قدیم تورکلرده دؤولت مجلیسلری

موباریز عسگروو 
"میلّی مجلیس" ژورنالی‌نین باش رئداکتورونون موعاوینی

کؤچورن:عباس ائلچین

افسانه‌یه گؤره بوزقورد اوغوز خانا: "ائی اوغوز، آرتیق من اؤنده گئده‌جگم" - دئدی. اوغوز خان بو بوزقوردون آرخاسینجا گئده‌رک ژاپون دنیزیندن وولقا چایینا قدر اوزانان بؤیوک هون ایمپئرییاسینی قوردو. 

     قدیم دؤورلردن حؤکمدارلار تطبیق ائده‌جکلری قرارلاری جمعییته منیمستمک، الده اولوناجاق نتیجه‌لرین مسئولییتینی پایلاشماق، ان دوغرو اولا‌نینی ائتمک اوچون مصلحت آلماغا ائحتییاج دویموشلار. محض بو ائحتییاجدان دا هله قدیم دؤورلردن دؤولت ایداره ائتمه سیستئملرینده خوصوصی دؤولت قوروملاری‌نین - مجلیسلرین، شورالارین مؤوجود اولدوغونو گؤروروک. لاکین بو قبیلدن اولان قوروملار آراسیندا بیزی ان چوخ ماراقلاندیران جمعییتین داها گئنیش طبقه‌سی‌نین داخیل اولدوغو نوماینده‌لی ییغینجاقلاردیر. گونوموزون پارلامئنتلر سیستئمینه‌دک یوکسک اینکیشاف سویییه‌سینه چاتان بو قورومون کؤکو هم غرب، هم ده شرق جمعییتلرینده قدیم چاغلارا قدر اوزانیر بو یازیدا "قدیم پارلامئنت" روبریکاسیندا ایسه تاریخین موختلیف دؤورلرینده "قورولتای" ،"توی" آدلانان قدیم تورک دؤولت مجلیسلری باره‌ده صؤحبت آچاجاغیق. 

سؤزلرین ائتیمولوگییاسی
     هر شئیدن اول قورولتای و توْی سؤزلری‌نین ائتیمولوگییاسی باره‌ده دانیشماق لازیمدیر. چونکی موعاصیر دؤورده توی و قورولتای سؤزلری اؤز اوّلکی معنالاریندا ایشله‌دیلمیر. دوزدور، قورولتای سؤزو ایلکین معناسینی بیر قدر ساخلاییب. لاکین بو گون مجلیس، ییغینجاق، بایرام، دویون، ضییافت معناسینی ایفاده ائدن توی سؤزو ایلکین معناسیندا دؤولت ایشلری‌نین موذاکیره ائدیلدیگی و سونرا ایسه یئییلیب، ایچیلیب، اَیلنیلدیگی بیر ییغینجاق (فئستیوال) خوصوصیتی داشیییردی. اوغوزنامه‌لرین اکثرییتینده اولدوغو کیمی "کیتابی-دده قورقود"دا دا توی اوغوز جمعییتی‌نین واجیب سیاسی، ایقتیصادی، حربی، اینضیباطی مسله‌لرینی حل ائتمک اوچون چاغیریلان کئنگش (شورا – کیتابی-دده قورقود)، یاخود دا قورولتایدیر. بایاندیر خا‌نین ایلده بیر دفعه توی چاغیریب اوغوز بَیلرینی قوناقلاماسی و بعضی واجیب مسله‌لری حلّ ائتمه‌سی کیتابی-دده قورقود-ده بیر نئچه دفعه تکرار ائدیلیر: "خانلار خانی خان باییندیر ییلده بیر کرره توی ائدیب، اوغوز بگلرین قوناقلاردی. گئنه توی ائدیب، آتدان-آیغیردان، دوه‌دن بوغرا، قویوندان قوچ قیردیرمیشدی". 
"کیتابی-دده قورقود"داکی ایلین موعین گونلرینده بوی بَیلرینه و خالقا حؤکمدار طرفیندن عنعنه‌وی اولاراق وئریلن، رسمی خوصوصییت داشییان بو تیپ ضییافتلری (تویلاری) کؤچری تورک طایفا باشچیلاری اون بئش-اون آلتینجی یوزایللیکلرده بئله داوام ائتدیرمیشلر. بونو اوزون حسنین تاریخچیسی ابوبکر تئهرا‌نی‌نین "کیتابی-دییاربکرییّه" آدلی کیتابیندا 15. یوزایللیگین حادیثه‌لری‌نین تصویری ده ثوبوت ائدیر. "ماناس" داستا‌نیندا دا توی عئینی معنانی داشییان سیاسی تئرمین کیمی ایشله‌دیلیر. قدیم تورکلرین دؤولت مجلیسلری موغول یوروشلرینه‌دک اساسن بئله آدلانمیشدیر. چینگیز خا‌نین یوروشلریندن سونرا سیاسی تئرمین اولان قورولتایین تویو عوض ائتمه‌سی ایله او، یاواش-یاواش ائتنوقرافیک معنا داشیماغا باشلامیشدیر. 
     موعاصیر تورک دیللرینده قورولتای بیر مؤوضونو موذاکیره ائتمک اوچون موختلیف بؤلگه‌لرین (اؤلکه‌لرین) نوماینده‌لری‌نین قاتیلماسی ایله رئاللاشان ییغینجاقلارا دئییلیر. مثلا، عوموم‌ روسییا موسلمانلاری‌نین بیر قورولتایی (نیژنی-نوْوقوْروْد، 1905-جی ایل)، تورک-هون دونیاسی‌نین اوچ بؤیوک قورولتایی (ماجاریستان، بوُقاتس بؤلگه‌سی، 2010-جو ایل) و س. 
     قورولتای تورک دیللرینده‌کی"کوُرول" ،"خوُریل" ،"خوُرال-خوُری" ،"قوُرول" (تشکیلات) سؤزو ایله "تئی"(یئتکینلرین توپلاندیغی مکان) سؤزونون بیرلشمه‌سیندن عمله گلیب، کوُرولون توپلاندیغی یئر معناسینی ایفاده ائدیر. 
     تاریخی منبعلردن معلوم اولان ایلک تورک دؤولتلرینده ایسه قورولتای موهوم دؤولت ایشلری‌نین موذاکیره ائدیلیب قرار وئریلدیگی نوماینده‌لی مجلیسه دئییلیردی. حؤکمدارین اؤلومو، موحاریبه و دیگر میلّی تهلوکه‌لر زامانی توپلانان قورولتایلار بؤیوک صلاحییتلره مالیک ایدی. 
تاریخده توی و قورولتایلار 
     تورک دؤولت مجلیسلری باره‌ده ایلک معلوماتلار بؤیوک هون ایمپئراتورلوغونا، اونون ان پارلاق حؤکمداری اولان مئتئ خا‌نین حاکیمیتی ایللرینه (ائ.أ. 209-174) تصادوف ائدیر. دؤورونون ان دئموکراتیک و موکمّل ایداره‌چیلیک سیستئمینه مالیک اولان بؤیوک هون ایمپئراتورلوغوندا (آسییا هون دؤولتینده) (ائ.ا. 220-300) قارشییا چیخان طالع یوکلو مسله‌لر قورولتایدا حلّ ائدیلیردی. 
     حاجت تپه اونیوئرسیتئتی‌نین ادبیات فاکولته‌سی‌نین تاریخ بؤلومونون موعلیمی دوکتور محمت سئیید دانلی‌اوغلو "قدیم تورکلرده دؤولت مجلیسی: "توی" حاقیندا دوشونجه‌لر" آدلی مقاله‌سینده یازیر کی، مئتئ خا‌نین دؤورونده خاقا‌نین باشچیلیغی ایله اؤلکه‌‌نین ایقتیصادی، سییاسی، سوسیال، دینی و حربی مسله‌لری‌نین موذاکیره ائدیلیب حلّ اولوندوغو بؤیوک ییغینجاغین - تویون (قورولتایین) چاغیریلدیغی معلومدور. بو ییغینجاقلار حؤکمدار طرفیندن ایلده اوچ دفعه- یازدا، یایدا و پاییزدا چاغیریلیردی. دینی خوصوصیت داشییان بیرینجی توپلانتی ایلین ایلک آییندا هونلارین شانیوُ (و یا تانهوُ) آدلانان حؤکمدارلاری‌نین ساراییندا توپلانیردی. بو توپلانتیدا گؤی، یئر، طبیعت قووّه‌لرینه و اجدادلارا قوربانلار کسیلیردی. 
    یایدا، تخمینن اییون آییندا اورخون چایی وادیسینده‌کی قاراقوروم شهرینده چاغیریلان ایکینجی ییغینجاق دیگرلریندن داها اهمییتلی اولوردو. چونکی بو قورولتایدا حؤکمدارلیق تصدیق ائدیلیر، یا دا یئنی حؤکمدار سئچیلیردی. گرَک اولارسا، تؤره‌یه (قدیم تورکلرده عادت-عنعنه لره اساسلانان حوقوق قایدالاری) یئنی حؤکملر علاوه ائدیلیر، اؤلکه‌‌نین ان موهوم مسله‌لری (حربی-استراتئژی مسله‌لر، خاریجی سییاستله علاقه دار ایشلر، ائلچیلرین قبولو و س.) موذاکیره اولونور، قرارلار چیخاریلیردی. بو ییغینجاغا شاهزاده‌لرله برابر دؤولتین نوفوذلو شخصلری، هم حربی، هم ده مولکی وظیفه صاحیبلری، هونلاردان آسیلی دؤولتلرین نوماینده‌لری ده قاتیلیردی. قورولتایا قاتیلماق دؤولته اولان صداقتی، قاتیلماماق ایسه ایطاعتسیزلیگی گؤستریردی. 
    اوچونجو ییغینجاق ایسه پاییزدا تایلینده چاغیریلیردی. بو ییغینجاقدا اهالی‌نین و آتلارین سایی دقیقلشدیریلیر، موحاریبه و صولح مسله‌لری حلّ اولونوردو. 
    آتیلا زاما‌نیندا آوروپا هون دؤولتینده (م.س. 375-469) سیاسی حیاتدا نوفوذلو زادگانلاردان مئیدانا گلن سئچیلنلر مجلیسی دؤولتین رهبرلیگینده اهمییتلی سؤز صاحیبی ایدی. هونلاردان باشقا دیگر بوتون تورک دؤولتلرینده ده بئله خالق ییغینجاقلاری‌نین چاغیریلدیغینی، مجلیسلرین توپلاندیغینی گؤروروک. 
    تورک آدی آلتیندا قورولان ایلک دؤولت اولان بیر گؤی‌تورک ایمپئرییاسیندا (552-658-جی ایللر) دا قورولتایلار چاغیریلیردی. اونلاردا دا یایدا کئچیریلن و خالقین قاتیلدیغی ییغینجاق ان اهمییتلی ساییلیردی. بو ییغینجاقدا دا دؤولت ایشلری موذاکیره ائدیلیر، یئنی خاقان سئچکیسی کئچیریلیر، ایقتیصادی و مدنی مسله‌لر حلّ اولونوردو. بو ییغینجاقلار دا بایرام کیمی قئید ائدیلیردی: آت یاریشلاری کئچیریلیر، ماهنیلار اوخونور، بول قیمیز ایچیلیردی. 
     اویغورلارین دا بونا بنزه‌ر دؤولت مجلیسی واردی. بوندان باشقا تابقاچ دؤولتینده ناظیرلر مجلیسی، خزر خاقانلیغیندا (10-6 عصرلر) ایختییارلار مجلیسی، پئچئنئکلرده کومئنتون دئییلن اهمیتلی قرارلارین وئریلدیگی مجلیس، قیپچاقلاردا دؤولت موشاویره مجلیسی و تونا بولقار دؤولتینده میلّت مجلیسی مؤوجود ایدی. 
      اوغوز تورکلرینده تویلار اَیلنجه‌لی ضییافت اولماقلا یاناشی، دؤولت مسله‌لری‌نین موذاکیره ائدیلدیگی مجلیسلر ایدی. مأمورلارین دؤولته صداقت گؤستریجیسی اولاراق قاتیلدیغی بو مراسیملر اوغوزلارین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا اهمییتلی یئر توتوردو. اوغوز تویلارینی دیگرلریندن فرقلندیرن خوصوصیت ده تویون سونوندا قوناقلارین دعوت ائدیلدیکلری ائوی (خاقا‌نین ائوینی) یاغمالامالاری ایدی. بونا "خانی یاغما ائتمک" عادتی دئییلیردی. عرب سیاحی ایبن فالدا‌نین "سیاحتنامه"سینده اوغوز تویلارینا بَی و سرکرده‌لردن باشقا خالقین دا قاتیلدیغی گؤستریلیر. بو قایدا دیگر تورک دؤولت مجلیسلری‌نین هامیسیندا راست گلینن حال دئییلدی. مثلا، تابقاچ دؤولتینده مجلیسه تک ناظیرلر، آوروپا هون ایمپئرییاسیندا ایسه زادگان بَیلر قاتیلیردی. آنجاق بو ییغینجاقلارین فئستیوال مرحله‌سینه هانسیسا دؤولتده خالقین قاتیلمادیغینی سؤیله‌مک سهو اولاردی. 
    منبعلرده اون-اون بیرینجی عصرلرده موغوللاردا عومومخالق ییغینجاقلاری‌نین - قورولتایلارین چاغیریلماسی باره‌ده دقیق معلوماتلار وار. عومومیتله، موغول اولوسوندا قورولتایا بؤیوک اؤنم وئریلیردی و موغول خانلارینی بیر قایدا اولاراق قورولتای سئچیردی. معلوم اولدوغو کیمی، 1206-جی ایلده چاغیریلان قورولتایدا یئکه موغول اولوسو (بؤیوک موغول دؤولتی) یارادیلدی و تیموچین چینگیز خان تیتولو ایله بوتون موغوللارین خانی سئچیلدی. موغوللارین بؤیوک یاساسی دا محض بو قورولتایدا قبول اولوندو. چینگیز خاندان سونرا دا بوتون موغول خانلاری قورولتایدا سئچیلیردی. بئله کی، چینگیز خا‌نین 1227-جی ایلده وفاتیندان سونرا 1229-جو ایلده چاغیریلان قورولتایدا اوغلو اوُقئدئی خان سئچیلدی، عئینی زاماندا، تسین ایمپئرییاسی‌نین ایستیلاسی‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی قرارا آلیندی. قئید ائدک کی، 1235-جی ایلده چاغیریلان قورولتای اوقئدئیین روس تورپاقلارینا یوروش ائده‌جک قوشونلارا کوماندانلیق ائتمک ایستگینی ردّ ائتدی. نتیجه‌ده باتی قوشونلارا کوماندان تعیین اولوندو. چینگیز خا‌نین قوردوغو موغول ایمپئرییاسی داغیلدیقدان سونرا دا اونون یئرینده یارانان موغول-تاتار دؤولتلری‌نین هر بیری اؤز قورولتایلارینی چاغیریردی. 
    لاکین تورکلر ایسلام دینینی قبول ائتدیکدن سونرا قورولتای، توی عنعنه‌سی یاواش-یاواش آرادان قالخدی. ایسلامین قبولوندان سونرا یارادیلان قاراخانلیلار، سلجوقلار، عوثمانلیلار کیمی تورک دؤولتلرینده ده تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری داوام ائتدیریلمیشدیر. ایلک موسلمان تورک دؤولتی اولان قاراخانلیلاردا عالی دؤولت اورقانی یئنه ده قورولتای ایدی. 
    عوثمانلیلاردا دا ایلک واختلار طایفالاراراسی قورولتایلار چاغیریلسا دا (ایلک عوثمانلی حؤکمداری عوثمان قاضی قورولتایدا خان سئچیلمیشدی)، سونرادان بو قورومو اکثر تورک دؤولتلرینده اولدوغو کیمی دیوان (دیوانی-هومایون) عوض ائتدی. سولطا‌نین صدرلیگی ایله موهوم دؤولت ایشلرینی حلّ ائدیلن دیوانی-هومایون اورخان بَیین زاما‌نیندان فاتئحین ایلک دؤورلرینه قدر هر گون توپلانیردی. توپلانتیلار دینیندن، میلّتیندن و جینسیندن آسیلی اولمایاراق، هر کسه آچیق ایدی. دیواندا اوّلجه خالقین آرزو و شیکایتلری دینله‌نیلیر، سونرا دؤولت ایشلری موذاکیره ائدیلیردی. 
    تورکلرین ایسلامی قبول ائدندن سونرا قوردوقلاری دؤولتلرده راست گلینن "دیوان" عنعنه سینده و "مشورت" اوصولوندا دا قورولتای و تویلارین تاثیری شوبهه‌سیزدیر. لاکین دیوانلار قدیم تورک قورولتایلاری‌نین دئموکراتیک خوصوصیتلرینه مالیک دئییلدیلر. قدیم تورک مجلیسلری عوضولری‌نین تمثیلچی خوصوصیته مالیک اولماسی، یعنی اؤز قبیله‌لری‌نین ایراده‌لرینی تمثیل ائتمه‌لری و بو یوللا خاقا‌نین صلاحیتلرینی محدودلاشدیرمالاری اونلارین دئموکراتیک‌لیگینی گؤستریردی. حالبوکی دیوان و مشورت شورالاری‌نین تمثیلچیلیک خوصوصییتی داشیمادیغینی، اونلارین حؤکمدارین حاکیمییت کؤلگه‌سینده توپلاندیقلارینی گؤرمکده‌‌ییک. 
    آنجاق بعضی دؤولتلرده، مثلا، کیریم خانلیغیندا قورولتای سیاسی مؤوجودلوغونو آخیرادک داوام ائتدیردی. یئری گلمیشکن، صفوی تاخت-تاجی‌نین واریثی 3. شاه عابّاس اؤلنده آذربایجا‌نین موغان دوزونده اسکی تورک قایدالارینا اویغون اولاراق 1736-جی ایلین فئورالیندا چاغیریلان قورولتایدا بَیلربَییلری، خانلار، دین خادیملری، دؤیوشچولر و دیگر نوماینده‌لر نادیر خان افشاری شاه سئچدیلر. 
قورولتایین (تویون) دؤولت تشکیلاتیندا یئری 
    تورک دؤولتلرینده شانیوُ، تانهوُ، کاغان، خاقان، خان، یابگوُ، ایدی-کوُت، ایلتَبَر و س. کیمی تیتوللار داشییان حؤکمدارلار دؤولت تشکیلاتی‌نین ان اوست پیلله‌سینده یئر توتوردولار. قئید ائدک کی، بوی بیلری اؤز بیلیکلرینده یاریم موستقیل شکیلده یاشاییردیلار. دؤولتین وارلیغینی قورویان، خالقین ریفاهینی، تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائدن و دیگر بو کیمی اساس وظیفه‌لری حیاتا کئچیرن خاقان دؤولتی ایداره ائدرکن تؤره‌یه عمل ائتمه‌لی ایدی. تؤره‌ده دییشیکلیگی ایسه یالنیز قورولتای ائده بیلردی. خاقان تؤره‌دن کنارا چیخا بیلمزدی. بو باخیمدان خاقان یوکسک و تک نوفوذ صاحیبی اولماقلا یاناشی، خالقا و قورولتایا باغلی ایدی. دوکتور محمت سئییددانلی‌اوغلونون فیکرینجه، بو جهتدن تورک دؤولتلرینه اورتا عصر رئسپوبلیکالاری کیمی ده یاناشماق اولار. خاقا‌نین قورولتای طرفیندن سئچیلمه‌سی و خانلیغین قبول ائدیله‌رک قانونی‌لشدیریلمه‌سی ده بونو گؤسترمکده‌دیر. 
     قدیم تورک دؤولتلرینده تؤره اوچ اساس منبعدن - خالقدان، قورولتایدان و خاقاندان قایناقلانیردی. خاقا‌نین وئردیگی فرمانی قانون وئریجیلیک صلاحیتلرینه مالیک اولان قورولتای قبول ائتدیکدن سونرا قووّه‌یه مینیردی. عئینی زاماندا، قورولتایین قبول ائتدیگی قانونلاری خاقان بَینمه‌لی ایدی. 
      بئله‌لیکله، تورک دؤولت مجلیسی اولان توی (قورولتای) دؤولتین داخیلی و خاریجی مسله‌لری‌نین حلّ ائدیلدیگی عالی دؤولت اورقانی ایدی. قورولتای حتّی خاقا‌نین تکلیفلرینی ردّ ده ائده بیلردی. مثلا، مئتئ خا‌نین تورکلری چینین محصولدار تورپاقلاریندا یئرلشدیرمک تکلیفی قورولتای طرفیندن قبول ائدیلمه‌میشدی. اونلار مئتئ خانا بیلدیرمیشدیلر کی، چینین مرکزینه کؤچ ائتمکله تورکلر وردیش ائتدیکلری چؤل حیاتیندان اوزاقلاشاجاق، جسورلوقلارینی ایتیره‌جکلر. سونرا ایسه بوندان ایستیفاده ائدن چینلیلر یا اونلاری قیلینجدان کئچیره‌جک، یا دا زورلا دینلرینی قبول ائتدیره‌رک چینلی‌لشدیره‌جکلر. 
یاخود دا باشقا بیر میثال. گؤی‌تورک دؤولتینده بیلگه خاقا‌نین (716-834) یاشاییش منطقه لری‌نین قالایا آلینماسی، بوددیزمین و تاوْیزمین قبول ائدیلمه‌سی تکلیفلری قورولتای طرفیندن ردّ ائدیلمیشدی.
قورولتایین عوضولری 
     تؤره‌یه گؤره قورولتای چاغیرماق خاقا‌نین اساس دؤولتی وظیفه‌سی ساییلیردی. تویا (قورولتایا) قاتیلانلارا تویگون دئییردیلر. قورولتای عوضولری‌نین تام سییاهیسی معلوم اولماسا دا، خاتونون، آیگوجی‌نین، شاهزاده‌لرین، بویروقلارین (ناظیرلرین)، بوی بَیلری‌نین، آپا، ارکین، توُدوُن، ایلتَبَر دئییلن بَیلرین ییغینجاغا قاتیلدیغی معلومدور. بوندان باشقا خاقان ایسته‌دیگی شخصه اوخ گؤندرمکله، اوخچو دئییلن وظیفه‌لیلری ده تویا دعوت ائده بیلردی. 
     قورولتایا خاقان باشچیلیق ائدردی. دؤولت ایشلرینده اولدوغو کیمی، قورولتایدا دا خاقا‌نین خاتون (خاتین) آدلانان آروادی‌نین دؤولتین داخیلی و خاریجی سییاستی ایله باغلی فیکیرلری نظره آلینیردی.
     قورولتایلاراراسی مودّتده قورولتایین قرارلارینی ایجرا ائتمک اوچون بویروقلاردان عیبارت حؤکومت تشکیل ائدیلیردی. ایجرا ائتمه صلاحییتی قورولتایین آیگوجی، بویروق، آپا، تارخان آدلانان مأمورلاردان عیبارت حؤکومتی طرفیندن حیاتا کئچیریلیردی. حؤکمدار سئچکیسی کئچیریلنده و یا حؤکمدار ایشتیراک ائتمه‌ینده قورولتایلارا باشچیلیق ائدن آیگوجی‌نین باش ناظیر اولدوغو آنلاشیلماقدادیر. حؤکومتین باشچیسی اولان آیگوجیلر مجلیسده قبول ائدیلن قرارلارین حیاتا کئچیریلمه‌سینه بیرباشا مسئولیت داشیییردیلار. آیگوجیلر سولاله‌دن کنار، دؤولته گؤستردیکلری خیدمتلرینه گؤره فرقلنن، خالقین سئویب سایدیغی شخصلردن سئچیلیردی. گؤی‌تورک دؤولتینده‌کی توْنیوُکوُک، اویغورلارداکی قوتلوق بو شخصلردن ان مشهورلاریدیر. 
     خاقا‌نین اؤزو ده قورولتایدا قبول ائدیلن قرارلارا تابئع اولار، اونلاری حیاتا کئچیرردی. ایلین موعیّن گونلرینده و ان چوخ دا اوچ دفعه توپلانان قورولتایلارین عدالت موحاکیمه‌سینی یوروتمه‌سی غئیری-مومکون ایدی. عدالت موحاکیمه‌سینی "یارغان" (یارغیج) دئییلن شخصلرین باشچیلیق ائتدیگی محکمه‌لر حیاتا کئچیریردی. لاکین دؤولته قارشی ایشله‌دیلن جینایتلره (دؤولته خیانت و س.) قورولتایلاردا باخیلیردی. 
تویون پروْسئدوُروُ 
     تویلاردا قدیم تورک عنعنه‌لرینه مخصوص دقیق دؤولت پروتوکولو و اینتیظامی تطبیق اولونوردو. بو مجلیسلره دؤولتین تا‌نینمیش شخصلری و بَیلری ایله یاناشی خالق دا قاتیلیر، ایزدیحاملی بیر اینسان قروپو مئیدانا گلیردی. طبیعی کی، بورادا پروتوکولسوز کئچینمک مومکون دئییلدی. دوکتور محمت سئییددانلی‌اوغلونون یازدیغینا گؤره قدیم تورکلرین قبیله تشکیلاتیندا اوْروُن و اوٌلوس تؤره‌لری بو مجلیسلرده پروتوکول و نیظامی تامین ائدن تمل قایدالاری تشکیل ائتمکده ایدی. مؤوقئع معناسینی ایفاده ائدن اوْروُن موعین قبیله‌لره منسوب اینسانلارین مجلیسلرده، بؤیوک ییغینجاقلاردا، تویلاردا هارادا یئر توتاجاغینی موعیّنلشدیریردی. اوٌلوس (پای) ایسه تویلاردا هر آدامین (ایله‌‌نین) حاضیرلانان یئمگین هاراسیندان یئیه بیله‌جگینی، دؤیوش قنیمتلرینده‌کی پایینی تنظیمله‌ین قایدالاردیر. بو شکیلده هر قروپون یئری و پایی اوّلجه‌دن بللی ایدی. 
قورولتایدا خاقان سئچکیسی
     قدیم تورک دؤولتلرینده تویلار (قورولتایلار) دؤولتین ان موهوم قرارلاری‌نین موذاکیره ائدیلیب حلّ اولوندوغو ییغینجاقلار ایدی. خاقاندان سونرا دؤولت تشکیلاتیندا موهوم یئر توتان بو مجلیسلر قانون وئریجی و ایجرا ائدیجی صلاحییتلره مالیک ایدی. خوصوصن ده بوتون تورک تاریخی بویونجا قورولتایلار یئنی خاقا‌نین سئچیلمه‌سینده و قانونی‌لشدیریلمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدیر. بو قوروملارین وارلیقلاری تورکلرده دئموکراتیک ایداره‌چیلیگین دایاغی اولموشدور. بئله کی، یئنی حؤکمدار قورولتای واسیطه‌سیله سئچیلیردی. تاختا کئچه‌جک یئنی حؤکمدارین کیم اولاجاغی ایله باغلی قطعی بیر حؤکم اولمادیغی اوچون اوّلکی حؤکمدارین بؤیوک اوغلونون تاختا کئچمه‌سی هئچ ده همیشه مومکون دئییلدی. عادتن سولاله‌‌نین ان دییانتلی و لیاقتلیسی تاختا چیخاریلیردی. بو سببدن ده تورک تاریخی بویو واریثلر آراسی ایقتیدار موباریزه‌سی اسکیک اولمامیشدیر. عادتن قورولتای بو موباریزه‌دن کناردا قالیردی. موباریزه‌ده قالیب چیخا‌نین حؤکمدارلیغی قورولتای طرفیندن تصدیقله‌نیردی. عادتن بئله قورولتایلار فؤوق‌العاده شکیلده چاغیریلیردی. تاختین قانونی واریثی (خاقا‌نین وصیتی، یئگانه واریث و س.) حؤکمدار اولاندا ایسه قورولتای اونون خاقانلیغینی تصدیقله‌مک و قانونی‌لشدیرمک اوچون داها چوخ فورمال رسمیتی یئرینه یئتیریردی. دیگر طرفدن خاندانا تابئع بَیلرین و یابانچی نوماینده‌لرین تویا شخصن قاتیلمالاری دؤولته باغلیلیقلارینی گؤستردیگی کیمی، یئنی حؤکمداری تانیدیقلارینی دا بیلدیریردی. 
    عومومیتله، تورکلرین تاریخینه عومومی نظر سالدیقدا گؤروروک کی، خاقان دا داخیل اولماقلا دؤولت صلاحیتلرینی هئچ کیم تک‌باشینا حیاتا کئچیرمک ایختییاریندا دئییلدی. تاریخچی ایبن فادلا‌نین یازدیغینا گؤره، اوغوزلار حتّی عاییله حوقوقو ایله باغلی قرارلار دا داخیل اولماقلا، بوتون قرارلارینی توپلاشاراق بیرگه قبول ائدیردیلر. بو زامان سیراوی اینسان بئله قبول ائدیلن قرارا اعتیراض ائده بیلمک حوقوقونا مالیک ایدی. 
     گؤردویوموز کیمی، تورکلرین قوردوقلاری دؤولتلرده ایندیکی آنلامدا دئموکراتیک جمعییت قورولماسا دا، دئموکراتیک دَیرلر خالقین شوعوروندا، حیات طرزینده، ایداره‌ائتمه سیستئمینده چوخ گئنیش یاییلمیشدی و اوغورلا تطبیق اولونوردو. خالقین حؤکومتین ایداره ائدیلمه‌سینده ایشتیراکی تؤره ایله قانونی‌لشدیریلمیش و قورولتای واسیطه‌سیله اینستیتوتلاشدیریلمیشدی. اونا گؤره ده تورک طایفالاری (بوی بَیلری) آزاد شکیلده (قورولتایا قاتیلماماق حاقی‌نین مؤوجود اولماسی) واحید و موستقیل بیر دؤولتده آسانلیقلا بیرلشه‌رک دئموکراتیک ایداره‌ائتمه سیستئمینی تطبیق ائتمکده چتینلیک چکمیردیلر. 
     عومومیتله، قدیم قورولتایلار (تویلار) تورک جمعییتینه بیرلشدیریجی و فایدالی خیدمتلر ائتمیش خالق ییغینجاقلاری ایدی. تورک دؤولتلرینده خالقا اؤز قانونلارینی اؤزو حاضیرلاماق حوقوقو ( تؤره‌‌نین یالنیز قورولتایدا دییشدیریلمه‌سی) وئریلمیشدی. لیبئرال دئموکراتییا‌نین بو کیمی بیر سیرا دَیرلری‌نین (چوخلوغون ایشتیراک ائتدیگی حؤکومت، قانون اساسیندا ایداره‌چیلیک) پراکتیک صورتده اؤز دؤولتچیلیکلرینده تطبیقی دئموکراتییانی تورک مدنیتی‌نین ترکیب حیصه‌سینه چئویرمیش، اونون شوعورونا هوپموشدو. 
     دئموکراتیک دَیرلر ایرثینی هئچ واخت اونوتمایان تورک خالقلاری‌نین موعاصیر دؤولتلری‌نین دئموکراتییانی بو قدر سورعتله و اوغورلا تطبیق ائده بیلمه‌لری‌نین اساسیندا اونلارین همین دَیرلری مین ایللیک تاریخه مالیک بیر عنعنه کیمی اؤزلری ایله یاشاتمالاریدیر.

Mənbə: /karabakhmedia.az/