مانقورت

( «گون وار عصره برابر» رومانیندان پارچا )

چینگیز آیتماتوو

آنا-بئییت قبیریستانلیغی‌نین اؤز تاریخی واردی. اوول-باشدان روایت اونونلا باشلانیردی كی, بو یئرلری ظبط ائله‌ین یوآن یوآنلار اسیر توتدوقلاری دوشمن عسگرلری ایله چوخ آمانسیز رفتار ائله‌ییرمیشلر. ایمكانلاری اولاندا اسیری قونشو اؤلكلره قول ساتارمیشلار, بو دا اسیر اوچون خوشبختلیك حساب اولونورموش, چونكی اومید یئری قالیردی, كیم بیلیر, بلكه ائله بیر ایمكانی اولدو كی, قاچیب وطنه قاییتدی... یوآن یوآنلارین اؤزلری اوچون قول ساخلادیقلاری اسیرلری ایسه دهشتلی طالع گؤزله‌ییردی. اونلار اؤز قوربانلارینین باشینا زیف كئچیریب دؤزولمز ایشگنجه وئره‌رك اونون یادداشینی تامام یوخ ائله‌ییرمیشلر. بو ایشی عادتن, داوادا اسیر آلینمیش جاوان دؤیوشچولرین باشینا گتیریرمیشلر. اوولجه اونلارین باشینی قیرخیرمیشلار, توكلری بیر-بیر دیبینه‌جن تمیزله‌ییرمیشلر. باشی قیرخیب قورتاراناجان یوآن یوآنلارین تجروبه‌لی قصابلاری لاپ یاخیندا قارت بیر دوه كسرمیش. دوه‌نین دریسینی سویاندا, اوولجه اونون ان آغیر و مؤحكم اولان بویون دریسیندن باشلایارمیشلار. او دقیقه ده حیصه‌لره بؤلوب, بوغلانا-بوغلانا باشی قیرخیلمیش اسیرلرین باشینا كئچیررمیشلر, درینین چكیلمگی ایله ساققیز زیفی كیمی یاپیشماغی بیر اولورموش–بیر نؤوع ایندیكی اوزگوچولوك پاپاقلاری كیمی. باشینا بئله ایش گتیریلن آدام یا آغیر ایشگنجه‌لره دؤزمه‌ییب اؤلور, یا دا عؤمور-بیللاه یادداشینی ایتیریب مانقورت اولورموش–یعنی كئچمیشینی خاطیرلایا بیلمه‌ین قولا چئوریلیرمیش. بیر دوه‌نین بویون دریسی بئش-آلتی زیفه بس ائله‌ییرمیش. زیف سالیناندان سونرا محكومون بوینونا تاختا كونده كئچیریرمیشلر كی, باشینی یئره چاتدیرا بیلمه‌سین. اونلارین توك اؤرپدیجی ناله‌لری بوش یئره ناراحاتچیلیق وئرمه‌سین دئیه یازیقلاری بو وضعییتده اوزاق یئره آپاریب, ال-آیاقلاری باغلی, آج-سوسوز آتارمیشلار قیزمار گونون آلتینا. ایشگنجه بیر نئچه گون سورورموش. موعین یئرلرده ده گوجلو گؤزتچی دسته‌لری قویارمیشلار كی, هله ساغكن قوهوملاریندان, اقربالاریندان گلیب اونلاری خیلاص ائتمك فیكرینه دوشسه‌لر, قویماسینلار. آنجاق بئله حاللار چوخ نادیر اولورموش, چونكی آچیق دوزنلیكده هر جور حركت اوزاقدان گؤرونور. سونرالار بیر نفرین مانقورت اولونماغی خبری گلیب قبیله‌یه چاتاندا, اونون ان یاخین قوهوملاری بئله اونو خیلاص ائله‌مك, یا ساتین آلیب قورتارماق ایسته‌میرمیشلر, چونكی بو, آدامین اؤزونو یوخ, موقوواسینی قایتارماق دئمك ایدی. روایتده نایمان-آنا كیمی تانینان بیرجه نایمان قادینی اؤز اوغلونون بو بدبختلیگی ایله باریشا بیلمه‌ییب. «ساری-اؤزه‌ك» افسانه‌سینده ده ائله بو بارده دانیشیرلار. قبیریستانلیغین آدی دا بونونلا علاقه‌داردیر: «آنا-بئییت», یعنی آنا مسكنی .

 قدیم تورك قبیله لری نین توتئملری  

  عاریف حوسئین اوو   

  توركلر بیر نئچه عصر بوندان اول آورآسییانین موختلیف رئگیونلاریندا اؤزلری نین دؤولتلرینی یاراتمیشدیلار. بو دؤولتلردن ان گوجلوسو ائرامیزدان اول 3. عصرده یارادیلان و كورئیادان باشلامیش قاشقارییایا قدر اوزانان هون دؤولتی ساییلیردی. اهالیسی اساسن تورك دیللی كؤچری قبیله لردن عیبارت ایدی. سونرالار بو دؤولتین بیر قولوندان اویقور خاقانلیغی یارانمیشدی.

 بابور – تورك-هیند ایمپئراتورلوغونو قوران داهی شخصیت و توركلرین هومئری  

      بو بؤیوك اینسان كیچیك بیر اوردو ایله اؤزوندن اون دفعه  بؤیوك اوردولاری مغلوب ائدن كوماندان، ان بؤیوك گوجون عاغیل اولدوغونو سؤیله رك، تاریخه دوشن مهارتلی سییاستچی، عوثمانلی نین روحونو، معنویاتینی، مدنیتینی اؤزونه مخصوص شكیلده اؤز ایمپئراتورلوغوندا یاشادان دؤولت خادیمی، شاعیر، تاریخچی، علم آدامی و بیر سؤزله، تورك-ایسلام تاریخی نین ان بؤیوك سیمالاریندان اولان قاضی ظهیرالدین محمد بابور ایدی.

روشوت

یازان : عؤمر سئیف الدین 

  بازار مئیدانی نین بؤیوك چینار آغاجلاری، یئره دوشن كؤلگه لرینی آلاجالاندیراراق پیچیلداییردیلار. گوجلو كولك اسیردی. وكیل حاجی نامیق افندی كاغیذلاری اوچماسین دئیه، زومرود كؤشكه بنزه ین كیچیك دوكانی نین پنجره لرینی باغلادی. سونرا گئتدی، آچیق قاپینی ایتله یركن هئیبه سی چیینینده، یوینلی آتی نین جیلووو الینده، ساریقلی، قیسا بویلو، یومرو بیر كندلی نین یاخینلاشدیغینی گؤردو. 

تورك ائزوتئریزمی: ارگنه قون دستانی و " آی آتام - آیوا " افسانه سی

  ائزوتئریك-باطینی دوكترینالارا نظر یئتیردیگیمیزده قدیم متنلره، افسانه لره و موقدس حساب اولونان كیتابلاردا قئید اولونان حادیثه لره سیموولیك یاناشمانین اولدوغونو گؤروروك. یعنی ائزوتئریك تعلیملره گؤره، اسكی متنلرده قئید اولونانلارین ساده جه ظاهیری طرفلرینی آنلاماقلا گئرچكلیگی درك ائتمك مومكون دئییل. هر بیر زامانین طلبینه گؤره كوْدلاشدیریلمیش بو متنلر اؤز ماهیتینی آچماغا، اینسانلیغا یول گؤسترمكله یوكوملودور. دینلرین ائزوتئریك مكتبلری بو یاناشمالاردان ایستیفاده ائده رك بیر چوخ قارانلیق قالان تانری سؤزلری نین دوزگون آچیلیشینی وئرمه یه مووففق اولدوقلارینی ایدیعا ائدیبلر. مثلا، خریستیانلیغین ایلكین چاغلاریندا بیر سیرا ایلاهیاتچیلار (باشدا ایسكندریییه لی فیلون اولماقلا) تؤوراتین و اینجیلین متنلری نین اینسانلارا دوزگون فورمادا چاتدیریلماسی اوچون ائكزئگئتیكا فلسفه سیندن (موقددس كیتابداكی حادیثه لرین آللئقوریك یوزومو) یارارلانیردیلار. ایسكندریییه لی فیلونا (ائرادان اول  بیرینجی عصر، ائرابیرینجی عصری) گؤره تؤوراتداكی حئكایه لرین ظاهیری طرفی هئچ ده اونلارین تام اولاراق ماهیتینی آچا بیلمیر، اصل ماهیت اونون باطینینده دیر كی، بونو دا آنجاق سئچیلمیش اینسانلار ایلاهیدن بیر نعمت اولاراق ایضاح ائده بیلیرلر. 

بؤیوك تاتار شاعیری : عابدوللاه توكای 

 حیاتی و شئعیرلریندن

  عابدوللاه توكای (Abdullah Tukay )، اؤن دورد . نیسان 1886 تاریخینده، كازان شهرینه باغلی مئنگئر(Meñger) ایلچه سی نین كوشلاویچ (Kuşlavıç )  كندینده آناندان اولموشدور . آتاسی نین آدی محمد عاریف، آناسی نین آدی ممدوده خانیمدیر.  

  عابدوللاه توكای، دوغولدوقدان بئش آی سونرا آتاسی، اوچ ایل سونرا دا آناسینی الدن وئرمیشدیر. یئتیم و اؤكسوز قالان عابدوللاه توكایی قوهولاریندان كیمسه ایستمه میش و بو اوزدن الدن اله دولاشماق زوروندا قالمیشدیر. بوندنله عابدوللاه توكایین اوشاقلیق اایللرینی سئوگیدن یوخسون اولاراق، یوخسوللوق و سیخینتی  ایچریسینده گئچیمیشدیر.  

ایلهان برك دن بیر نئچه شئعیر (۲۰۰۸-۱۹۱۸)

 گوزل 

  اؤلوم داها قولایدیر سئومكدن 

  آنلا كی اؤلومه بنزر سنی سئومك 

  سؤزجوكلر كی آلاودیر 

  و قارادیر شاعیرلرین حیاتلاری 

  هم نئجه شئعیرلرده نئجه عشقلرده 

  دارایار ساچیمیزی اؤلوم. 

  عشق كی بعضاً سولغون بیر بؤلگه دیر 

  سوردورور درینلیگینی 

  ندن  " ان چوخ "  آجی اوستاسی شاعیرلردیر 

  ان چوخ داشیرلار چونكو عشقلری. 

  من كی یاتاغیمدان تدیرگین بیر سویام 

  بس بللی كی عشقه و اؤلومه چالیشیرام. 

فتحعلی خان قوبالی  

  قوبا حاكیمی 

فتحعلی خان حوسئینعلی خان اوغلو 1735-جی ایلده قوبا شهرینده آنادان اولموشدو. 1758-جی ایلده آتاسی اؤلدوكدن سونرا یگیرمی اوچ یاشیندا حاكیمیته گلن گنج فتحعلی خان قوبا، دربند و سالیان خانلیقلارینی بیرلشدیرمكله شرقی قافقازین قوووتلی حؤكمداری كیمی تانینمیشدیر. واحید آذربایجان نامینه 40 مین قوشون یارادان فتحعلی خان شاماخی، شكی، باكی خانلیقلارینی، جار-بالاكن آزاد جمعیتینی و ارَش سولطانلیغینی ایتتیفاقا چاغیرمیشدیر.     

 میللی شاعیر ، محمت امین یورداكولون حیاتی و شئعیرلری

13 ماییس 1869دا ایستانبولدا دوغولدو . 14 اوجاق 1944ده  ایستانبولدا یاشامینی ایتیردی. زینجیرلی كؤیو مزارلیغیندا توپراغا وئریلدی. میللی ادبییات  و توركچولوك آخیمی نین اؤنده گلن تمثیلجیسی و دولت مأمورو ایدی. ایتیحاد و ترققی جمعییتینه گیردی. شئعیرلری ایله ایستانبول حوكومتینی ائلشتیرینجه 1907ده ارزروم روسومات ناظیرلیغینا آتاناراق ایستانبولدان اوزاقلاشدیریلدی. ایكینجی مشروطییتین اعلانیندان سونرا عینی گؤروله بو كز ترابزونا گؤندریلدی. 31 مارت اولایی نین آردیندان 13 نیسان 1909دا ایستانبولا چاغریلدی.

دادال اوغلو حیاتی و شئعیرلری

19. ونجو یوزایلده یاشادی. اصیل آدی ولی. توركمن آشیقلاری نین اؤنده گلنلریندن. قول موصطافا مخلصسینی قوللانان آشیق موسانین اوغلو. آز دا اولسا ائییتیم آلدی. آوشار بیگلریندن كیچبك عالی اوغلو ایله خوزان اوغلونون یانیندا ایماملیق، كاتیبلیك ائتدی . شئعیرلرینده گؤچرلیك قوشوللارینی، دؤنمینده اورتا آنادولودا حوكوم سورن عشیرت قاوقالاری و عشیرتلرین عوثمانلی ایله ساواشلارینی یانسیدیر. دیلی آنادولو توركمن بویلاری نین قوللاندیغی خالق توركجه سیدیر. اصیل اونونو قاوقا توركولری ایله یاپدی. یوزه  قدر شئعیری سؤزلو قایناقلاردان درلنه رك گونوموزه قدر اولاشدی.

بؤیوك تورك اوزانی : قاراجا اوغلان

۱۷. نجی یوزایلده  یاشادیغی سانیلییر. گؤچبه توركمن اوبالاریندا یئتیشدی.اصیل آدی نین ایسماعیل، خلیل یا دا حسن اولدوغو یولوندا گؤروشلر وار. حتا عینی مخلصله شئعیرلر یازمیش بیرچوخ كاراجاوغلانین وارلیغی بیله ساوونولور. آحمد قودسی تجر و شوكرو ائلچینین آراشتدیرمالاری، یاشامی نین بؤیوك بؤلومونو رومئلینده گئچیرن و قانونی سولطان سولیمان دؤنمینده آووستوریا سفرینه قاتیلان بیر قاراجاوغلانین وارلیغینی اورتایا قویار. فواد كؤپرولو و جاهیت اؤزتئللی كیمی آراشدیرماجیلار دا، 17.نجی یوزایلدا یاشادیغینی ساوونور. بو آراشتیرماجیلارا گؤره قاراجاوغلان، شئعیرلرینده آبازا حسن پاشانین اؤلدورولمه سی، كؤپرولو فاضیل آحمد پاشانین آووستوریا سفری كیمی بو دؤنمه عاید تاریخسل اولایلاردان سؤز ائدر. 

تورك دونیاسی نین ان بؤیوك دستانی : ماناس

  بو مؤحتشم تورك دستانی نین تامامی 400.000 میصراع دیر. بیر قیرقیز دستانیدیر. موسلمان قیرقیزلارلا پوتپرست كالموكلار آراسیندا موجادله لری آنلادیر. بونونلا برابر ماناس دستانی نین دوققوزونجو یوزایلده، قیرقیزلارین یئنی سئی قیییلاریندا دولت قورماغا باشلادیقلاری سیرادا اولوشموش اولدوغونو ایلری سورن علم آداملاری دا واردیر....... 

تورک دستان و افسانه لرينده قورد

  قورد، تورک افسانه لرينده مرکزي بير قونومدادير  کؤک-تورک خاقان سولاله سي اولان آشينا عاييله سي نين آتاسي بير ديشي قورد ايدي  کؤک-تورک خاقانلاري، آتالاري نين آنيسينا سايقي اولاراق، اوتاغلاري نين اؤنونه آلتيندان قورد باشلي بير توغ تيکرديلر.  بئلجه قورد ، تورکلرده خاقانليق علامتي اولموشدور  آنجاق بو..............

امیر نظام الدین علیشیر نوایی

 یاشامی 

علیشیر نوایی 9 فئورال 1441. ایلده هئراتدا دوغولوب.آتاسی غیاث الدین كچكینه باهادیر تئیمور اوغوللارینا منسوب آریستوكرات عاییله نین باشچیسی ایدی و خوراسان امیری ابوالقاسیم بابورون خیدمتینده دایانیردی.آنا طرفدن اولو باباسی ابو سید چیچك ایسه میرزه بایقارانین بیگلربیگی ایدی.اصل آدی نیظام الدین علیشیر اولان نوایی میرزه بایقارانین نوه سی �­وسئین بایقارا ایله بیرلیكده بؤیوموش و ت�­صیل آلمیشدیر.داها سونرا �­وسئین بایقارا �­ؤكمدار اولونجا اوشاقلیق یولداشی نوایینی اؤزونه كؤمكچی ائتدی.اونا مؤهوردارلیق،دیوان بیگ لیگی و سونرا دا  " امیر "  روتبه سینی وئردی. اؤزو ده تانینمیش عالیم و شاعیرلردن اولان �­وسئین بایقارا و علیشیر نوایی هئراتی دؤورون ان بؤیوك مدنیت مركزینه چئویردیلر.نوایی یاخشی بیر دؤولت خادیمی اولدوغونو دا گؤسترمیشدیر.یالنیز علم و صنعت آردینجا دئییل،اؤلكه نین مدنی �­الا گلمه سینده،تئكنیكی صنعتلرین اینكیشافیندا و ایقتیصادیاتی نین گوجلنمه سینده ده بؤیوك خیدمتلری اولموشدور.زامانین بسته كار و رسساملارینی ان چوخ تشویق و �­یمایه ائدنلردن بیری اودور. آنجاق اونون اساس بؤیوك خیدمتی  " توركچولوك "  و  " تورك دیلچی لیگی "  سا�­ه سینده اولموشدور و بو باخیمدان میثیل سیزدیر.............

بؤیوك تورك قهرمانی: گؤك تورك تیگینی ؛ كورشاد

           كورشادین حیاتی حاقیندا بیلینَنلر چوخ محدودور. كورشاد(Kürşad)،  دوغو گؤك تورك ایمپئراتورو چولوق(Çuluq) خاقانین اوغلودور. چولوق خاقان، چینلی حیات یولداشی ای چینگ طرفیندن زهر وئریله رك اؤلدورولور. اونون یئرینه قارداشی قارا خاقان كئچیر. آنجاق قارا خاقان دیانتلی و قطعیتلی اولمادیغی اوچون میلادی 630-جو ایلده چینلیلرله گئدن دؤیوشلرده مغلوب اولور، قیریلانلار قیریلیر، ساغ قالانلار ایسه اسیر آلیناراق چینه آپاریلیر. كورشاد دا اونلارین ایچینده دیر. داها سونرا قارا خاقان دونیاسینی دَییشیر. چینلیلر اونون یئرینه شیربانی خاقان ائعلان ائدیرلر. چونكو او چینلیلرین ایسته دیكلرینی حرفی حرفینه یئرینه یئتیره جك خاراكترده دیر. یعنی بیر نؤوع اونلارین اویونجاغیدیر..............