LAYLI VA MAJNUN

AMIR ALISHER NAVAOIY

تورک دوشونجه‌سی‌نین عظمتلی آبیده‌سی 
آیتک ذاکیرقیزی (ممّدووا) 
فلسفه دوکتورو 

بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشه بیله‌جگینی ثوبوت ائدن آرقومئنت - “ترجومان” 

     تورک دونیاسی‌نین بؤیوک دوهاسی ایسماییل بَی قاسپیرالی (1851-1914) مدنییت تاریخینده میثیلسیز خیدمت گؤسترمیشدیر. اونون ناشیری اولدوغو، اون دوققوزنجو عصرین سونو–ییرمینجی عصرین اوّللرینده چاپدان چیخان “ترجومان” قزئتی تورک خالقلاری‌نین دوشونجه‌سینده عظمتلی یئر توتور. بو ایل آپرئل آییندا “ترجومان” قزئتی‌نین 135 ایللیگیدیر.
“ترجومان” قزئتینی ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین ان بؤیوک اثری آدلاندیران بؤیوک موتفکّیر یوسیف بَی آکچورا یازمیشدیر کی، “ترجومان” قزئتی اوتوز ایلدیر مسلگینی، فیکرینی اصلا دییشدیرمه‌دن، فاصیله‌سیز داوام ائدیر. “ترجومان” هر نوسخه‌سینده اؤز مسلگینی بئله ایفاده ائدیر: "تورک، تاتار، آذربایجان، کوُموُک، نوْقای، باشقیرد، اؤزبک، سارت، تارانچا، کاشغاری، تورکمن و سایر آدلارلا بیلینن تورک قؤوملری‌نین جومله‌سی آراسیندا یاییلمیش و معلوم اولان “ترجومان” ،موسلمانلار آراسیندا معاریفین اینتیشارینا و ایسلام مکتبلری‌نین ایصلاحینا چالیشیر. ساده و آچیق هر کس آنلایاجاق صورتده قلم ایشله‌دیر".
تورکییه‌‌نین گؤرکملی ایجتیماعی خادیمی ضیا گؤک‌آلپ میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی و ایسماییل بَی قاسپیرالینی روسییادا یئتیشن ایکی بؤیوک تورکچو آدلاندیرمیشدیر. میرزه فتعلی آخوندزاده‌نین "آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی اؤزونه‌مخصوص کومئدییالار، بوتون آوروپا دیللرینه چئوریلمیشدیر. قیریمدا “ترجومان” قزئتینی چیخاران ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین تورکچولوکده‌کی پرینسیپی "دیلده، دوشونجه‌ده و ایشده بیرلیک" ایدی “ترجومان” قزئتینی شیمال تورکلری آنلادیغی قدر شرق تورکلرییله غرب تورکلری ده آنلاردی. بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشه بیله‌جگینه، بو قزئتین وارلیغی جانلی بیر آرقومئنتدیر". 

تورکون حیکمت خزینه‌سی تورکون دوشونجه طرزیدیر

 بولودخان خلیلوو، 
فیلولوگییا عئلملری دوکتورو، پروفئسور

     سؤز اینسان قلبینه یول تاپیرسا، اوندا موقدس‌لَشیر، حیکمت خزینه‌سی کیمی اورکلری فتح ائدیر، دیری و جانلی اولور. هر زاما‌نین، دؤورون ان توتارلی سیلاحی رولونو اویناییر. بئله حیکمت خزینه‌سی سیراسیندا تورکون یازیلی آبیده‌لری موهوم رول اویناییر. همین یازیلی آبیده‌لر تورکون حیاتینی، معیشتینی، دونیاگؤروشونو، پسیخولوگییاسینی، دوشونجه طرزینی یاشاتماقلا یاناشی، یاراندیغی تاریخی دؤورون اؤزونه‌مخصوصلوقلارینی دا یاشادیر. تورکون بئله یازیلی آبیده‌لری سیراسیندا "اوغوزنامه"-لرین، "قوتادغو بیلیک"-ین، "دیوان لغات التورک" -ون و دیگرلری‌نین رولو بؤیوکدور. بو قبیلدن اولان کیتابلاردا سؤزلرین معنالاری چوخ مطلبلردن خبر وئریر. 
قئید اولونان یازیلی آبیده‌لر کونکرئت بیر تاریخی دؤوره عایید منبعلر اولسا دا، اصلینده بیر نئچه عصر اؤزوندن اوّلکی دوشونجه طرزینی ده عکس ائتدیریر. مثلا، "اوغوزنامه"‌نین اون آلتینجی عصرین سونوندا، یاخود اون یئددینجی عصرین اوّللرینده قلمه آلیندیغی گومان اولونسا دا، اصلینده بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین بؤیوک اکثریتی دوققوز-اون بیرینجی عصرلره عاییددیر. دئمه‌لی، بوراداکی آتالار سؤزو و مثللرین اونودولماماسی‌نین سببی اونونلا باغلیدیر کی، تورکون یاراتدیقلاری ائله تورکون اؤزونون ده حافیظه‌سینده، یادداشیندا، شوعوروندا همیشه یاشاییب و ایندی ده یاشاماقدادیر. 

موعاصیر دونیانین کؤله‌لری

بوب بلئک، موعاصیر آمئریکا  آنارشیست یازیچیسیدیر. او "امگین لغو اولونماسی" ،"آنارشیزم و آنارشییایا باشقا مانعه‌لر" ،"فئمینیزم فاشیزم کیمی" و س. مشهور ائسسئلرین مؤلیفیدیر. 
اونون "امگین لغو اولونماسی" ائسسئسی موعاصیر جمعیتده امگین تنقیدینه حصر اولونوب. بلئک امگی لغو ائدیب اونو اویونلارلا عوض ائتمگی تکلیف ائدیر. بلئکین تکلیف ائتدیگی آلتئرناتیو هئچ ده ایشسیزلیک دئییل، تامامیله باشقا جور تشکیل اولونموش امک نؤوعودور. او ساده‌جه مجبوری امگی ردّ ائدیر، اونون کؤنوللو امکله عوض اولونماسینی تکلیف ائدیر. او، اوخوجولارینی آنتروپولوق مارشالل سالینسین "اووچو-ییغیجیلار" جمعیتی تصویر اولونموش سندلی رومانینا اویغون اولاراق گونده جمعی دؤرد ساعاتلیق ایشله، هرطرفلی تأمین اولونان راحات حیات یاشاماغین مومکون اولدوغونا ایناندیریر. بلئکه گؤره، اوزریمیزده‌کی عدالتسیز وئرگیلر و سیماسینی دَییشدیرمیش کاپیتالیست-قولدارلاردان جانیمیزی قورتارا بیلسیدیک، گونده دؤرد ساعاتلیق کؤنوللو امکله، خوشبخت اینسان جمعیتی قورماق اولاردی. 

اونون آشاغیدا وئریلمیش مشهور ائسسئلریندن بیری ائله موعاصیر دونیانین کؤله‌لریندن بحث ائدیر. 

کیملیگیمیزی تصدیق ائدن میلّی ثروتیمیز

سردار زئینال

فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو

     منیم اوچون هر بیر سؤز بیر تاریخ، هر سؤز بیر تاریخی حادیثه،بیر یئنیلیک، بیر وارلیق، بیر اونودولماز زاماندیر. دیلیمیزده اؤز ایشلکلیگینی ایتیریب تاریخین آرخیوینه قوشولان سؤزلر اؤزلری ایله برابر ایفاده ائتدیکلری آنلاییشی، مفهومو، تاریخی ده دفن ائدیب بیزدن اوزالاشیرلار. دیلین ایل‌به‌ایل اینکیشاف ائتمه‌سی، یئنی سؤزلر قبول ائدیب موعیّن سؤزلری دیلین آلت قاتینا گؤندرمه‌سی گونون رئال حادیثه‌سی کیمی داوام ائدیب و داوام ائتمکده‌دیر. بیزی احاطه ائدن ایجتیماعی موحیط، موختلیف قوروملارین یارادیلماسی، یئنی ایجتیماعی – سیاسی موناسیبتلر دیلیمیزه اؤزلری ایله برابر یئنی سؤزلر، یئنی تئرمینلر، یئنی ایفاده واسیطه‌لری ده گتیریر. بو گون آذربایجان دیلیندن ایستیفاده ائدنلرین هامیسی‌نین باشا دوشدویو، هامیسی‌نین لئکسیکونونا داخیل اولان ائله سؤزلر واردیر کی، اولا بیلسین کی، همین سؤزلرین بعضیلری قیرخ، اللی ایل بیزدن سونرا گلن نسیللر اوچون تاپماجایا چئوریله‌جک، معناسی آنلاشیلمایان بیر دیل واحیدی اولاجاقدیر. حسن اوغلودان باشلامیش، نسیمی، فوضولی، سئیید عظیم و دیگرلری‌نین اثرلرینده فعال صورتده ایشلنن اصل تورک سؤزلری واردیر کی، بیز بوگون همین سؤزلرین معناسینی آنلاماقدا چتینلیک چکیریک. آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی اثرلری ایله فخر ائتدیگیمیز بؤیوک اوستاد محمد فوضولی‌نین زمانه‌سی‌نین ان ساده دیلینده یازدیغی غزللرینی تام آنلاماق اوچون بو گون لوغتلرین کؤمگی اولمادان کئچینه بیلمیریک.

صفوی ساراییندا تورک دیلی [اوچونجو بؤلوم]
  3. صفویلر دؤورونده تورک دیللی ادبییّات

    اون بئش-اون آلتینجی عصرلرده تورک دؤولتلرینده تورک دیلینده (فارس دیلی ایله یاناشی) گؤزل شئعیر نومونه‌لری یارادیلیردی. او زامانلار ‌نَینکی خالق ایچینده، حتّی سارایدا دا تورک دیللی ادبییّات کیفایت قدر گئنیش یاییلمیشدی. حؤکمدارلار و وزیرلر بئله، تورکجه شئعیر یازیر، حتّی بو دیلده دیوان یارادیردیلار. خوراساندا امیر حسین بایقارا‌نین وزیری قودرتلی شاعیر علیشیر نوایی، داها سونرالار شئیبانی خانلاری (او جومله‌دن، محمد شئیبانی، عبیدخان) جیغاتای دیلینده یازیردیلار. بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین بانیسی بابور شاه دا تورکجه گؤزل شئعیر و نثر نومونه‌لری یارادیردی. قاراقویونلو دؤولتی‌نین گوجلو حؤکمداری جهانشاهین "حقیقی" تخلوصو ایله تورکجه دیوانی واردیر. 

صفوی ساراییندا تورک دیلی [ایکینجی بؤلوم]
2. صفوی شاهلاری هانسی دیلده یازیشیردیلار؟

     اوّلکی مقاله‌ده صفوی ساراییندا شیفاهی دانیشیق دیلی کیمی تورک دیلیندن گئنیش و حتّی بئله دئمک مومکونسه، موطلق شکیلده ایستیفاده اولوندوغو باره‌ده تاریخی منبعلره ایستینادن معلومات وئریلدی . 
مقاله‌‌نین بو بؤلومونده ایسه صفوی سارایی‌نین دیپلوماتیک یازیشمالاریندا تورک دیلی‌نین رولو باره‌ده ایضاح وئریله‌جک، بو پروبلئم او دؤورون عومومی منظره‌سی کونتئکستینده و یاخین شرق دؤولتلری ایله موقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلاجاق. 

ایتیریلمیش معاریف، یوخسا تورک سیویلیزاسییاسی؟! 

صلاح الدین خلیلوو

کؤچورن: عباس ائلچین

 (پروفئسور دوکتور س.فرئدئریک ستاررین "ایتیریلمیش معاریف" اثری حاقّیندا)

تاریخین مؤحتشم بیر دؤورو حاقیندا مونومئنتال اثر! 
صؤحبت پروفئسور.دوکتور. س.فرئدئریک ستاررین "Lost Enlightment" (ایتیریلمیش معاریف. مرکزی آسییا­‌نین قیزیل دؤورو: عرب ایستیلاسیندان تامئرلانا قدر) آدلی مونوقرافییاسیندان گئدیر. 

     بیر نئچه آی اوّل حؤرمتلی همکارلاریمدان بیری صؤحبت اسناسیندا تا‌نینمیش آمئریکا سییاستچیسی و کولتورولوقو فرئدئریک ستاررین یئنی کیتابینا موناسیبتیمی سوروشدو. منیم کیتابدان خبریم یوخ ایدی و همکاریم منه بو کیتابی موطلق اوخوماغی تؤوصییه ائتدی. مؤلیفین ده چوخ نوفوذلو آدام اولدوغونو دئدی. پروفئسور دوکتور فرئدئریک ستارر 3 آب‌ش پرئزیدئنتی‌نین روسییا و آوراسییا مسله‌لری اوزره موشاویری اولموش، دونیادا تا‌نینمیش موتخصیصدیر. اونون بو کیتابی ایسه کئچن ایل "پرینستون" نشریاتیندا نشر اولونوب و مشهور سییاستچیلر ف.فوکویاما، ه.کیسینجئر و س. کیتاب حاقیندا یوکسک فیکیر سؤیله‌ییبلر.

آغ-قارا گونلریم

علی حیدری آغ اسماعیللی

     تندیرین آجی توستوسو اوتاغی بورویوب. نفس چکمکده زولانیرام. بورنوم آجیشیر. آجیقلی-آجیقلی یئریمدن قالخیرام. آناما گئدیرم:

- نه توسسی سالمیسان، بورنوم، بوغازیم یاندی؟!

- وی علی بالام! دوردون یوخودان؟ ها بالامسان گئت چیشینی ائله، گل سنه تاپتاپا یاپیرام..یئری بالامسان، ال-اوزونو یو، قوی یوخون قاشسین.- دئییر آنام.

دئدیگی کیمی ائدیرم. اوزاقدان قیشقیریر:

- کؤپویولونون بالاسی به دئمه‌میشم کردیه یوخ، گئت  ایاخ یولونا. اؤزده ایاغ اوسته هن؟!

ایشه‌یرکن گولورم، هر زامانکی کیمی زانباق گوللری‌نین اوستونه! سویون سرینلیگی اوزومو دیشله‌ییر. لاکین داما گیرنده  تندیرین ایستیسی اوزومده لذّتلی بیر گیزیلتی یاشادیر. تندیر دامی قاپ-قارا هیس باسمیش بیر اوتاقدیر. اورتالیقدا بیر- بیریاریم مئتر درینلیگینده بیر تندیر وار قیراقدا بیر کوفله‌سی. تاواندا ایسه بیر باجا وار توستونو چکیر. گونون ایشیغی بیر بورو کیمی دامدان یئره دایانیر، ایچینده اینجه-اینجه توز، تورپاقلار قایناشیر. بوینومو اوزادیب تندیرین ایچینه باخیرام. آلما چیرپیلاری او قدر گؤزل یانیر کی! ایستی اوزومو یاندیرسادا کؤزلردن گؤز گؤتوره بیلمیرم. ساعاتلارجا باخیرام. آلاودا چئشید-چئشید رنگلر وار: قیرمیزی، ساری، ماوی، یاشیل؛ بیربیریندن اعلا، آمما بیر ایشیلتیلی تورونج رنگ وار وصفه گلمه‌ین قدر گؤزلدیر.

عؤمورلوک حسرت

علی حیدری آغ اسماعیللی

   اوشاقلارین سسی کوچه‌نی بوروموشدو. اؤزومو ساخلایا بیلمه‌ییب تلَسیک ائودن ائشیگه آتیلدیم. هره بیر یانا قاچیردی. بیلر-بیلمز منه‌ ده هیجان ال وئردی.  اوشاقلارا دوغرو قاچدیم. قدرت آتلانیب-دوشه‌رک اویان-بویانا قوشوردو. زورلا اونو ساخلاشدیریب سوروشدوم:

- نه اولوب..نه خبردی؟!

- حاضیرلاشیریق.. گؤله گئدیریک..اورمو گؤلونه. ایندی مینی بوس گلر؛ آتام قارپیز-خیار  آلماغا گئتدی، آنامدا دئییشک پالتارلاریمیزی قویور؛ ناهار حاضیرلاییر...

       قدرت گؤره‌ر-گؤرمز گؤلو ائله تعریفله‌ییردی کی اورگیمده آلاولی ایستک یارادیردی. آمما بیر سؤزو یادیندان چیخارتمیشدی سانکی، یادا منه یاندیق وئرمک اوچون اؤزو بیله-بیله سؤیله‌میردی. گؤله گئتمه سئوینجیندن من کؤکوندن اونودولموشدوم. بو اوزدن، او دئدیکجه منیم  ایچیمده گؤله گئتمگه ایستک آرتیر، اورگیمدن قانلار آخیردی. اونودولدوغومدان اورگیم سیخیلیردی. بیر آز داها دورسایدیم آغلایاجاقدیم. آخی بیزیم هر گونوموز برابر کئچیردی، هر یئره برابر گئدردیک، آناسی هر زامان منه، قدرتدن موغایات اول دئیه تاپشیراردی. بیر گون بیزده، بیر گون اونلاردا ناهار یئیردیک، قارداشدان دا یاخین ایدیک. ایندیسه ندن من یاددان چیخمیشدیم؟! کوسکون-کوسکون قدرتی سئوینجینده بوراخیب ائوه قاچدیم. تاختا قاپیمیزدان، سوواخلی دیوارلارمیزدان، یئردن، گؤیدن زهلم گئتدی. آخی منده گؤله گئتمک ایسته‌ییردیم. آنجاق ایندییه‌دک من شهریمیزین چوخلو یئرینه گئده‌ بیلمه‌میشدیم نه قالسین اورمو گؤلونه! نه آتام ائوده ایدی نه ده آنام. دوشونوردوم؛ نییه منه صاحاب چیخان یوخدور؟ بس منیم ایستکلریم همیشه اورگیمده قالاجاق؟ قورتولوش یولو هایاندادیر؟!

صابیر ادبی مکتبی‌‌نین داوامچیسی: میرزه علی مؤعجوز 
ساوالان فرجوو
     بؤیوک ساتیریک شاعیر میرزه علی اکبرصابیر ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی داوامچیلاریندان بیری ده میرزه علی مؤعجوزدور. او، جنوبی آذربایجاندا بو ادبی اوسلوبو داوام ائتدیرن دئموکراتیک روحلو، ساده آنا دیلینده یازان خالق شاعیری اولوب... 
     میرزه علی مؤعجوز 1873-جو ایلده جنوبی آذربایجا‌نین شبیستر قصبه‌سینده تاجیر عاییله‌سینده دونیایا گلیب. آتاسی حاجی‌ آغا ایشی ایله علاقه دار تئز-تئز تورکییه‌یه گئدرمیش. ایستانبولون قاینار حیاتی اونو اؤزونه باغلاییر. او، اوشاقلارینی ایستانبولا آپارماق قرارینا گلیر. ایکی اوغلونو - حوسئین و حسنی ایستانبولا آپاریر، اونلارا لازیمی شراییط یارادیر. کیچیک اوغلو میرزه علینی ایسه یا‌نیندا ساخلاییر. اونو قصبه‌ده‌کی موللا مکتبینه قویور. بئله‌لیکله او، ایلک تحصیلینی شبیسترده آلیر. آنجاق میرزه اون آلتی یاشیندا ایکن آتاسی وفات ائدیر. شبیسترده تک قالماسین دئیه قارداشلاری اونو ایستانبولا آپاریر.

 بالتا

 قیریم تاتار ناغیلی

    بیر کندلی بالتاسینی گؤله دوشورموش ده، سوُ کناریندا قایغیسیندان آغلاماغا باشلامیش. سوُ آناسی اوْنو ائشیتمیش، آجیییب یاردیم ائتمک ایسته‌میش. سوُدان آلتین بیر بالتا چیخاردیب: "بوُ سنینمی؟" دئیه سوْروشموش. کندلی:" یوخ، منیم دئییل!" دئمیش. سوْنرا سوُ آناسی گوموشدن دوزلمیش بیر بالتا چیخارمیش. کندلی بوُنو دا آلمامیش. ان سوْنوندا، کندلی‌نین بالتاسینی چیخارمیش................