تورکلرده عاییله و قوهوملوق سیستئمی 
ایلاهه صادیقووا
     عاییله بوتون جمعییتلر اوچون ان اونیوئرسال اینستیتوت حساب اولونور. نسیل آرتیرمادان باشقا او بیر سیرا فونکسییالاری یئرینه یئتیریر کی، اونلار آراسیندا ایقتیصادی، بیرگه ایستئحصال و ایستئهلاک، سوسیاللاشمانین فونکسییالاری، اوشاقلارین مودافیعه‌سی، تربییه‌سی و تحصیلی، سئوگی، بیرگه واخت کئچیرمه و س. وار. بوتون بو خوصوصییتلری نظره آلاراق، عاییله‌یه آشاغیداکی تعریفی وئره بیلریک:

"عاییله - جمعییتین ایلکین سوسیاللاشما پروسئسینده یارانان، بشرییّتین داوامینی (نسیل آرتیمینی) تأمین ائدن سوسیال بیرلیکدیر. بو بیرلیگین عوضولری‌نین قارشیلیقلی موناسیبتلری خوصوصی قایدالارا سؤیکَنن بیولوژی، پسیخولوژی، ایقتیصادی، سوسیال، حوقوقی آسپئکتلره تابئع اولور و جمعییتده توپلانمیش مادّی و اخلاقی زنگینلیکلری نسیلدن-نسله اؤتورور" . 
     تورک خالقلاری آدریاتیک دنیزی ساهیللریندن چین سدّینه قدر بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشیبلار. نسیل و عاییله قدیم تورکلرین حیاتیندا اؤنملی رول اویناییردی. عنعنه‌وی عاییله‌ده سیخ قوهوملوق علاقه‌لری مؤوجوددور و اساس رولو عاییله‌سینه جاواب‌دئهلیک داشییان کیشی اویناییر. بو جور عاییله‌لرده آنا، آتا، اوشاقلار، ننه‌لر، بابالار، عمیلر، داییلار، خالالار و بیبیلر هامیسی بیرگه یاشاییر و بیرگه تصروفاتی بؤلوشورلر. 
     تورکلرده قوهوملوق علاقه‌لری‌نین دؤرد سویییه‌سی مؤوجود ایدی: نسیل (بوی)، بؤیوک عاییله (سوی)، تؤرکون (کیچیک آتا عاییله‌سی) و یئنی ائولنمیشلرین عاییله‌سی (بَرک). هر بیر تورک طایفاسی بیر نئچه نسیل و قبیله‌لردن عیبارت بویلارا بؤلونوردو. بو جور قودرتلی طایفالاردان بیری ده آذربایجانلیلارین عایید اولدوغو اوغوزلار ایدی. هر بیر اوغوز نسلی‌نین اؤزونون تمگه‌سی (دامغا، ایشاره)، اونقون (توتئم، گئرب) و بایراغی وار ایدی و هر بیر بوی اؤز تمگه‌سیله اونلارا مخصوص اولان حئیوانلاری، مالی، سیلاحلاری و س. دامغالاییردی (ایشاره‌له‌ییردی). هر بیر نسلین آدی سوی‌آدین ائکویوالئنتی کیمی چیخیش ائدیردی. آما آوروپالیلاردان فرقلی اولاراق نسلین آدی اینسانین آدیندان اول ایشله‌نیردی. مثلا، تورک خالقلاری‌نین اورتاق ائپوسو اولان "دده قورقود" داستانینداکی قهرمانین آدی سالوُر قازان دئیه چاغریلیردی، قازان سالور دئیه یوخ. بو دا اونون سالوُر نسلینه عایید اولدوغونو ایفاده ائدیردی. یعنی، سالوُر نسلیندن اولان قازان. تورکلر بو عنعنه‌ ایله نسلین نه قدر اؤنملی اولدوغونو گؤستریردیلر.
     قوهوملوق علاقه‌لرینه سؤیکنن دیگر سویییه بؤیوک عاییله (سوی) آدلانیر کی، بورا موعاصیر عاییله‌لردن فرقلی اولاراق تکجه آنا، آتا، اوشاقلار، ننه و بابالار دئییل، عئینی زاماندا عمیلر، داییلار، خالالار، بیبیلر و اونلارین اؤولادلاری دا داخیلدیر. بو یوللا سوی اؤزونده آتا و آنا طرفدن بیر-بیرینه ان یاخین قوهوملاری بیرلشدیریردی. آنایا عایید طرف آنا سویو، آتایا عایید ایسه آتا سویو آدلانیردی. قدیم تورکلرده هم آنا، هم ده آتانین عاییله‌لری برابر ستاتوسا مالیک اولدوقلاری اوچون، اونلارین منشایی یالنیز آتایا گؤره تعیین اولونموردو. اینسان یالنیز او زامان تورک حساب اولونوردو کی، اونون هر ایکی والیدئینی منشاجه تورک اولسون. قدیم زامانلاردا تورک قیزلار منشایی تورک اولمایان اوغلانلارلا عاییله قورماماغا اوستونلوک وئریردیلر. بو عئینی زاماندا حاکیمیتده اولان سولاله‌لره ده عایید ائدیلیردی. آتا خطی ایله تاختین واریثلری تئکین، آنا خطی ایله اولان واریثلر ایسه اینال (اینانج) آدلانیردیلار. تاختا اوتورماق اوچون واریث هر ایکی تیتولون داشیییجیسی اولمالییدی، یعنی هم آتا، هم ده آنا منشا اعتیباریله تورک اولمالی ایدیلر. ان چوخ بو قایدایا ایرانی ایداره ائدن قاجار تورک سولاله‌سی عمل ائدیردی. عوثمانلی ایمپئرییاسیندا ایسه سولطانین یوخ، سویون بؤیوک اوغلو (شهزاده) سولطان تعیین ائدیلیردی. یعنی تاختین نؤوبتی واریثی تکجه سولطانین اوغلو دئییل، عئینی زاماندا باجیسی و یا قارداشی اوغلو دا اولا بیلردی. اورتاچاغین سونلاریندا سوی‌آد اولاراق نسلین آدی یوخ، عاییله‌نین آدی ایستیفاده ائدیلیردی. مثلا، قازان اوغوللاری، چوبان اوغوللاری و س. 
     دیگر سویییه تؤرکون (اتا عاییله‌سی) آدلانیردی کی، آتا، آنا و اؤولادلارین داخیل اولدوغو بو "کیچیک عاییله" آیری یورددا (ائو) یاشاییردیلار. تؤرکون دئمک اولار کی، موعاصیر شهر عاییله‌لرینی خاطیرلادیر. تورکلر تؤرکون سؤزویله "آتا اوجاق"لارینی آدلاندیریردیلار. قدیم اینانجلارا گؤره آتا یوردوندا هئچ واخت "اوجاق" سؤنمه‌مه‌لیدی، یعنی اگر بؤیوک و اورتاجیل اوغول عاییله قوروب اؤز ائوینه کؤچرسه کیچیک اوغول عاییله قوراندان سونرا دا آتا اوجاغیندا قالمالی و اونو موحافیظه ائتمه‌لیدیر. موعین واختلاردا ایسه اوغوللار آتا اوجاغینا ییغیشیب اؤز والیدئینلرینی، بؤیوکلرینی یاد ائتمه‌لییدیلر. دیگر خالقلاردا اولدوغو کیمی، تورک عاییله‌لرینده ده آتانین وفاتیندان سونرا عاییله‌نین بوتون آغیرلیغی اوغولون اوزه‌رینه دوشور. اگر عاییله‌ده سوبای قیز وار ایدیسه، قارداش اونو عاییله قورانا قدر موحافیظه ائتمه‌لی، اونو نسلین، عاییله‌نین آدینا لاییق بیر اینسانلا عاییله قورماغینا وسیله اولمالیدی ایدی.
     عومومیتله، تورک عاییله‌سی هله تاریخدن اولکی، تورک دیلی‌نین یئنیجه فورمالاشدیغی دؤورده پاتریارخال عنعنه‌لره سؤیکه‌نیردی. بونا ثوبوت کیمی قوهوملوق علاقه لرینی عکس ائتدیرن بیر چوخ سؤزلرین کؤکلرینده‌کی معنا گؤستریله بیلر. حتّی عاییله آنلاییشینی "ارکه‌گون" و "ترگون" کیمی سؤزلرله ایفاده ائدیردیلر. اگر یئر اوزونده عاییله‌ده آنا خطینه (ماتریارخات) اساسلانمایان ایزلری اولان میلّت وارسا، او شوبهه‌سیز کی، تورکلردیر. تورک دیلینده هر بیر قوهوملوق علاقه‌سینی عکس ائتدیرن کلمه‌لر مؤوجود اولدوغو اوچون، دئیه بیلریک کی، تورکلر عاییله‌یه، عاییله کؤکلرینه باغلی میلّتدیرلر. قدیم تورک دیلینده چوخ‌ آروادلیلیغی ایفا ائدن هئچ بیر کلمه‌یه راست گلینمه‌دیگیندن، عالیملر ایدیعا ائدیرلر کی، تورکلر ایسلاما قدرکی دؤوره قدر مونوقام عاییله‌یه اوستونلوک وئرمیشلر. آرخایک تورک دیلینده "اخلاقسیز" ،"نیکاحدان‌کنار" کیمی معنالاری ایفاده ائدن سؤزلره بئله راست گلینمه‌میشدیر. بو معنالاری ایفاده ائدن سؤزلر تورک دیلینده فارس دیلیندن آلینما سؤزلرله ایفاده اولونموشدور. بوتون بو مقاملار تورک عاییله‌سی‌نین مؤحکم، تورک قادینین ایسه صداقتلی و اخلاقلی اولدوغونو ثوبوت ائتمیش اولور.

کؤچورن: عباس ائلچین