+0 بگندیم
کیملیگیمیزی تصدیق ائدن میلّی ثروتیمیز
سردار زئینال
فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو
منیم اوچون هر بیر سؤز بیر تاریخ، هر سؤز بیر تاریخی حادیثه،بیر یئنیلیک، بیر وارلیق، بیر اونودولماز زاماندیر. دیلیمیزده اؤز ایشلکلیگینی ایتیریب تاریخین آرخیوینه قوشولان سؤزلر اؤزلری ایله برابر ایفاده ائتدیکلری آنلاییشی، مفهومو، تاریخی ده دفن ائدیب بیزدن اوزالاشیرلار. دیلین ایل‌به‌ایل اینکیشاف ائتمه‌سی، یئنی سؤزلر قبول ائدیب موعیّن سؤزلری دیلین آلت قاتینا گؤندرمه‌سی گونون رئال حادیثه‌سی کیمی داوام ائدیب و داوام ائتمکده‌دیر. بیزی احاطه ائدن ایجتیماعی موحیط، موختلیف قوروملارین یارادیلماسی، یئنی ایجتیماعی – سیاسی موناسیبتلر دیلیمیزه اؤزلری ایله برابر یئنی سؤزلر، یئنی تئرمینلر، یئنی ایفاده واسیطه‌لری ده گتیریر. بو گون آذربایجان دیلیندن ایستیفاده ائدنلرین هامیسی‌نین باشا دوشدویو، هامیسی‌نین لئکسیکونونا داخیل اولان ائله سؤزلر واردیر کی، اولا بیلسین کی، همین سؤزلرین بعضیلری قیرخ، اللی ایل بیزدن سونرا گلن نسیللر اوچون تاپماجایا چئوریله‌جک، معناسی آنلاشیلمایان بیر دیل واحیدی اولاجاقدیر. حسن اوغلودان باشلامیش، نسیمی، فوضولی، سئیید عظیم و دیگرلری‌نین اثرلرینده فعال صورتده ایشلنن اصل تورک سؤزلری واردیر کی، بیز بوگون همین سؤزلرین معناسینی آنلاماقدا چتینلیک چکیریک. آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی اثرلری ایله فخر ائتدیگیمیز بؤیوک اوستاد محمد فوضولی‌نین زمانه‌سی‌نین ان ساده دیلینده یازدیغی غزللرینی تام آنلاماق اوچون بو گون لوغتلرین کؤمگی اولمادان کئچینه بیلمیریک. آذربایجان دیلی‌نین موقدس آبیده‌سی اولان "کیتابی -دده قورقود" داستانلاری‌نین دیلینده اؤز زمانه‌سی اوچون بلکه ده، عوموم‌ایشلک سؤزلر حساب اولونان ائله دیل واحیدلری وار کی، بوگونکو نسیل اوچون اونلار آرخایک، معناسی چتین باشا دوشولن آنلاییش کیمی قارشیدا دایانیر. مثلا: "کوز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم" میصراعسیندا ایشلنن "کوز" سؤزو، بلکه ده بو گون بو دیلدن ایستیفاده ائدنلرین اکثریتی اوچون چتین آنلاشیلان و معناسی قارانلیق اولان تک – تک دیل واحیدلریندندیر. لاکین اوردوبادین تیوی کندی‌نین شیوه سؤزلری سیراسیندا بو گون ده فعال شکیلده ایشلنن "کوز" (کؤرپه قوزولارین قاتیلدیغی یئر) "گوزم" ( قوزولاردان پاییزدا قیرخیلان یون) "گوزدَک" ( یایدا یونجا و کیرینگان چوخ‌ایللیک یئم بیتکیلری‌نین یایدا بیچیلندن سونرا پاییزدا یئنیدن جوجریب بیچیلمه سوییّه‌سینه قالخمیش فورماسی) سؤزلری ائله "کوز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم" میصراعسیندا ایشلنن "کوز" سؤزونون موختلیف آنلاییشلار ایفاده ائدن موختلیف واریانتلاریدیر کی، هم "کوز" (قوزولارین قاتیلدیغی یئر) هم "گوزم" ،هم ده "گوزدک" سؤزلری‌نین ایلک هئجاسی ایله عئینی‌لیک تشکیل ائتمکله، مضمونوندا پاییز معناسینی قورویوب ساخلاماقدادیر. دیلیمیزده ایشلنن ائله عوموم‌ایشلک سؤزلر واردیر کی، بیز همین سؤزلرین بو گون ان فعال ایستیفاده‌چیلری‌ییک و بیز همین سؤزلرین ایفاده ائتدیگی بوتون معنا چالارلارینی اؤز نیطقیمیزده ایشله‌دیر و بوتون واریانتلارینی آیدین شکیلده باشا دوشوروک. منه گون کیمی آیدیندیر کی، بیزیم بو گون اؤز لئکسیکونوموزدا ایشلتدیگیمیز عوموم‌ایشلک سؤزلرین بعضیلری قیرخ، اللی ایلدن سونرا کیملر اوچونسه آنلاشیلماز دیل واحیدینه چئوریله‌جکدیر. بیز بو گون کلاسیک شاعیرلریمیزین اثرلرینده راست گلدیگیمیز سؤزلرین بعضیلری‌نین معناسینی آیدینلاشدیرماقدا چتینلیک چکیریک. دوزدور، همین سؤزلرین معناسی احاطه‌سینده اولان سؤزلرین کؤمک‌لیگی ایله قیسمن ده اولسا، باشا دوشولور. آنجاق بیز همین سؤزون ایشلندیگی میصراعدا حقیقی، یاخود مجازی معنادا ایشلنمه‌سی‌نین فرقینی تام آیدینلاشدیرا بیلمیریک. چونکی بیز همین زاماندان چوخ اوزاغیق. اولا بیلسین کی، بو گون هم حقیقی، هم ده مجازی معنادا ایشلنن سؤزلرین ایفاده ائتدیگی آنلاییشی بیزدن سونرا گلن نسیللر بیزیم باشا دوشدویوموز کیمی گئنیش و دقیق، حقیقی و مجازی معنادا باشا دوشه بیلمه‌یه‌جکلر. بونا گؤره ده بو گون هر بیر بؤلگه‌‌نین – رایونون، کندین ساکینلری‌نین لئکسیکاسیندا ائله سؤزلر ایشله‌نیر کی، همین سؤزلرین نه واخت، هانسی معنادا ایشلنمه‌سی کونکرئت اولاراق هانسی معنانی ایفاده ائتمه‌سی یالنیز کیچیک بیر دایره‌ده باشا دوشولور. اگر آذربایجا‌نین هر بیر کندینده یالنیز همین کند ساکینلری طرفیندن باشا دوشولن بئش سؤز اولسا بئله، بونون اؤزو ده بؤیوک بیر ثروتدیر. هم ده یالنیز، آذربایجان تورکلری‌نین مخصوصی اوزلرینه عایید اولان بیر ثروت. اگر هر بیر کندین لئکسیکاسینا داخیل اولان و یالنیز همین کندین شیوه خوصوصییتلرینی داشییان سؤزلری آذربایجاندا اولان کندلرین سایینا وورساق، اوندا بیز اون مینلرله یئنی سؤزون صاحیبینه چئوریله‌جه‌ییک کی، بو سایدا سؤز آز قالا موعین بیر دیلین اورفوقرافییاسینی تشکیل ائدن سؤزلرین سایی قدر سؤز احتیاطی اولاجاقدیر. آذربایجان دیلی‌نین بو گون اوچون آرخایک سایدیغیمیز سؤزلری اولا بیلسین کی، اللی، یوز ایل بوندان اول دیلده عوموم ایشلک سؤز کیمی ایشلنمیشدیر. مثلا: "اوس" سؤزو بوگونوموز اوچون دیلیمیزده تامامیله آرخایک بیر سؤز کیمی قئید ائدیلیر. لاکین فوضولی‌نین دیلینده اولا بیلسین کی، "اوس" سؤزو تامامیله عوموم‌ایشلک بیر سؤز کیمی ایشلنمیشدیر. فوضولی "لئیلی و مجنون" اثرینده یازیر: جئیرانلیغی اول مقامه یئتدی، کیم، دوشدو آیاقدان اوسو گئتدی، گول سویو سپیب روان اوزون، لئیلینی گتیردیلر اؤزونه. (فوضولی، اثرلری ایکی جیلد، ص. 73) تیوی شیوه‌سینده ایشلنن سَکیل، ساغال، مورجاخ، ساککار کیمی سؤزلرین هر بیری‌نین ایشلنمه مقامی، ایشلنمه دایره‌سی، عایید اولدوغو ساحه‌لرین موختلیف‌لیگینه گؤره بیر – بیریندن تامامیله فرقلنمکده‌دیر. مثلا: "سَکیل" سؤزو یالنیز آتلارلا باغلی ایشلنن دیل واحیدیدیر. بیر، ایکی، اوچ، یاخود دؤرد آیاغی‌نین توپوق حیصه‌سی‌نین رنگی آغ اولان آتلارا سَکیل آت دئییلیر. ساغ آیاغی سَکیل، سول آیاغی سَکیل آت. آغ رنگلی آتلاردا سَکیل نیشانه‌سی اولا بیلمز. اؤز رنگی قیرمیزی، یاخود قارا، آیاغی‌نین هر هانسی بیری آغ اولان آت، قارا آیاغی سَکیل، یاخود قیرمیزی آیاغی سَکیل آت آدلانیر. رنگی قارا، آیاقلاری آغ اولان قارامال – اینک، اؤکوز، دانا و س. کیمی حئیوانلارین آیاغی آغ اولسا دا، اونلار سَکیل آدلاندیریلا بیلمز. یاخود، رنگی قیرمیزی، قارا، بوز اولوب قویروغونون اوجو آغ اولان جئیوانلار قو ؟ گیردی و س. قویروغونون اوجو آغ آت، کئچی ایسه هئچ واخت ساغال آدلاندیریلا بیلمز. تیوی شیوه‌سینده ایشلنن "مورچاخ" سؤزو آذربایجان دیلینه عایید لوغتلرین – (اورفوقرافییا و ایضاحلی دیلچیلیک لوغتی) هئچ بیرینده اؤز عکسینی تاپماییب. بو کندده قویونلارین بوغازی‌نین آلتیندان ساللانان ایری اوزوم گیله‌سی بویدا اولوب، قولاقدان سیرغا ساللانان کیمی ساللانان ات پارچاسی مورچاخ آدلانیر. قویون و قوزولارین بوغازی‌نین آلتیندان ساللانان بو ات خال هم بیر، هم ده ایکی اولا بیلر. مثلا؛ ایتمیش قویونلاری آختاراندا قویونو، ائرکگی، قوزوسو ایتمیش آدام قونشولاردان اؤز حئیوا‌نی‌نین یئرینی سوروشماق اوچون هوندور بیر یئره چیخیب "آی قیرمیزی، مورچاخلی قویون گؤرن" – دئیه های چکیر و هامی دا بیلیر کی، مورچاخ یالنیز آغ‌توکلونون - قویون – قوزونون بوغازی‌نین آلتیندا اولا بیلر ( لاکین بعضاً، قویونلارین قولاقلاری‌نین اوستونده ده کیچیک مورچاخلارا راست گلمک اولور). مورچاخ یالنیز آغ‌توکلولرده (قویون قیسمینده) اولدوغوندان، مورچاخلی کئچی، مورچاخلی چپیش ایفاده‌لرینی ائشیتمک غئیری – مومکوندور. تیویلیلرین لئکسیکونوندا هئیواندارلیقلا باغلی فعال شکیلده ایشلنن سؤزلردن بیری ده "ساککار" سؤزودور. "ساککار" سؤزو ده آذربایجان دیلی ایله باغلی لوغتلرین هئچ بیرینده اؤز عکسینی تاپمامیشدیر. رنگی قارا، قیرمیزی، بوز و س. آلنی‌نین اورتاسیندا آغ رنگده خالی اولان آغ‌توکلو ( یعنی قویون، ائرکک، قوزو و س) "ساککار" آدلانیر. قیرمیزی ساککار قویون، قارا ساککار ائرکک، قومرال ساککار قوزو و س. "ساککار" تعیین ائدیجیسی ده یالنیز قویون قیسمیندن اولان حئیوانلارا عایید ائدیلیر. آلنی‌نین اورتاسیندا آغ خالی اولان قارامال، آت ایسه "ساککار" دئییل، "قاشقا" آدلانیر. قارا قاشقا دانا، قاشقا اینک، قاشقا اؤکوز و س. تیوی یایلاقلاریندان آخیب کئچن چایلاردان بیری ده "ساققارسو" آدلانیر. بو داغ چایی همیشه آغاپپاق کؤپوکلو اولدوغوندان اوزاقدان باخاندا ساققارسو چایی آغاپپاق بیر یولا بنزه‌ییر. یاشیل ساحیللرین آراسی ایله همیشه دایانمادان سورعتله آخیب گئدن و اوزاقدان دوماغ گؤرونن بو کؤپوکلو داغ چایی‌نین آدی دا اولا بیلسین کی، بو بنزتمه‌‌نین عکس صداسیدیر. مثلا: یایدا کؤچ یایلاغا قالخاندا ساققارسو چایی اوغلاقلار و قوزولار اوچون کئچیلمز اولور. "قیرپ" سؤزو بؤیوک وطن موحاریبه‌سی ایللرینده لئکسیکونوموزا داخیل اولان ان ایشلک سؤزلردن بیری اولموشدور. بو سؤز اولا بیلسین کی، بیر چوخ دیالئکت و شیوه‌لرده ایشلنمیش اولسون، آنجاق بو گون قیرپ ییغماق ایستگی ایله یاشایانا، و بو سؤزو ایشله‌دنه راست گلمک موشکول مسله‌دیر. بؤیوک وطن موحاریبه سی ایللرینده کند یئرلرینده یاشایان اینسانلارین اکثریتی قیرپ ییغیب دؤیمکله اؤلومون پنجه‌سیندن خیلاص اولموشلار. "قیرپ" سؤزو حاضیرلادیغیمیز لوغتده آشاغیداکی کیمی آیدینلاشدیریلیر. قیرپ – بوغدا، یاخود آرپا سونبولونون قیریلیب یئره تؤکولموش دنلی حیصه سی. موحاریبه دؤورو اینسانلار آجیندان اؤلمه‌مک اوچون کولخوز تاخیل بیچینینی قورتاردیقدان سونرا یئره تؤکولموش سونبول قیریقلارینی ییغماغا گئدرمیشلر و بو یوللا اؤلومون پنجه‌سیندن خیلاص اولماغا چالیشارمیشلار. بیچیلرکن آرپا و بوغدا‌نین قیریلیب یئره تؤکولموش سونبوللری هم "باشاق" ،هم ده "قیرپ" آدلانیر. لاکین بو سؤزلرین ایفاده ائتدیکلری آنلاییشلار تامامیله بیر – بیریندن فرقلی خوصوصیتلره مالیکدیرلر. هر ایکی سؤزون ایفاده ائتدیگی معنا تاخیل سونبولونون قیریلیب یئره تؤکولن حیصه سینی عکس ائتدیرسه ده، اونلارین ایفاده ائتدیگی آنلاییش بیر – بیریندن کسکین صورتده فرقله‌نیر. قیریلیب یئره تؤکولن بوتؤو سونبوللر "باشاق" ، سونبوللرین ازیلیب دنله‌نه‌رک یئره تؤکولن حیصه‌لری ایسه "قیرپ" آدلانیر. بو جور سؤزلره تکجه اوردوباد رایونونون تیوی کندی‌نین لئکسیکاسیندا دئییل، آذربایجا‌نین دیگر رایون و کندلرینده یاشایان اینسانلارین دا لئکسیکاسیندا راست گلمک اولار. بو قبیلدن اولان دیالئکت و شیوه سؤزلرینی توپلاییب موعیّن لوغتلر شکلینده چاپ ائتدیرمک تکجه بو ساحه‌یله مشغول اولان موتخصیصلرین دئییل، عومومیتله، آذربایجان آدلی بیر تورپاقدا یاشایان هر کسین موقدس بورجو و شرف ایشی ساییلمالیدیر. منه بئله گلیر کی، دیل، دیل واحیدلرینه یاناشما و بو جور سؤزلرین توپلانماسی ساحه سینده بو جور ایشلر ایلک و سون یوخ، آخیب گئدن چایلار کیمی دایمی اولاجاقدیر. چونکی سؤز بیزیم اؤزوموز، کیملیگیمیز و کیملیگیمیزی تصدیق ائدن میلّی ثروتیمیزدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
