌سینه شراییط یارادیر.
ان موهوم شرط بودور کی، اؤلکه‌میزین بین الخالق موناسیبتلر شبکه‌سینده مؤوقئعیی‌نین مؤحکملنمه‌سی نامینه خاریجی دیللرین گئتدیکجه داها چوخ اؤیره‌نیلمه‌سی میلّی دیلین اونودولماسی و یا آرخا پلانا کئچمه‌سی حسابینا دئییل، اونونلا پارالئل صورتده حیاتا کئچیریلسین. باشقا دیللربیزدن آسیلی اولمادان، او دیللرین اؤز صاحیبلری طرفیندن اینکیشاف ائتدیریلیر. بیز اونلاردان حاضیر شکیلده ایستیفاده ائدیریک. اؤز دیلیمیزی اینکیشاف ائتدیرمک وظیفه‌سی ایسه بیزیم اوزریمیزه دوشور. بوراداهم ده بئله بیر مقام نظره آلینمالیدیر کی، باشقا دیللرین ایمکانلاریندان ایستیفاده درجه‌سیده بیزیم ایلکین بیلیک و تفکّور سویییه‌میزله محدودلاشیر. بو باخیمدان، تفکّورون اؤز اؤلچولرینی، حودودلارینی موعین ائدن میلّی دیلین زنگینلیگی و اوسلوب رنگارنگلیگی بیزیم خاریجی،دیللرده‌کی فیکیرلر ثروتیندن بهره‌لنمک ایمکانلاریمیزین دا اساس مئعیارلاریندان بیریدیر.
بوتون ائتنوسلارین، ائتنیک قروپلارین اؤز دیلی وار و اونلار، ان آزی، معیشت سوییّه‌سینده اونسیت واسیطه‌سی کیمی ایستیفاده اولونور. لاکین بو دیللرین بؤیوک اکثریتی بو و یا دیگرساحه‌لرده پئشکار فعالییّتین تامیناتچیسی اولان موستقیل دیل اوسلوبلارینی احتیوا ائده بیلمیر و بو،مومکون ده دئییل. محلّی میقیاسدان، عادی دانیشیق دیلیندن چوخ اسپئکتلی پئشکار دیل اوسلوبلارینی احاطه ائدن حقیقی بؤیوک دیل میقیاسینا قالخماق چوخ آز دیللره مویسّر اولور. بونون اوچون تکجه اهالی‌نین سایی و حتّی مدنی اینکیشاف سویییه‌سی کیفایت دئییل. بونون اوچون هم ده دؤولتچیلیک عنعنه‌سی لازیمدیر.
دؤولت دیلی. دیلین دؤولت ایداره‌چیلیگی فونکسییاسی
هر هانسی بیر خالقین موستقیل دؤولته مالیک اولماسی و اونون دیلی‌نین "دؤولت دیلی" اعلان اولونماسی اؤزو-اؤزلوگونده بو دیلین کامیل‌لیک درجه‌سینه دلالت ائتمیر. بو حالدا صؤحبت آنجاق دیلین کامیل‌لشمه‌سی اوچون آچیلان ایمکانلاردان، یارادیلان شراییطدن گئده بیلر. دیلین رئال اینکیشاف سوییّه‌سی آشاغیدیرسا، میلّت بو و یا دیگر فعالییّت ساحه‌لرینده یا باشقا دیللردن ایستیفاده ائتمک مجبورییّتینده قالیر، یا دا اؤز دیلی اؤز اینکیشافی اوچون بوخووا چئوریلیر. تاریخدن یاخشی معلومدور کی، بیر سیرا اؤلکه‌لر بو و یا دیگر فعالییّت ساحه‌سینده داها چوخ اینکیشاف ائتمیش وداها ال‌وئریشلی اولان واحید دیلدن ایستیفاده‌یه اوستونلوک وئرمیشلر. ائله اؤلکه‌لر معلومدور کی،موعین تاریخی دؤورلرده اونلارین اراضیسینده دؤولت دیلی بیر، عئلمی دیل باشقا، پوئزییا، صنعت دیلی ایسه باشقا بیر دیل اولموشدور. اورتا عصرلرده بیر چوخ اؤلکه‌لرده فارس دیلی پوئزییا دیلی کیمی، عرب دیلی عئلم دیلی کیمی قبول اولونموشدور. غرب اینتیباهیندان سونرا دئمک اولار کی، بوتون آوروپا اؤلکه‌لرینده لاتین دیلی عئلم دیلی کیمی ایستیفاده ائدیلمیشدیر. موعاصیر دؤورده بو فونکسییانی اینگیلیس دیلی اؤز اوزرینه گؤتورموشدور. بیر چوخ اؤلکه‌لر اؤز دیللرینی عادی دانیشیق واسیطه‌سی کیمی ساخلاماقلا،تکجه عئلم ساحه‌سینده دئییل، دؤولت دیلی کیمی ده اینگیلیس دیلیندن ایستیفاده ائدیرلر. دؤولتچیلیگین اینکیشاف سوییّه‌سی ایله مدنییّتین بو و یا دیگر ساحه‌سی‌نین اینکیشاف سوییّه‌سی اوزلاشمادیقدا بئله حاللار لابوددور.
بؤیوک دیل او دیل ساییلیر کی، اونون قوینوندا بوتون پئشکار فعالییّت ساحه‌لری سربست اینکیشاف ائده بیلسین. بیزیم دیلیمیز عصرلرین سیناغیندان چیخاراق بیر سیرا ایستیقامتلرده پئشکار دیل اوسلوبلارینی ائحتیوا ائده بیلمیشدیر. ادبی دیلیمیزین بؤیوک داخیلی پوتئنسیالی و زنگین سؤز احتیاطی،هابئله تاریخین آیری-آیری دؤورلرینده‌کی دؤولتچیلیک عنعنه‌میز بو گون بیزیم هئچ بیر باشقا دیل موراجیت ائتمه‌دن بوتون فعالییّت ساحه‌لرینی احاطه ائدن موکمّل میلّی دیل سوییّه‌سین قالخماغیمیزا ایمکان وئریر. اساس وظیفه بو ایمکا‌نین واختیندا رئاللاشدیریلماسیدیر.
ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لری‌نین؛ ایقتیصادی، سیاسی، حوقوقی، مدنی-معنوی پروبلئملرین دؤولتچیلیک مؤوقئعییندن واحید کونسئپتوال شرحی‌نین وئریلمه‌سی، بوتون بو ساحه‌لرده موستقیل آذربایجان دؤولتی‌نین ستراتئژی فعالییّت پروقراملاری‌نین بیان ائدیلمه‌سی میلّی دیلین ساحه‌لر اوزره اوسلوبلاری‌نین فورمالاشماسینی طلب ائدیر.
دیپلوماتییا ساحه‌سینده بین‌الخالق ماراقلار سیستئمینده‌کی لابیرینتلردن اوستالیقلا،ائهمالجا کئچمک، میلّی منافئعیین کونتورلارینی اینجه شتریخلرله جیزماق هر سؤزون یوز اؤلچولوب،بیر بیچیلمه‌سینی طلب ائدیر. دؤولتین، میلّتین منافئعیینی، ماراغینی، اونونلا بیر موستویده اولان باشقا ماراقلارا توخونمادان ایفاده ائده بیلمک ایگنه گؤزوندن ساپ کئچیرمک قدر چتیندیر.بورادا فیکیرلرین اینجه-مورکّب قورولوشو سؤزون، جومله‌‌نین ده اینجه-مورکّب قورولوشونو طلب ائدیر. هر هانسی یونولمامیش فیکیر، قابا سؤز، چوخ‌معنالی ایفاده سونرادان قارشیسی آلینماسی چوخ چتین اولان پروبلئملر تؤره‌ده بیلر.
بلی، موستقیل‌لیک الده ائدیلمه‌سی ایله آذربایجان دیلی‌نین حقیقتن دؤولت دیلی کیمی،دیپلوماتیک دیل کیمی ایشله‌دیلمه‌سینه، دفترخانا اوسلوبونون اینکیشافینا حوقوقی و سیاسی رئال زمین یاراندی. لاکین دیلیمیز کئچید دؤورونده بیر بدیعی دیل اولاراق نه قدر زنگین ایدیسه، بیر عئلمی دیل،فلسفی دیل، سییاست دیلی اولاراق، ان باشلیجاسی ایسه دؤولتچیلیک دیلی کیمی بیر او قدر محدود ایدی. قارشیدا بؤیوک بیر وظیفه دورور. دؤولتچیلیگین اینکیشافی ایله یاناشی، دؤولت دیلینی ده اینکیشاف ائتدیرمک. لاکین بو ایشین عؤهده‌سیندن کیم گلمه‌لیدیر؟ بو وظیفه‌نی کیم ایجرا ائتمه‌لیدیر: دیلچیلرمی؟خئیر. صؤحبت دیلین اینکیشافی‌نین باشقا آسپئکتیندن گئدیر.
نئجه‌کی، دؤولت دیلینی اینکیشاف ائتدیرمک اوچون دؤولتچیلیک تفکّورو لازیم ایدی، ائلجه ده عئلمی دیلی اینکیشاف ائتدیرمک اوچون عئلم آداملاری‌نین و دیگر ساحه دیللرینی اینکیشاف ائتدیرمک اوچون ده مووافیق ساحه‌لرده چالیشان آداملاردان میلّی تفکّور طلب اولونور. لاکین میلّی تفکّور نئجه فورمالاشیر، نئجه اینکیشاف ائدیر و بونون اوچون هانسی آددیملار آتیلمالی، نه کیمی ایشلر گؤرولمه‌لیدیر؟ بو مسله‌لر موعاصیر دؤورده میلّی فلسفی فیکریمیزین ان آکتوال پروبلئملری سیراسیندادیر.
میلّت اؤز پوئزییاسی، ادبییّاتی، حتّی عئلمی ایله نه قدر قاباغا گئتسه ده، اونون دؤولتچیلیک تجروبه‌سی یوخدورسا، دئمه‌لی، میلّی دؤولت دیلی ده هله فورمالاشماییب. یاخشی بلدچیلر، یول آچانلار اولمازسا، دؤولتچیلیگین و میلّی دؤولت دیلی‌نین فورمالاشماسی پروسئسی ده اوزون چکه بیلر.
بو گون دیلیمیزین اینکیشافی‌نین اساس قارانتی دؤولتیمیزدیر. دیگر طرفدن، دیلیمیز ده اؤزنؤوبه‌سینده، دؤولت موستقیل‌لیگیمیزین موهوم قارانتیلاریندان بیریدیر.
قایناق:
فلسفه دونیاسی
