حافیظ شیرازی یارادیجیلیغیندا تورک اوْبرازی
پاشا علی‌ اوغلو 
ایبراهیم قولییئو

    اعجازکار قلمیندن چیخمیش لیریک شئعیرلری ایله فارس دیللی پوئتیک فیکرین زیروه‌سینده دایانان و تخمینن یئددی عصر یاخین شرق ادبییاتی‌نین ایدئیا - بدیعی ایستیقامتینی موعین‌لشدیرن حافیظ شیرازی‌نین یارادیجیلیغیندا تئز-تئز راست گلینن سؤزلردن بیری ده "تورک" و اونون "تورکانِ-شیراز" ،"تورکِ-سمرقندی" ،"شاهِ-تورکان" ،"تورکِ-عاشق کُش" ،"بچّه‌یِ-تورکان" کیمی تعیینی ترکیبلریدیر.
 شاعیرین یارادیجیلیغیندان قیزیل بیر خط کیمی کئچن بو ایفاده اطرافیندا ادبییات تدقیقاتچیلاری، کلاسیک پوئزییانی و اورتا چاغ طریقتلرینی آراشدیرانلار آراسیندا دایم جیدّی موباحیثه‌لر گئتمیش و بو گون ده همین موباحیثه لر داوام ائتمکده‌دیر. بعضیلری حافیظین بو سؤزو تورک ائتنیک-میلّی منسوبیتی‌نین آدی کیمی، دیگرلری "جسور" ،"قودرتلی" و س. آنلامیندا ایشلَنن دیل واحیدی کیمی و اوچونجو قیسیم ایسه، صوفی تئرمینی اولاراق "گؤزل" ،"دیلبر" ،"قلب اووسونچوسو" معناسیندا ایشلتدیگنی بیلدیریرلر. مؤوضونون تحلیلینه کئچمزدن اؤنجه سؤزون سئمانتیک-ائتیمولوژی تاریخینه قیسا بیر نظر سالاق.
"تورک" آلتینجی یوزایللیگین اورتالاریندان اوّل سیاسی، داها سونرا ائتنیک تئرمین کیمی تاریخ صحنه‌سینده گئنینه-بولونا ایشله‌دیلمه‌یه باشلاییر. لاکین اونون ایلک دفعه نه زامان و هارادا ایشله‌دیلدیگینی دقیق دئمک مومکون دئییل...
خوصوصن ده، قایناقلارین قیتلیغی و اونلارین پراکنده‌لیگی، قاریشیق اولماسی بو مسله‌نی داها دا مورکّبلشدیرمیشدیر. تورکلر اؤزلری اکثر حالدا یازیلی قایناقلار ساخلامادیقلاریندان، اونلارین کئچمیشینی چوخ واخت قونشو خالقلارین و داها قدیم دؤورلرده یازییا مالیک اولموش چین منبعلریندن الده ائدیریک.بئله منبعلردن بیری اولان "شوُی-شوُ/ Şuy-şu"دا دئییلیر: "تورکلرین (Tukue) اتگینده دوشرگه قوردوقلاری داغ دبیلقه شکلینده اولدوغو اوچون و همین خالقین دیلینده دبیلقه‌یه "توُکوُئ" دئییلدیگینه گؤره اونلار اؤزلرینی تو-کوُ-ائ آدلاندیریبلار." احتیمال اولونور کی، تورکلر سؤزو محض بو "تو-کوُ-ائ"دن یارانمیشدیر. قئید ائدک کی، مونقوللار دبیلقه‌یه "توُغوُلغا" دئییردیلر. 
سونراکی دؤورلرده "تورک" سؤزونون معنالاری آرتمیش و اونون سئمانتیک حودودلاری خئیلی گئنیشلنمیشدیر.
مثلن، اون دوققوزنجو عصرده آ. وامبئری تورک سؤزونون "توره‌مک" معناسینی اوزه چیخارمیش و ضییا گؤک آلپ دا بونو "توره‌لی" ،یعنی قانون و نیظام قورویوجوسو کیمی معنالاندیرمیشدیر.آنجاق تورک سؤزونون "گوج" ،"قووّت" معناسی داشیدیغینی و اونون ائتنوس معناسی بیلدیرن "تورک" کلمه‌سی ایله عئینی کؤکه باغلی اولماسی فیکرینی ایره‌لی سورن آ.و. لئجوق داها چوخ طرفدار توپلایا بیلدی. او، گؤی-تورک کیتابه‌لری‌نین تدقیقاتچیسی و. تومسئنی ده اؤز تدقیقلرینه ایناندیرا بیلدی.بو نتیجه‌نی گ. نئمئتین ده اؤز آراشدیرمالاری ایله تصدیق ائتدی. بوندان آز سونرا اوزه چیخمیش فارس متنلری ایسه تورک کلمه‌سی‌نین آیریجا ایسیم کیمی ایشلَنن "آلتایلی" سؤزونه ‌سینونیم اولماسی فیکرینی مئیدانا آتدی. ایران قایناقلاریندا "تورک" سؤزو هم ده "گؤزل اینسان" قارشیلیغیندا ایشله‌نیردی. اون بیرینجی یوز ایللیکده ماحمود کاشغاری "تورک آدی‌نین تورکلره تانری طرفیندن وئریلدیگینی" ایدیعا ائتمکله اونون کوسموقونیک کئیفیتینی تصدیقله‌مه‌یه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، تورک "گنجلیک" ،"قووّت" ،"قودرت" و "یئتکینلیک چاغی" دئمکدیر. بوندان علاوه،تورک سؤزونون مخلوق، یارانمیش معناسی‌نین اولدوغونو ایدیعا ائدنلر ده واردیر.
گؤروندوگو کیمی، تورک مفهومو سون درجه گئنیش و عئینی زاماندا چوخ شاخه‌لیدیر. او، ائتنوسون آدینی بیلدیرمکله یاناشی، "گؤزل" ،"جسور" ،"قووّتلی" ،"گنجلیک"و س. کیمی سئمانتیک معنالاری اؤزونده ائحتیوا ائتمیشدیر. بوندان علاوه،"تورک" هم ده اورتا چاغ پوئزییاسیندا میستیک مضمونا مالیک اولموشدور، سئیید احمد بهشتی‌نین "شرحِ جنون" کیتابیندا یازدیغی کیمی، او، "... عاشیقانه شئعیرلرده "معشوق" ،"دیلبر" ،"اورک و دینی غارت ائدن" معنالاریندا ایشلنمیشدیر: "بو رمز عاشیقلر طرفیندن هم ازل معشوق، موطلق حضرت (یعنی آللاه)، هم ده اونون ناز‌‌نینلری - پئیغمبرلر، اوولییالار، اونلارین عاشیقلری معنالاریندا ایستیفاده ائدیلمیشدیر".
اونو دا قئید ائدک کی، اوّلکی لوغتلرین اکثریتینده چوخ‌معنالیلیق و اومونیملیک خوصوصییتینه مالیک بئله دیل واحیدلری‌نین قارشیسیندا اونلارین مجازی و میستیک معنالاری قئید ائدیلیر، اوخوجویا اطرافلی معلومات وئریلیردی. لاکین تأسوف کی، ایجتیماعی-فلسفی و دینی-ائتیک مسله‌لری کلاسیک ادبییات اساسیندا آراشدیران تدقیقاتچیلارین بؤیوک حیصه‌سی‌نین سؤزون بدیعی-میستیک طرفینه آلوده اولمالاری سونراکی دؤورلرده سؤزون حقیقی معناسینی کؤلگه‌ده قویموش و بو دا بیر چوخ ترجومه‌لرده جیدّی خطالارا گتیریب چیخارمیشدیر. مثلن، نیظامی گنجوی‌نین "خوسروْو و شیرین" اثری‌نین 1947-جی ایل نشرینده محمد پئیغمبرین (ص) وصفی (نامه نبشتنِ پیغمبر به خسرو -پئیغمبرین خوسروْوا مکتوب یازماسی) آشاغیداکی کیمی وئریلمیشدیر: (مسله اوخوجویا تام آیدین اولسون دئیه اولجه همین حیصه‌نین فارسجاسینی، سونرا ر.ریضا‌نین ترجومه‌سینده آذربایجانجاسینی وئریریک).
زهی پیغمبری که کز بیم و امید
قلم راند بر افریدون و جمشید. 
زهی گردن‌کشی کز بیم تاجش 
کشد هر گردنی طوقِ خراجش.
زهی تورکی که میرِ هفت خیل است، 
زِ ماهی تا به ماه او را طفیل است. 

"جمشید فیریدونا بیر قلم چکن، 
بؤیوک پئیغمبره یوزلرجه احسن. 
احسن او قودرت، قورخوب تاجیندان، 
اونا بویون اَییر هر زامان اینسان. 
او یئددی طایفادا بو تورک اوُلودور، 
آیدان بالیغادک اونون قوُلودور". 
گؤروندوگو کیمی، بورادا 7 طایفا ایچریسینده تورکلرین مقامینا، دؤولتچیلیکده یئرینه، اونلارین خیدمتلرینه توخونولور. لاکین تأسوف کی، همین اثرین 1982-جی ایل نشرینده "تورک" کونتئکستده هئچ بیر معنا داشیمایان "او یئددی طایفادا گؤزل، اوُلودور" شکلینه سالینمیشدیر. طبیعی کی، بونونلا اثرین منطیقین، ایدئیا-بدیعی مضمونونا خلل دَیمیشدیر. چونکی اثرده کونکرئت تورکدن صؤحبت گئتدیگی، اونون اوستون اولدوغو گؤستریلدیگی حالدا، سؤزون موجرّد "گؤزل" ،"اوُلو" شکلینه سالینماسی آنلاشیلمازلیق یاراتمیشدیر. گؤرونور، مؤلیفلری "تورک" سؤزونون چوخ معنالیلیغی و مجازی خوصوصییتلری چاشدیرمیشدیر.
گؤرَک بس حافیظ یارادیجیلیغیندا "تورک" سؤزو هانسی مفهومو و هانسی بدیعی-میستیک معنانی داشیمیشدیر. بونون اوچون ایلک نؤوبه‌ده حافیظ دیلی‌نین پوئتیک خوصوصیتلری، اونون لئکسیکاسی‌نین اوسلوبی جهتلری دیقّتله آراشدیریلمالیدیر. تا‌نینمیش شرقشوناس عالیم م.محمدی "حافیظ: سِحرکار شاعیر" آدلی مقاله‌سینده بو مسله‌یه نیسبتن گئنیش توخونور: "حافیظ دیلی‌نین بو خوصوصیتی (لئکسیک-اوسلوبی) اوزه‌رینده چوخ‌سایلی آراشدیرمالار آپاریلمیشدیر. لاکین فیکریمجه، بو مسله‌یه ان دوزگون باخیش فرانسیز شرقشوناسی لازارا مخصوصدور. او، کلاسیک فارس دیللی پوئزییا‌نین دیلینی اوچ سویییه‌یه آییریر. بیرینجی سویییه‌ده هر شئی اؤز حقیقی معناسیندا ایشله‌نیر. ایکینجی سویییه میستیک پوئزییا‌نین شرطی دیلیدیر کی، بورادا رمزلر اوستونلوک تشکیل ائدیر.
اوچونجو سویییه ایسه بو ایکی سویییه‌‌نین قاریشاراق حقیقی و مجازی معنا حودودلاری‌نین ایتدیگی بیر دیلدیر کی، بورادا رئزونانس دوغوران سؤزلر آپاریجی رول اویناییر. حافیظین دیلی محض اوچونجو سویییه‌لی دیله عاییددیر".
اصلینده، مسله‌نین مورکّبلیگی ده ائله بورادان قایناقلانیر، بئله کی، حافیظ لئکسیکاسی‌نین حقیقی و مجازی معناسی آراسینداکی اینجه سرحدّی موعینلشدیرمک سون درجه چتین اولدوغوندان، شاعیرین شئعیرلری عصرلرله موباحیثه پرئدمئتی اولموشدور. بئله بیر سیتواسییانی حافیظین یارادیجیلیغیندا تئز-تئز ایشلَنن تورک سؤزونون اطرافیندا دا گؤرمک اولور.بیزجه، معنا چاشقینلیغینا یول وئرمه‌مک اوچون اونون تورک سؤزو ایشلنمیش شئعیرلری‌نین تحلیلینده، ایکی اساس فاکتور - بیرینجیسی، شاعیرین یارادیجیلیغی‌نین تحلیلینده اونون یاشادیغی دؤورون گئرچکلیکلری و ایکینجیسی، صوفیلیگین اونون ادبی گؤروشلرینه تاثیری - نظره آلینمالیدیر.
بیرینجی حاللا باغلی دئمه‌لی‌ییک کی، حافیظ نه قدر کوسموقونیک ایلهام صاحیبی اولسا دا، اونون یاشادیغی دؤورده تورکلرین تاریخ صحنه‌سینده اؤنملی رول اویناماسی، شاعیرین مسکون اولدوغو شیرازین تورک جانیشینلری طرفیندن ایداره اولونماسی، تورک دؤولت باشچیلاری‌نین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحاتلار، دییشیکلیکلر و س. اونون یارادیجیلیغینا تاثیرسیز اؤتوشه بیلمزدی. همین دؤورده ایندیکی ایرا‌نین و بوتؤولوکده یاخین شرقین تورکلر طرفیندن ایداره اولونماسی ادبییاتدا و صنعتده ده تورک تاثیری‌نین گوجلنمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدی. اورتا شرقی، قافقاز و مرکزی آسییانی ایشغال ائده‌رک هولاکولار، یاخود ائلخانیلر آدلی دؤولت قورموش مونقوللار چوخ عصیرلیک یئرلی مدنی موحیطه اویغونلاشاراق چوخ بؤیوک ایشلر گؤرسه‌لر ده (خوصوصن ده قازان خا‌نین (1295-1304) ایصلاحاتلاری شرقده چیچکلنمه‌یه سبب اولموشدو)، امیر تئیمورون ایشغالی عرفه سینده اونلار بؤهرانلی گونلر یاشاییردیلار.
بو دا چوخ کئچمه‌دن همین تورپاقلارا امیر تئیمورون صاحیبلنمه‌سی اوچون مونبیت شراییط یاراتدی. 
بئله‌لیکله، اول مونقوللارین، سونرا امیر تئیمورون حاکیمیتی آلتیندا یاشاماق بو اراضیلرده‌کی خالقلارین ایجتیماعی-سیاسی، سوسیال - مدنی حیاتینا، علمی-فلسوی و ادبی گؤروشلرینه جیدی تاثیر گؤستردی. بونونلا باغلی تا‌نینمیش ایران عالیمی دوکتور ذبیح‌اله صفا "تاریخِ ادبیات در ایران" آدلی کیتابیندا یازیر: "تورکلرین بو یئرلرده حاکیمییته گلمه‌لری موختلیف نتیجه‌لره سبب اولموش ویرانلیلارین سیاسی-ایقتیصادی حیاتیندا بؤیوک دَییشیکلیکلره گتیریب چیخارمیشدی: قدیم عادت - عنعنه لرین اکثریتی دَییشیلمیشدی". 
شاعیرین اثرلرینده‌کی"شاهِ-تورکان" ،"تورانشاه" ،"سلاطینِ-تورک" آدی آلتیندا تقدیم ائدیلن تورک حؤکمدارلاری‌نین اوبرازلاری دا بورادان، یعنی رئال حیاتدان، سیاسی گئرچکلیکدن، همین حؤکمدارلارلا باغلی خالق آراسیندا دولاشان افسانه و روایتلردن قایناقلانیردی. دوغرودور، حافیظ اؤز اثرلرینده دؤورون سیاسی، ایقتیصادی منظره‌سینی تصویر ائتمک مقصدی گودموردو، بونونلا برابر تورک سولطانلاری‌نین و اونلارین جانیشینلری‌نین ایداره‌چیلیک مئتودلاری، ایصلاحاتلاری، ادبییاتا، صنعته موناسیبتلری اونون دا حیات و یارادیجیلیغیندان یان کئچمه‌میش، حاکیمییت باشیندا دایانانلارین جمعییت حیاتینا گتیردیکلری موثبت و منفی نسنه‌لر اونون دا دوشونجه‌لرینده موعین ایزلر بوراخمیشدیر. بئله‌لیکله، تاریخی فاکتلارین پوئتیک فاکتا چئوریلمه‌سی باش وئرمیشدیر. بورادا بیر مقامی دا قئید ائتمه‌لی‌ییک: بیر چوخ آراشدیرماچیلار، گویا، حافیظ لیریکاسیندا تورک حؤکمدارلارینا قارشی درین نیفرت، کین، غضب اولدوغونو بیلدیریرلر، شاعیرین یارادیجیلیغی ایله دیقتله تانیش اولدوقدا، عومومییتله، اورادا نیفرتین اولمادیغی، عکسینه هومانیست و اینسانپرور دویغولارین آپاریجی خط تشکیل ائتدیگینی گؤروروک.
نه حافظ می‌کند  تنها دعای خواجه تورانشاه 
ز مدح آصفی خواهد جهان عیدی و نوروزی.
(خواجه تورانشاها تکجه حافیظ دوعا ائتمیر، آصفی‌نین مدحیندن دونیا بایرام لیباسی گئیینه‌جک). 
بورادا صؤحبت شاه شجاعدان و اونون مشهور وزیری خواجه جلال الدین تورانشاهدان گئدیر.
باشقا بیر شئعیرده ایسه شاعیر "قسم  به حشمت و جاه و جلال شاه شجاع" دئیه‌رک آند ایچیر:
تو آفتاب ملکی و هر جا که می‌روی 
دولت تو را چو سایه دوان است. 
قصیده، یزد و کرماندا حؤکمرانلیق ائدن موباریزالدین محمد ابن موظفرین اوغلو، آتاسینی قتله یئتیریب اونون یئرینه تاخت-تاجا کئچن شاه شجاع‌یا (1357-1384) حصر اولونموشدور. حافیظه قارشی چوخ مرحمتلی اولان شاه شجاع اؤزو ده شاعیر ایدی. 
حافیظ اگر کیمه‌سه اعتیراض ائدیرسه، ناراضی‌لیغینی بیلدیریرسه ده، بونو عوصیانکار فورمادا دئییل، اینجه شکیلده، ائیهاملا ائتمه‌یه چالیشیر. شاعیرده اینکارچیلیق وارسا دا، بو، عوصیانکارلیق حدّینه قالخمیر. او، تورک حؤکمدارلارینی چوخ واخت سخاوتلی، مرحمتلی، عدالتلی اینسانلار کیمی تقدیم ائدیر. باخمایاراق کی، ایران عالیمی دوکتور ذبیح‌اله صفا همین دؤورو و تورکلرین حاکیمیتینی تام فرقلی پریزمادان تقدیم ائتمه‌یه چالیشیر: "تورک قولاملاری‌نین و قبیله‌لری‌نین ایرانلیلارا ائتدیکلری ظولم و دوشمنچیلیگه گؤره "تورک" سؤزو جؤور، جفا، ظولم، غارت معناسی کسب ائتمه‌یه باشلامیشدی. بو یوللا فارس دیلینده قتل، غارت، ویرانلیق معناسینا یاخین بیر معنا بیلدیرن "تورکتاز" کیمی ترکیب یارانمیشدی. "یایِ-نکره" مصدرینی قبول ائتمیش "تورکی" سؤزو بو دؤورده سایسیز-حئسابسیز ظولم و ضلالت، اوندان تؤرنمیش "تورکی گئتمک" ظالیملیق و دوشمنچیلیک، "تورکلوک ائتمک" ظولم ائتمک و همچنین آخماقلیق معناسیندا ایشله‌نیردی".

مؤلیف فیکرینی ایثباتلاماق اوچون سنایی‌دن "می‌نبینید آن سفیهائی کی، تورکی کرده‌اند، همچون چشم  تنگ تورکان گورِ ایشان تنگ و تار…" یاخود نیظامی گنجوی‌نین "تورکی صفت وفایِ ما نیست، تورکانه سخن سزایِ ما نیست" بئیتلرینی کونتئکستدن چیخاریب فرقلی شکیلده شرح ائتمیشدیر. یئری گلمیشکن، حافیظ یارادیجیلیغی ایله باغلی دا بو جور ایضاحلارا راست گلیریک. مثلن، گویا، امیر تئیمور خارزملیلره ظولم ائتدیگینه گؤره حافیظ اول اونو جیدی تنقید ائدن آشاغیداکی بئیتی قلمه آلمیشدیر:
به خوبان دل نده،حافظ، ببین آن بی وفایی ها  
که با خوارزمیان کردند تورکانِ سمرقندی.
(حافیظ، گؤزللره کؤنول وئرمه، گؤر او سمرقند تورکلری خارزملیلره قارشی هانسی بیوفالیقلاری ائتدیلر).
آنجاق سونرادان اونون سوواریلری فارس تورپاقلارینی ایشغال ائتدیگیندن شاعیر بئیتی دییشه‌رک اونو باشقا شکله سالمیشدیر: 
به شعرِ حافظ شیراز می رقصند و می نازند، 
سیاه چشمانِ کشمیری و تورکانِ سمرقندی، 
(کشمیرین قاراگؤزلولری و سمرقندین تورک گؤزللری حافیظ شیرازی‌نین شئعیری ایله رقص ائدیر و نازلانیرلار).
شاعیرین یارادیجیلیغی ایله باغلی بئله ایدیعالار کیفایت قدردیر، آما اونلارین اکثریتی‌نین کؤکو و اساسی یوخدور. 
البتّه، حافیظ تورک حؤکمدارلارینی ایدئاللاشدیرمیر، اونلاری شرقده عنعنه حالینی آلمیش و حتّا بعضن اییرنج سویییه‌یه چاتان شکیلده مدح ائله‌میر، تورک سولطانلاری، جانیشینلری، وزیرلری اونون دیوا‌نیندا بیر-ایکی بئیتده گؤرونوب درحال یوخا دا چیخیرلار. 
سوختم در چاهِ صبر از بحرِ آن شمع چو گل 
شاهِ تورکان فارغ است از حالِ ما، کو  رستمی. 
(صبر قویوسوندا او شعمین تاثیریندن یاندیم، تورکلرین شاهی بیزیم حالیمیزدان خبرسیزدیر، روستم هانی؟).
تدقیقاتچیلار بو بئیتی فیردووسی‌نین "شاهنامه"سینده‌کی بیژن و منیژه داستانی ایله علاقه لندیریرلر. همین سوژئته گؤره، افراسییاب بیژه‌نی قویویا سالدیریر، روستم ایسه اونو خیلاص ائدیر. بو غزلده حافیظین زاما‌نینداکی اؤزباشینالیغا، فسادا، یالانا، رییاکارلیغا سطیرآلتی بیر اعتیراضی دا وار، حؤکمدارین اؤلکه‌‌نین وضعییتیندن بیخبر اولماسی، باش وئرنلرله ماراقلانماماسی، رعییتین اینجیدیلمه‌سینه گؤز یومماسی شاعیری هیجانلاندیریر.
بیز یوخاریدا قئید ائتدیک کی، حافیظین اکثر غزللری‌نین ایکینجی بیر قاتی، سؤزلرین حقیقی معناسینی سویونوب عیرفانی ماهیته دولدوغو، ایلاهی اعجازا یوکسلدیگی بیر مقامی واردیر. اورادا رمزلر اینسانلا تانری آراسیندا دیالوقون، اونسییتین اساس واسیطه‌سی کیمی چیخیش ائدیر، معنوی کؤرپو یاراتماق اوچون اؤن پلانا کئچیر.
شاهِ تورکان چو پسندید و به چاهم انداخت، 
دستگیر ار نشود لطفِ تهمتن چه کنم؟
ایره‌لیده قئید ائتدیگیمیز کیمی، سئیید احمد شیرازی بهشتی "شرح جنون" آدلی اثرینده شاعیرین میستیک دونیاسی و بو دونیایا عایید رمزلر و سیمووللار اوزرینده گئنیش دایانمیش و او، عاشیقانه شئعیرلرده تورک سؤزونون معشوق معناسیندا ایشلندیگینی، معشوقون ایسه شاهِ-تورکان اولدوغونو بیلدیرمیشدیر: "شاهی-تورکان کیمی بیه‌نیب، تکلیف ائتدی کی، عاشیقلری قویویا و زیندانا آتسینلار، عئینی زاماندا او رسول، او ولی، او شجاع و "بچّه‌ی-تورکی" بیچاره عاشیقلری ساغ-سالامات قویودان چیخارماق اوچون اونلارا کؤمک الینی اوزاتدی". 
باشقا بیر بئیتده ده بیز هم ظاهیری، هم باطینی سویییه‌لرین بیر - بیری ایله سینتئزینی، معنا و ماهیت باخیمیندان آیریلماز اولدوغونو گؤروروک. 
شاهِ تورکان سخنِ مدعیان می‌شنود
شرمی از مظلمه خون سیاوشش باد. 
اولجه غز‌لین ظاهیری معناسینی آیدینلاشدیراق: شاعیر "شاهِ-تورکان" دئینده ائلخانی سولطانلاریندان اولان سولطان منصورو نظرده توتور. او، خواجه حافیظین صمیمی دوستلاریندان بیری اولان اسد آدلی اوغلونو وزیرلرین و سارای آداملاری‌نین تحریکی ایله قتله یئتیرمیشدیر. بئله‌لیکله، شاعیر هولاکو سولاله‌سیندن اولان منصورو - یعنی "شاهِ-تورکانی" دوشمن و پاخیللارین سؤزونه قولاق آساراق سییاووشو- یعنی اسد آدلی دوغما اوغلونو اؤلدورمکده ایتتیهام ائدیر و اونو ناحاقّ قان تؤکدوگونه گؤره خجالت چکمه‌یه چاغیریر. بس گؤرک بئیتده‌کی سؤزلرین صوفی تئرمینولوگییاسیندا معناسی نئجه‌دیر: شاهِ-تورکان = اهلی - عیرفان، مودعییان= نفسانی دیلکلر، سییاووش=عقل. دئمه‌لی، عیرفان اهلی نفسانی دیلکلره آلداندیغی اوچون بؤیوک گوناهلارا ایمضا آتمیشدیر. عومومیتله، حافیظله تورک حؤکمدارلاری آراسینداکی موناسیبتلر و بو مؤوضودا یازیلان شئعیرلرین داخیلی قاتلاری باره‌ده ایسته‌نیلن قدر دانیشماق اولار، آما بیز یازیمیزین لاپ باشلانغیجیندا حافیظین لیریک بیر شاعیر، غزل اوستادی اولدوغونو وورغولامیشدیق و اونو دا دئمیشدیک کی، "تورک" اونون شئعیرلرینده اکثر حالدا گؤزل، جان آلان دیلبر معناسیندا ایشله‌نیر: یعنی حقیقی معنادا گؤزل اوز، مجازی معنادا سئیرت گؤزللیگی. بیرینجی سویییه‌ده همین تورک کونکرئت ائپیتئتله - شیراز، سمرقند، خارزم، خوتن و س. ایشله‌نیر. "...بو تورکانلار گؤزل اوزلولرین کینایه‌سیدیر، اونلار عیشوه و غمزه‌لری ایله اورک و دینی غارت ائدیرلر. حافیظ اؤز زاما‌نیندا ان مشهور تالانچی و غارتچی اولان تورک کیشیسینه- امیر تئیموره قارشی بو آی اوزلولرین عیشوه و نازینی قویوردو". بونو حافیظ شیرازی لیریکاسی‌نین پرستیشکاری اولان سئیید مجیدی یازیر. او، فیکری‌نین داوامیندا علاوه ائدیر:"هم ده حافیظ بونونلا یاشادیغی زاما‌نین، دؤورون بوتون داخیلی ضیدییتلرینی اورتایا قویا بیلمیشدیر. امیر تئیمورون ایستیلا ائله‌دیگی تورپاقلاری حافیظ "آزاد ائدیر" ،زاما‌نین ان بؤیوک ایستیلاچیسی ایله تورک گؤزلی‌نین عشقینه دؤیوشوردو". 
اگر آن تورکِ شیرازی به دست آرد دلِ ما را 
به خالِ هندویش بخشم سمرقند و بخارا را.
(گر او شیرازلی تورک گؤز‌لی منیم اورگیمی اله آلسا، اونون هیندو خالینا سمرقندله بوخارانی باغیشلارام).
بیرینجیسی، بو شئعیرین گئرچک معناسینی ایضاح ائتمک اوچون همین "تورکِ-شیرازی" ترکیبینی و اوبیئکتین کیملیگینی دیقتله آراشدیرمالی‌ییق: دیلیمیزه اونو شیراز گؤز‌لی، یوخسا شیراز تورکو کیمی ترجومه ائتمه‌لی‌ییک سوالینا جاواب وئرمه‌لی‌ییک. تورکلره کیمین نئجه موناسیبت بسله‌مه‌سیندن آسیلی اولمایاراق قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، بورادا تورک سؤزونون ائتنیک قاتی اونون عیرفانی معناسیندان قاباغا کئچیب.بیرینجیسی، چونکی حافیظ تورک ایستیلاچیسینی رحمه گتیرمک اوچون اونون قارشیسینا یالنیز تورک قادینینی چیخارا بیلردی. ایکینجیسی، فارس شاعیرلری بو بئیتین بیرینجی میصراعسینی دییشیب اونا نظیره‌لر یازاندا دا ایلک نؤوبه‌ده تورک سؤزونو ده دَییشیبلر، اگر او گؤزل معناسی بیلدیریرسه، اوندا بونا احتییاج واردیمی؟
اگر آن دلبر قزوین به دست آرد دل ما را..
یاخود باشقا بیر نظیره‌ده:
اگر آن دختر یزدی به دست آرد دل ما را..
داها بیر شئعیرده: 
اگر آن کرد ایلامی به دست آرد دل ما را..
بیر سؤزله، ایراندا حافیظین بو غزلین یازیلمیش اونلارلا نظیره‌‌نین هئچ بیرینده "تورکی" سؤزو ساخلانیلماییب، دئمه‌لی، بو سؤز داها اؤنجه ائتنیک منسوبیت بیلدیریر. ایندی گؤرک، بو تورک گؤز‌لی‌نین بدیعی اوبرازی نئجه وئریلیر: او، رئال، حیاتدان گلمیش آبیرلی بیر قادیندیر، شاعیرین فیکرینجه امیر تئیمورون اوردوسونون قاباغینی کسمه‌یه قادیردیر. اکثر تدقیقاتچیلار اونون شیراز اطرافیندا یاشایان بیر قاشقایلی اولدوغونو بیلدیریرلر. سامیر نریمانی بونونلا باغلی یازیر: "بو تورکی- شیرازی همین او قاشقایلیلارداندیر کی، آنادان گلمه هیندو خالینا مالیک اولورلار، اونلار گؤزل، شیراز سروینازی کیمی اوجا قدد-قامته مالیکدیرلر.
دیگر طرفدن، بو شیرازلی قیز تکجه ظاهیرن گؤزل دئییل، او داخیلن ده تمیز، پاک و لیاقتلیدیر، شاعیر آنجاق اونو آرزولاییر کی، بو گؤزل قلبینده اونا یئر وئرسین. حتّی امیر تئیمور اونو قیسقانیر (بونو بئیتله باغلی سؤیلنن روایتلر ده تصدیق ائدیر).
بیر سؤزله، شاعیر بیر بئیتله بوتؤو، هم ده رئال بیر تورک گؤزلی‌نین عوضسیز اوبرازینی یارادا بیلمیشدیر. آما بو گؤزل تکجه رئال حیاتی گؤزللیک جیزگیلرینه مالیک دئییل، اونون عیرفانی پارامئترلری ده واردیر. بو "تورکِ-شیراز" بیر معشوقدور، اونو عاشیقلر هم از‌لی، هم ده ازلی‌نین ناز‌‌نینلری اولان انبییالار، اؤولییالار حاقیندا ایشله‌دیرلر. دیگر طرفدن، خاجه شاعیر همین معشوق اوچون سمرقندله بوخارانی وئرمه‌یه حاضیردیر، حالبوکی اونون بو شهرلر اوزرینده هئچ بیر مولکییتی یوخدور، دئمه‌لی مقصد شیراز تورکونون اهمییتینی نیشان وئرمکدیر، اؤز معشوقونا سئوگیسینی بیلدیرمکدیر.
تورک تکجه گؤزللری ایله یوخ، هم ده جسارت و هونرلیلری ایله سئچیلیر:
فلک جنیبه کش شاه نصرةالدین 
بیا ببین ملکش دست در رکاب زده. 
(فلک نصرت‌الدین شاهین یئدک‌چکنیدیر، گل گؤر اونون مولکو نئجه ریکابا ال آتیب).
بو غزلده خاقا‌نی‌نین "فلک جنیبه کشِ اوست" میصراعسییلا باشلایان بئیتی‌نین تاثیری اؤزونو آچیق-آیدین حیس ائتدیریر. علی آهنگر آدلی بیرتدقیقاتچی بو بئیتله باغلی یازیر: "... اونون مدحی فلک کورسوسونو دئییل، قیزیل آرسلا‌نین ریکابینی خاطیرلادیر".
یاخود، 
یارب این بچّه‌یِ تورکان چه دلیرند به خون، 
گه به تیرِ مژه هر لحظه شکاری گیرند.
شئعیرین عیرفانی معناسی بئله‌دیر: بچّه‌یِ تورکان حضرتی حققین اوزو اولان همین انبییالار، اوولییالار و عاشیقلردیر. اونلار دا اؤز عاشیقلرینی معشوقِ-موطلقین کیرپیک اوخلاری ایله وورورلار، اوولاییرلار. 
طبیعی کی، بیر مقاله داخیلینده تورکون حافیظ طرفیندن جیزیلمیش، چوخ قاتلی اوبرازینی تصویر و تحلیل ائتمک مومکون دئییل: او، ظاهیرن قوصورسوز، ایشیقلی اولدوغو کیمی، منن ده اوجادیر، عیرفان یولچوسودور، آسیمانا، تانریسینا دؤنمه‌یه جهد ائدیر. اوندان "مؤولالارین نسیمی (عطری)" گلیر.
خیز تا خاطر بدان  تورکِ سمرقندی دهیم 
کز نسیمش بویِ جویِ مولیان آید همی.
(بئیتده رود‌کی ‌نین "بوی جوی مولیان آید همی" مطلع‌لی غزلی‌نین ده تاثیری وار).
حافیظ یارادیجیلیغیندا تئز-تئز گؤردوگوموز بو تورک اوبرازینی قارالاماق، اونون حقیقی معناسی‌نین اوزریندن خط چکه‌رک، یالنیز بیر عیرفانی تئرمین کیمی گؤسترمک ایسته‌ینلر بوتون زامانلاردا اولوب. فقط حافیظ بوتون بؤیوک دوهالار کیمی اینسانپرورلیگین، هومانیزمین، اینسانلار و خالقلار آراسیندا باریشین جارچیسی اولوب. حافیظ یارادیجیلیغیندا تورک اوبرازینی رئال حیاتی زمیندن آییریب، اونو میفیک‌لشدیرنلر شاعیرین آذربایجانلا باغلیلیغی، اردبیلده اولماسی باره‌ده ده سوسماغا اوستونلوک وئرمیشلر. حالبوکو شاعیر اؤزو بیر شئعیرینده بونو بئله وورغولاییر. 
ای صبا، گر بگذری بر ساحلِ ارس 
بوسه زن بر خاکِ آن وادی و مُشکین کن نفس.
(ائی صبا یئلی، اگر آراز چایی‌نین ساحیلیندن کئچسن 
او وادی‌نین تورپاغینی اؤپ و نفسینی موشک قوخولو ائت.)
بیزجه، حافیظی تخمینن 7 عصردن بری یاشادان دا محض شاعیرین هم رئال، هم ده عیرفانی گؤزللیگی ترننوم ائتمه‌سی، دونیانی صولح، باریشا چاغیرماسی، یاشادیغی مکانداکی بوتون خالقلارا، او جومله‌دن، تورکلره بؤیوک محبتله یاناشماسیدیر.

قایناق: 525 قزئتی
کؤچورن: عباس ائلچین