+0 بگندیم
تورک دوشونجه‌سی‌نین عظمتلی آبیده‌سی
آیتک ذاکیرقیزی (ممّدووا)
فلسفه دوکتورو
بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشه بیله‌جگینی ثوبوت ائدن آرقومئنت - “ترجومان”
تورک دونیاسی‌نین بؤیوک دوهاسی ایسماییل بَی قاسپیرالی (1851-1914) مدنییت تاریخینده میثیلسیز خیدمت گؤسترمیشدیر. اونون ناشیری اولدوغو، اون دوققوزنجو عصرین سونو–ییرمینجی عصرین اوّللرینده چاپدان چیخان “ترجومان” قزئتی تورک خالقلاری‌نین دوشونجه‌سینده عظمتلی یئر توتور. بو ایل آپرئل آییندا “ترجومان” قزئتی‌نین 135 ایللیگیدیر.
“ترجومان” قزئتینی ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین ان بؤیوک اثری آدلاندیران بؤیوک موتفکّیر یوسیف بَی آکچورا یازمیشدیر کی، “ترجومان” قزئتی اوتوز ایلدیر مسلگینی، فیکرینی اصلا دییشدیرمه‌دن، فاصیله‌سیز داوام ائدیر. “ترجومان” هر نوسخه‌سینده اؤز مسلگینی بئله ایفاده ائدیر: "تورک، تاتار، آذربایجان، کوُموُک، نوْقای، باشقیرد، اؤزبک، سارت، تارانچا، کاشغاری، تورکمن و سایر آدلارلا بیلینن تورک قؤوملری‌نین جومله‌سی آراسیندا یاییلمیش و معلوم اولان “ترجومان” ،موسلمانلار آراسیندا معاریفین اینتیشارینا و ایسلام مکتبلری‌نین ایصلاحینا چالیشیر. ساده و آچیق هر کس آنلایاجاق صورتده قلم ایشله‌دیر".
تورکییه‌‌نین گؤرکملی ایجتیماعی خادیمی ضیا گؤک‌آلپ میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی و ایسماییل بَی قاسپیرالینی روسییادا یئتیشن ایکی بؤیوک تورکچو آدلاندیرمیشدیر. میرزه فتعلی آخوندزاده‌نین "آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی اؤزونه‌مخصوص کومئدییالار، بوتون آوروپا دیللرینه چئوریلمیشدیر. قیریمدا “ترجومان” قزئتینی چیخاران ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین تورکچولوکده‌کی پرینسیپی "دیلده، دوشونجه‌ده و ایشده بیرلیک" ایدی “ترجومان” قزئتینی شیمال تورکلری آنلادیغی قدر شرق تورکلرییله غرب تورکلری ده آنلاردی. بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشه بیله‌جگینه، بو قزئتین وارلیغی جانلی بیر آرقومئنتدیر".
“ترجومان” قزئتی بوتون تورک خالقلاری‌نین معاریف‌لنمه‌سینه چالیشمیش، اونلارین دیلی‌نین، مدنییتی‌نین تبلیغینه خیدمت ائتمیشدیر. یوسیف بَی آکچورا "بؤیوک تورکلوک" نظرییّه‌سیندن بحث ائدرکن ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین و “ترجومان” قزئتی‌نین رولونو یوکسک دیرلندیرمیشدیر. بو نظرییّه‌نی گیزلی بیر صورتده ایلک اوّل مئیدانا چیخاران، اسکی قیریم خانلاری‌نین بو گونکو ترک اولونموش و اونودولموش، عادتن دونیادان آیری و اوزاق کیمی یاشایان کیچیک پایتاختلاریندا، هفته‌ده بیر دفعه اینتیشار ائدن بالاجا بیر قزئت اولموشدور. اوتوز ایل اوّل باغچاسارایدا چیخماغا باشلایان بو کیچیک قزئت، “ترجومان”دیر. “ترجومان”این باش رئداکتورو و ناشیری ایسه قیریم میرزه‌لریندن ایسماییل بَی قاسپیرالیدیر. ایسماییل بَی، بوتون تورک عالمینی گؤز اؤنونده توتاراق، اونا گؤره چالیشدی. “ترجومان”آ گؤر، کازان تاتارلاری، اورتا آسییا سارتلاری، تارانچیلار فیلان یوخدور. بیر دینه اینانمیش، بیر دیل ایله دانیشان تورکلر واردیر. “ترجومان” محلّی تورک لهجه‌لری‌نین اوستونده عومومی بیر تورک دیلی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینی تؤوصییّه ائدیر. ایسماییل بَیین، تورکلوگه ائتدیگی بؤیوک خیدمتلردن بیرینجیسی، هئچ شوبهه یوخدور کی، میلّی ایبتیدایی مکتبلرین روسییا تورکلری آراسیندا یاییلماسی اولموشدور.
آمئا-نین موخبیر عوضوو عزیز میراحمدوو “ترجومان” قزئتی‌نین نشری‌نین ایلک دؤورلرینده روسییا‌نین تورک‌دیللی خالقلاری‌نین ترقّیسی، معاریف‌چیلیک ایدئیالاری و س. بو کیمی مسله‌لری تبلیغ ائتدیگی اوچون رغبت قازاندیغینی قئید ائتمیشدیر. عالیم قزئتین موسلمانلار آراسیندا گئنیش یاییلدیغینی، قزئتده آذربایجان حاقیندا یازیلارین مؤلیفلری‌نین اساسن م.صیدقی، عئینعلی سولطان، ا.گنگرلی، فیرودین بَی کؤچرلی، عؤمر فایق اولدوغونو یازمیشدیر.
ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین مشهور آراشدیریجیسی صابری آریکان "ایسماییل بَی قاسپیرالییا گؤره "دیلده-فیکیرده-ایشده بیرلیک" نه اوچون شرطدیر" آدلی یازیسیندا اونو گله‌جگی چوخ یاخشی گؤرمه قابیلیتی ایله، صبیرلی، چوخ احتیاطلی مزییتی ایله “ترجومان”این بو دؤوره‌ده سئنزورایا توخونمادان چاپینی تأمین ائتدیردیگینی گؤسترمیشدیر. ایسماییل بَی قاسپیرالی 1905-جی ایلده، بعضیلری بونا ایصلاحات، بعضیلری اینقیلاب دئییر، مشروطی ایداره‌یه کئچیشدن، بعضی حورّییّتلرین تا‌نینماسیندان سونرا، زمینین آشلیغی ساچماغا اویغون اولدوغونو گؤره‌رک، یازیلاریندا دوشونجه‌لرینی، فیکیرلرینی و حاضیرلانماسینی ایسته‌دیگی شئیلری داها آچیق بیر شکیلده یایماغا باشلامیشدیر. او تاریخه قدر روسجا چیخاردیغی بیر صحیفه نی ده ایختیصار ائده‌رک، بوتون “ترجومان”ای تورکجه چاپ ائتدیرمیشدیر. ایسماییل بَی قاسپیرالی ائتمک ایسته‌دیگینی، ایدئاللاری‌نین نه اولدوغونو، هانسی هدفه وارماق ایسته‌دیگینی یازیلاریندا آچیقجا، دفعه‌لرله بیلدیرمیش، ایصرارلا آنلاتمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین درج ائتدیگی “ترجومان” قزئتی موعاصیرلری طرفیندن یاخشی قارشیلانمیش و تبلیغ ائدیلمیشدیر. بو ایلک اؤنجه اونلارین دا عئینی آمال، مقصد اوغروندا چالیشمالاری، تورک خالقلاری‌نین دوشونجه تاریخینده بؤیوک خیدمت گؤسترمه‌لری ایله علاقه داردیر.
آذربایجا‌نین ایجتیماعی خادیمی، یازیچی، ژورنالیست جلیل محمدقولوزاده (1866-1932) ده بئله شخصیتلردندیر. اونون ایرثی‌نین گؤرکملی آراشدیریجیسی، آکادئمیک عیسا حبیب‌بَیلی جلیل محمدقولوزاده‌نین رئداکتورلوغو ایله نشر اولونموش "موللا نصرالدین" ژورنالیندا آذربایجان خالقی ایله یاناشی، قافقاز خالقلاری‌نین، آوروپا و شرق اؤلکه‌لری‌نین حیاتی، میلّی آزادلیق موباریزه‌سی‌نین عکسینی تاپدیغینی قئید ائتمیشدیر.
جلیل محمّدقولوزاده 110 ایل اؤنجه - 1908-جی ایلده "موللا نصرالدین" ژورنالیندا درج ائدیلمیش “ترجومان” قزئتی‌نین چاپی‌نین 25 ایللیگی موناسیبتیله "میلّی بایرام" آدلی مقاله‌سینده بو موناسیبتله "بیر موسلمان قزئتی‌نین فایدالی و ثمره‌لی بیر یولدا 25 ایل داوام ائتمگی نَینکی روسییادا، بلکه بوتون دونیادا اوّلینجی دفعه گؤرولن بختییارلیقلاردان" اولدوغونو بیلدیرمیشدیر. گؤرکملی یازیچی گؤسترمیشدیر کی، مطبوعات عالمینده 25 ایل قلم چالان بؤیوک یولداشیمیز ایسماییل بَی قاسپیرالی حقیقتن بختییاردیر. ایسماییل بَی 25 ایل چالیشیب مین زحمتله اکدیگی توخومون مئیوه‌سینی فرح و شادلیقلا گؤرور. ایسماییل بَیین میلّتیمیز، اینسانییته ائتدیگی بؤیوک-بؤیوک خیدمتلری بورادا سایماق بیزیم اوچون چوخ چتیندیر. ایسماییل بَی ماهیر حکیم کیمی میلّتیمیزین دیریلمگینی مکتبده، معاریفین نشرینده گؤردو: قووّتی‌نین ان چوخونو بو یولدا صرف ائتدی. اوصولی-جدیده‌سینی، اوصولی-جدیده کیتابلارینی باغچاسارایدان چینه، کازاندان ایرانا قدر نشر ائتدی.
ییرمینجی عصرین اوّللرینده تورک خالقلاری آراسیندا سؤزلر کیمی تئرمینلرین ده اورتاق اولماسینا، یعنی بوتون تورکلرین اورتاق بیر ادبییّات و عئلم دیلی اولماسی مسله‌سی دیقّت چکیر. بئله کی، 1926-جی ایلده باکیدا کئچیریلن بیرینجی تورکولوژی قورولتاییندا اؤز دیللرینده - تورکجه، تاتارجا، اؤزبکجه، چوواشجا، باشقیردجا، قازاخجا و ب. تورک دیللرینده چیخیش ائدن عالیملر بیر-بیرلری‌نین دانیشیقلارینی باشا دوشوردولر. بو دؤورده بوتون تورک خالقلاری بیر-بیرلری‌نین دیللرینی آنلاییردیلار.
"بیر قؤومو اودماق اوچون پارچالاماق لازیمدیر" مولاحیظه‌سینی گؤسترن ضیا گؤک‌آلپ میلّتی پارچالاماق اوچون ده اؤنجه اونون دیلینی بؤلوب پارچالاماغین ضروری اولدوغونو، بونو ائدنلرین بعضیلری‌نین بیله‌رک، بعضیلری‌نین ایسه بیلمه‌دن ائتدیکلرینی بیلدیرمیشدیر: تورک دیلی، محض بو یولدان پارچالانماغا، بیردن آرتیق ادبیاتلار یارانماغا باشلاندی. بو دورومون تهلوکه‌سینی دویان قاضی ریضاالدین و موسا بیگییئو افندیلر کیمی تورکچولر یازیلارینی همیشه عومومی تورکجه‌ده یازماغا داوام ائتدیلر. قیریمدا چاپ ائدیلن “ترجومان” قزئتی ده عنعنه‌وی "فیکیرده بیرلیک، دیلده بیرلیک، ایشده بیرلیک" پرینسیپینی سوردورور.
صابری آریکان ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین هر بیرلیگین تملی و بؤیوک سرمایه کیمی دیل بیرلیگی مسله‌سی اوزرینده گئنیش دایاندیغینی گؤسترمیشدیر. عالیم فیکرینی اساسلاندیرماق اوچون “ترجومان” قزئتی‌نین "روسییا موسلمانلاری‌نین ترقّیسی" آدلی مقاله‌سینی تقدیم ائتمیشدیر: "عومومی ادبی دیلی اولمایان میلّت، میلّت ساییلمیر. تورک اؤولادلاریندان اولان تارانچئ، سارت، اؤزبک، قیرغیز، قازاخ، کوموک، نوقای، آذربایجان و سایر طایفالار تورکجه دانیشدیقلاری حالدا، شیوه‌لری باشقادیر. بیر-بیرلرینی چتینلیکله آنلارلار. بو حال بیرلشمگه، بیرلیگه، بیلگیلرین، عئلملرین هر کسه دویورولماسینا، ترقّییه، ادبیاتا، دوستلوغا و قایناشماغا انگلدیر.
بونا گؤره ان اوّل و أن زییاده هامیمیز اوچون احتییاج و لوزوملو اولان، عومومی دیل، ادبی تورکجه دیلدیر. بویورون، مرحمت ائدین قارداشلار، بونا آیریجا عزمله چالیشاق. بو ایش لاپ او قدر غالیبییت دئییلسه ده، چاره‌سی تاپیلماز و موشکیل ده دئییلدیر. “ترجومان” قزئتی باغچاسارایدان تا کاشغارا قدر اوخوندوغو، یعنی آنلاشیلدیغی، دیلله بیرلشمه‌‌نین مومکون اولدوغونا بؤیوک دلیلدیر.
ییرمی بئش ایلدن بری عزیز میلّتیمه الدن گلدیگی قدر عاجیزانه خیدمت ائتدیم. بو سایه‌ده ان بؤیوک نیشان، آلدیغیم "تشبّوث و ثبات" مئدالیدیر. عؤمرومون قالان ایللرینی، دیل بیرلیگینه فیکیر بیرلیگینه و ایش بیرلیگینه فدا ائده‌جگم".
ایسماییل بَی قاسپیرالی‌نین مدنییت تاریخینده‌کی فعالییتینی یوکسک قییمتلندیرن جلیل محمدقولوزاده قئید ائتمیشدیر: ایندییه قدر میلّتین احتییاجینی، گله‌جگینی حاقّی ایله نظره آلیب جیدّی و ثمره‌لی یولدا چالیشان، تورک میلّتی‌نین ایچینده بیرینجی دفعه ایسماییل بَی چیخدی. ایسماییل بَیین بؤیوکلوگونو، خیدمتینی تاریخ و گله‌جک بیزدن داها یاخشی تدبیر ائده‌جک و آدینی قیزیل خطله یازاجاق، بیزسیز ده او اوجا مرتبه‌سینه چاتاجاق.
بئله‌لیکله، ایسماییل بَی قاسپیرالی 135 ایل اؤنجه درج ائتدیرمگه باشلادیغی “ترجومان” قزئتی تورک خالقلاری‌نین معاریف‌لنمه‌سینده، دوشونجه‌سی‌نین یوکسه‌لیشینده عوضسیز خیدمت گؤسترمیش، تاریخده اؤزونه‌مخصوص ایز قویموشدور.
قایناق:
"کاسپی" قزئتی، 3 آپرئل 2018-جی ایل، 057 (3432)، ص. 15
کؤچورن: عباس ائلچین
