+0 بگندیم
صفوی‌لر دؤولتیندن آذربایجان خالق جومهوریتی
قدیم تاریخه و دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینه مالیک اولان آذربایجان خالقی‌نین دؤولت‌چی‌لیک تاریخی چوخ زنگیندیر. قدیم دؤورلردن باشلایان بو دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری تاریخین موختلیف مرحله‌لرینده اینکیشاف ائتمیش، فورمالاشمیش و دونیا تاریخینده اولدوقجا اهمیتلی ایز بوراخمیشدیر.
اون بئش-اون آلتینجی عصرلر آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخی‌نین اینتیباه دؤورودور. بو دؤورو آذربایجان تاریخینده دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین برپاسی، اینکیشافی و مؤحکم‌لنمه سی دؤورو کیمی کاراکتریزه ائتمک اولار. آذربایجان قاراقویونلو، آغ‌قویونلو، شیروانشاه‌لار و صفوی دؤولت‌لری‌نین یارانماسی و فعالیتی نتیجه‌سینده اؤلکه‌میزین بین‌الخالق موناسیبت‌لر سیستمینده سیاسی، ایقتیصادی مؤوقعیی و رولو گوجلنمیش، اونون اوروپا و شرق اؤلکه‌لری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری داها دا گئنیشلنمیشدیر.
تأسوف‌لر اولسون کی، ایستر دونیا تاریخچیلیگینده، ایسترسه ده موختلیف دینی و سیاسی دونیاگؤروشه مالیک اینسان‌لار آراسیندا آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخینه و بو تاریخین ان پارلاق دؤورلریندن بیری اولان آذربایجان صفوی‌لر دؤولتینه موناسیبت بیرمعنالی دئییلدیر و داها چوخ سوبیئکتیو کاراکتر داشیییر.
ییرمینجی عصرده سیاسی و ایدئولوژی سیفاریش‌لر اساسیندا یازیلان دونیا تاریخ‌چی‌لیگی آذربایجانین یئرلی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی اینکار ائتمیش، دؤورون موختلیف مرحله‌لرینده مؤوجود اولان آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگی‌نین یارانماسینی موختلیف غئیری-آذربایجان منشالی اتنوس‌لارا، گلمه طایفا و سولاله‌لرین آدینا باغلامیشدیر.
آذربایجان جومهوریتی موستقیل‌لیک الده ائتدیکدن سونرا تاریخیمیزین قارانلیغا غرق ائدیلمیش صحیفه‌لری یئنیدن اوبیئکتیو شکیلده یازیلماغا باشلامیش و موعین موثبت نتیجه‌لر الده ائدیلمیشدیر. لاکین بو تدقیقات‌لارا باخمایاراق بو گون ده آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخی عنعنه‌لرینی اینکار ائدن سوبیئکتیو باخیش‌لار و علمی مولاحیظه‌‌لر مؤوجوددور. کیفایت قدر علمی اساس‌لارا و تاریخی قایناق‌لارا سؤیکنمه‌ین بو مولاحیظه‌‌لر بعضاً آذربایجانین سیاسی و علمی دوشونجه‌لی اینسان‌لاری طرفیندن ده تقدیر ائدیلمکده‌دیر. خوصوصیله ده آذربایجانین اورتا عصر دؤولت‌چی‌لیک تاریخی و بو تاریخین ان یوکسک ایمپیراتورلوق مرحله‌سی اولان صفوی‌لر دؤولتی‌نین، دؤولت‌چی‌لیک تاریخیمیزده اوینادیغی رول اینکار ائدیلمکده‌دیر.
دونیا تاریخچیلیگینده مؤوجود اولان "علمی نظریه"یه گؤره، آذربایجان تورکلری‌نین اورتا عصر دؤولت‌چی‌لیک تاریخی سلجوق تورکلری‌نین آذربایجانا گلیشی ایله باغلی‌دیر. بو نظریه آذربایجان تورکلری‌نین آبوریگن (بومی) استاتوسونا کؤلگه سالیر، دؤولت‌چی‌لیک تاریخیمیزین اینکیشافیندا موهوم رولا مالیک اولان کور-آراز مدنیتینی اینکار ائدیر، سلجوق‌لارین گلیشینه قدر آذربایجان اراضی‌سینده مؤوجود اولان دؤولت‌لر غئیری-تورک اهالی‌سی‌نین یاراتدیغی دؤولت‌لر کیمی تقدیم اولونور. بو نظریه‌نین ان فلاکتلی طرفی اوندان عیبارتدیر کی، اکثر عرب منبع‌لرینده قئید ائدیلن، " شیمالدا دربنددن باشلایاراق، جنوبدا همدانا قدر، شرقده خزر دنیزی و غربده ارزینجانا قدر... " بؤیوک بیر اراضی‌نی اؤز حودودلاری داخیلینه آلان آذربایجان مملکتینده اهالی‌نین تورکلشمه‌سینی و دؤولت‌چی‌لیک سیستمی‌نین فورمالاشماسینی سلجوق تورکلری‌نین بو بؤلگه‌یه گلیشی ایله باغلاییرلار.
اورتا عصر عرب و فارس‌دیللی قایناق‌لارین وئردیگی معلومات‌لارا اساس‌لاناراق دئیه بیلریک کی، سلجوق‌لارین گلیشینه قدر آذربایجان اهالی‌سی‌نین دیلی، دینی، سیاسی و فلسفی دونیاگؤروشو آرتیق فورمالاشمیش، آذربایجان تورکلری‌نین یاراتدیغی بؤیوک شهرلر و سیاسی و مدنیت مرکزلری عرب تاریخ‌چی‌لری و جوغرافیاچی‌لاری‌نین اثرلرینده حئیران‌لیقلا تصویر ائدیلمیشدیر.
ساسانی-فارس مدنیتی‌نین و ایسلام دینی ایله سیلاح‌لانمیش عرب مدنیتی‌نین قارشی‌سیندا یوز ایل‌لرله رقابت آپاراراق داوام گتیرمیش، حتّی بو گلمه مدنیت‌لری اؤز مدنیتی ایچری‌سینده اریده‌رک یوخ ائدن آذربایجانین یئرلی تورک اهالی‌سی‌نین مدنیتینی سلجوق تورکلری قیسا زاماندا اؤز کؤچری و یاخود یاریم‌کؤچری حیات طرزی و فورمالاشمامیش مدنیتی ایچری‌سینده نئجه اریدو یئرلی خالق‌لارین مدنیتی‌نین تملینی تشکیل ائدن دیلینی دییشدیره بیلردیلر.
دیگر طرفدن آذربایجاندا یاشایان و مدنیت سویه‌سی آذربایجان تورکلری‌نین مدنیت سویه‌سیندن گئریده قالان بعضی غئیری-تورک اتنوس‌لاری‌نین سلجوق‌لار طرفیندن تورکلشمگه معروض قالماماسی فاکت‌لاری دا "تورکلشمه نظریه‌سینی" سوال آلتیندا قویور.
سوبیئکتیو مولاحیظهلره سؤیکنن بو نظریه‌نین طرفدارلاری آذربایجان تاریخینده اؤزونه‌مخصوص یئری اولان صفوی‌لر دؤولتی‌نین تاریخینه ده بو آسپکتدن یاناشماغا تشبوث ائتمیشدیرلر. تورکیه تاریخ‌چی‌سی فاروق سومر و اونون آردیجیل‌لاری قئید ائتدیگیمیز "علمی نظریه"نی داوام ائتدیره‌رک آذربایجان تورکلری‌نین دؤولت قورما دوشونجه سیستمینی اینکار ائتمیش و آذربایجان صفوی‌لر دؤولتینی آنادولو تورکلری‌نین قوردوغو ایدیعاسینی اورتایا آتمیشدیر.
تاریخی قایناق‌لارین وئردیگی معلومات‌لارا اساس‌لاناراق دئیه بیلریک کی، صفوی دؤولتی‌نین قوروجوسو اولان شاه اسماعیل‌ین اولو بابالاری اولان اردبیل شئیخ‌لری‌نین جنوبی آذربایجانین اردبیل شهرینده یاشادیقلاری معلومدور.
دیگر طرفدن فاروق سومرین اورتایا آتدیغی بو مولاحیظه‌‌لری دوغرو اولسا بئله، بو ایدیعالار صفوی دؤولتی‌نین آذربایجان-قیزیلباش تورکلری طرفیندن یاراندیغی فیکرینه کؤلگه سالا بیلمز. چونکی، اکثر اورتا عصر عرب قایناق‌لاریندا شرقی آنادولو بؤلگه‌سی آذربایجان مملکتی‌نین سیاسی حودودلاری داخیلینده وئریلمیش و سونراکی مرحله‌لرده ده بو اراضی‌لر آذربایجان قاراقویونلو و آغ‌قویونلو حؤکمدارلاری‌نین تعیین ائتدیگی والی‌لر طرفیندن ایداره اولونموشدور. آذربایجاندا صفوی‌لر سولاله‌سی حاکیمیته گلدیکدن سونرا دا شرقی آنادولو حودودلاری آذربایجان دؤولت ایداره‌ائتمه سیستمینه باغلی اولموش و بو بؤلگه صفوی‌لرین دیاربکیر بیگلربیگی محمد خان اوستاجلی‌نین ایداره‌سینه وئریلمیشدیر. یالنیز 1555-جی ایلده صفوی دؤولتی ایله عثمانلی دؤولتی آراسیندا باغلانان آماسیا صولح موقاویله‌سینه گؤره، شرقی آنادولونون بؤیوک بیر حیصه‌سی عثمانلی ایمپیراتورلوغو نظارتینه کئچمیشدیر.
سون دؤورلر آذربایجان صفوی‌لر دؤولتی‌نین تاریخینه ایجتیماعیت آراسیندا ماراق آرتمیش، دؤولت‌چی‌لیگیمیزین بو مرحله‌سی گئنیش پولمیکالارا سبب اولموشدور. لاکین تأسوف حیسی ایله قئید ائتمک لازیمدیر کی، بعضاً بو موذاکیره‌لر علمی اساس‌لارا و تاریخی قایناق‌لارا سؤیکنمه‌دن داها چوخ اینسان‌لارین سیاسی و دینی دونیاگؤروشو اساسیندا تحلیل ائدیلیر، بعضاً ده سوبیئکتیو مولاحیظه‌‌لردن غئیری-منطیقی نتیجه‌لر چیخاریلیر.
ایره‌لی سورولن بو مولاحیظهلره اساساً، آذربایجان صفوی دؤولتی ایران دؤولت‌چی‌لیگی‌نین و ایرانچیلیق-فارس‌چی‌لیق مفکوره‌سی‌نین تمل قایناغی حساب ائدیلیر، بعضاً موعاصیر ایران دؤولتی‌نین سلفی اولدوغو ایدیعاسی ایره‌لی سورولور. ان تهلوکه‌لی تندنسیا(تمایول) ایسه اوندان عیبارتدیر کی، صفوی‌لر سولاله سی‌نین آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخینده کی اهمیتلی رولو بیرمعنالی شکیلده اینکار ائدیلیر، بو دؤولت تاریخیمیزین سونراکی مرحله‌لرینده یارانان آذربایجان دؤولت‌لری‌نین دئییل، ایران دؤولتی‌نین سلفی کیمی تقدیم اولونور.
ایلک اؤنجه قئید ائدک کی، سیاسی و ایدئولوژی باخیمدان ایران دؤولتی و ایرانچیلیق-فارس‌چی‌لیق آنلاییش‌لاری اون دوققوزنجو عصرین اورتالاری-ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده اورتایا آتیلمیش بیر سیاسی-ایدئولوژی جریاندیر. بو مفکوره سیستمی‌نین تملی‌نین سیاسی و دؤولت‌چی‌لیک باخیمیندان اورتا عصرلر دؤورونه و صفوی‌لر دؤولتینه باغلاماق تامامیله یانلیشدیر. چونکی، اورتا عصر عرب و فارس قایناق‌لاریندا ایران جوغرافی آنلاییش کیمی گؤستریلسه ده لاکین بو "دؤولتین " سیاسی حودودلاری و سرحدلری حاقیندا هئچ بیر معلومات وئریلمیر. حتّی اوروپا منبع‌لرینده "پرسیا" کیمی تقدیم اولونان بو جوغرافی اراضی‌نین سیاسی حودودلاری حاقیندا هئچ بیر معلومات یوخدور. بعضی فارس قایناق‌لاری ایران شهرلری حاقیندا معلومات وئررکن بئله یالنیز فارس ویلایتینه مخصوص اولان شهرلری قئید ائدیرلر. ایران جوغرافی مفهومونا داها چوخ اساطیرلرده، روایت‌لرده و بدیعی اثرلرده راست گلینیر. فردوسی‌نین معلوم "شاهنامه"سی بو تیپلی بدیعی اثرلردندیر. قئید ائدیلدیگی کیمی، عرب قایناق‌لاریندا دفعه‌لرله آذربایجانین سیاسی حودودلاری و سرحدلری قئید اولوندوغو حالدا بو فاکتی "ایران دؤولتینه" شامیل ائده بیلمیریک. آدی اساطیرلرده، روایت‌لرده، بدیعی اثرلرده و بعضی تاریخی اثرلرده وورغولانان، سیاسی حودودلاری حاقیندا هئچ بیر معلومات اولمایان، یالنیز ییرمینجی عصرده سیاسی صحنه‌یه چیخان ایران دؤولتینی صفوی دؤولتی‌نین سیاسی واریثی اعلان ائتمک ایدیعاسی علمی اساسی اولمایان سیاسی تشبوثدن باشقا بیر شئی دئییلدیر.
ایران‌چی‌‌لیغین-فارس‌چی‌لیغین سیاسی و ایدئولوژی تملینی تشکیل ائدن ایسلامین شیعه مذهبی‌نین سیاسی گوندمه گلمه‌سینده صفوی‌لر دؤولتی‌نین رولونو قئید ائتمک دوغرو دئییلدیر. چونکی، صفوی سولاله‌سی‌نین نسیل شجره‌سینه باخدیغیمیزدا اونلارین تکًّه و طریقت فعالیتی دؤورونده صوفی‌لیک طریقتینه منسوبیت‌لری‌نین شاهیدی اولوروق. شاه اسماعیل صفوی دؤولتینی یاراتدیقدان سونرا ایمامی‌لیگی (ایمامی‌لیک آنلاییشی موعاصیر ایران شیعه‌لیگیندن فرقلی آنلاییشدیر) دؤولتین دینی ایدئولوژی‌سینه چئویرمیشدیر. اورتا عصر تئوکراتیک موسلمان جمعیتینده عدالت‌لی‌لیک پرینسیپ‌لرینی اؤزونده احتیوا ائدن ایمامی‌لیگین صفوی دؤولتی‌نین دینی ایدئولوژی‌سی اعلان ائدیلمه‌سی بوتون حال‌لاردا منطیق‌لی‌دیر. چونکی آذربایجاندا صفوی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیمیته گلیشی عرفه‌سینده آذربایجاندا و دیگر موسلمان-تورک دؤولت‌لرینده مؤوجود اولان سوسیال-سیاسی و دینی مذهب ناراضی‌لیق‌لاری فونوندا آلترناتیولره احتیاج دویولور و بونو ضروری ائدیردی. محض بو پریزمادان باخدیغیمیزدا شاه اسماعیل‌ین چوخ‌میلّت‌لی بیر دؤولتده ایمامی‌لیگی دؤولتین دینی ایدئولوژی‌سینا چئویرمه‌سی مؤوجود ضرورتدن دوغان بیر گئرچک‌لیک ایدی. اونو دا قئید ائدک کی، ایسلام دینی‌نین مذهب‌لره بؤلونمه‌سی پروسه‌سی یئددینجی عصرده عرب-موسلمان جمعیتینده باش وئرمیش و صفوی‌لره قدرکی بیر چوخ موسلمان دؤولت‌لری بو مذهب سیاستیندن اؤز سیاسی و دینی مقصدلری نامینه ایستیفاده ائتمیشلر.
تأسوف‌لر اولسون کی، بعضی‌لری صفوی دؤولتی‌نین دینی سیاستینه موعاصیر دؤورده سیاسی‌لشمیش و بعضی دؤولت‌لرین ماراق‌لارینا خیدمت ائدن شیعه‌لیک دوشونجه‌سیندن باخاراق قیمت وئرمگه تشبوث ائدیرلر. بو جور یاناشما صفوی دؤولتی‌نین دؤولت‌چی‌لیک تاریخیمیزده اوینادیغی موهوم رولا کؤلگه سالیر و موختلیف سیاسی و دینی یاناشمالارا یول آچیر.
صفوی دؤولتی‌نین ایداره‌چی‌لیک سیستمینه نظر یئتیردیکده ده ایرانچیلیق-فارس‌چی‌لیق ایداره‌ائتمه سیستمی‌نین عکسینی گؤروروک. تورک دؤولت‌چی‌لیک سیستمی‌نین فورمالاشماسیندا موهوم رولا مالیک اولان سلجوق دؤولتینده رسمی دیل عنعنه‌وی اولاراق فارس دیلی، اوزون مودّت سلجوق حؤکمدارلاری‌نین باش وزیری فارس منشالی نظام‌الملک اولدوغو حالدا، صفوی ساراییندا شاه اسماعیل‌ین تیمثالیندا تورکجه دیوان یازیلیر، سارایدا، اوردو سیستمینده، سیاسی و ایجتیماعی حیاتدا تورک دیلیندن گئنیش ایستیفاده اولونور، اوردو و ایداره‌ائتمه سیستمی اساساً قیزیلباش تورکلریندن فورمالاشدیریلیر، حتّی شاه بیرینجی عباس دؤورونده دؤولت آپاراتیندا ایکینجی شخص حساب اولونان باش وزیرلرین اکثریتی قیزیلباش تورکلریندن تعیین اولونوردو.
همچنین ایران دؤولتی‌نین سلفی حساب ائدیلن ساسانی‌لر دؤولتی‌نین اوردو سیستمی موختلیف خالق و طایفالاردان تشکیل اولوندوغو حالدا صفوی دؤولتینده اوردو، قدیم تورک اوردو عنعنه‌لرینه اویغون اولاراق یالنیز قیزیلباش-آذربایجان تورکلریندن فورمالاشیردی. بیز صفوی‌لر دؤولتی‌نین خاریجی سیاسی علاقه‌لری‌نین اینکیشافیندا موستثنا رولا مالیک ائلچی-سفیرلرین اتنیک منسوبیتینه باخدیغیمیزدا بؤیوک اکثریتی‌نین قیزیلباش-تورک دیپلومات‌لاریندان اولدوغونون شاهیدی اولوروق. تاج‌الدین حسن خیفه، حسین خان شاملو، اوروج بیگ بایات، شاهقولو آغا قاجار، فرخزاد بیگ، کمال‌الدین تبت آغا، ولی بیگ اوستاجلو، مهدی‌قولو خان اوستاجلو، جعفر بیگ کنگرلی، حسن چلبی، سید بیگ صفوی، یادگار علی سلطان روملو و اونلارلا دیگر قیزیلباش-تورک دیپلومات‌لاری آذربایجان صفوی دؤولتی‌نین خاریجی سیاسی علاقه‌لری‌نین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سینده موستثنا خیدمت‌لری اولموشدور.
اون یئددینجی عصرده صفوی ساراییندا اولموش آلمان عالیمی ائ. کمپفر (1685-1694) قئید ائدیر کی، "صفوی‌لر سولاله‌سی‌نین آنا دیلی اولان تورک دانیشیغی سارایدا گئنیش یاییلمیش دیلدیر. تورک دیلی سارایدان توتموش یوکسک روتبه‌لی و مؤعتبر شخص‌لرین ائولرینه قدر یاییلمیشدیر... " .
علمی و ایجتیماعی موذاکیره‌لره سبب اولان مؤوضوع‌لاردان بیری ده صفوی دؤولتی‌نین حوقوقی و سیاسی واریث‌لیک مسله‌سی‌دیر. بو مسله‌ده بعضی عالیم‌لر و سیاسی فیکیر آدام‌لاری یانلیش اولاراق صفوی‌لر دؤولتینی آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگی‌نین دئییل، ایران دؤولت‌چی‌لیگی‌نین سیاسی سلفی حساب ائدیرلر. لاکین دونیا تاریخچیلیگینده موترقّی عالیم‌لر بونون یانلیش اولدوغونو اعتیراف ائتمکده دیرلر.
تورکیه تاریخ‌چی‌سی نورتن قیلیج‌ین قئید ائتدیگی کیمی، "دینی-سیاسی و حربی اساسینی قیزیلباش-تورک طایفالاری تشکیل ائدن صفوی‌لر، اون دؤردونجو عصرده شیخ صفی‌الدین‌ین یاراتدیغی بیر دینی طریقتدن، اون بئشینجی عصرده اونون واریث‌لری شیخ جنید و شیخ حیدرین آذربایجاندا و آنادولودا آپاردیغی فعالیتی نتیجه‌سینده دینی-سیاسی حرکاتا و اون آلتینجی عصرین باشلانغیجیندا بیرینجی شاه اسماعیل‌ین آذربایجاندا حاکیمیته گلمه‌سی ایله صفوی-قیزیلباش دؤولتینه چئوریلمیشدیر. ائلخانی، آغ‌قویونلو، تئیموری سیاسی میراثی‌نین داشیییجی‌سی اولان بیر بؤلگه ده مئیدانا چیخان صفوی-قیزیلباش دؤولتی، بو دؤولتین بانی‌سی بیرینجی شاه اسماعیل‌ین شخصینده، شیخ صفی‌الدین عاییله‌سی‌نین آغ‌قویونلولارلا قوهوم‌لوق علاقه‌لرینه گؤره، بو سیاسی میراثین واریثی اولموشدور".
حتّی دونیا تاریخچیلیگینده ده بیر چوخ نوفوذلو عالیم‌لر "صفوی ایرانی" آنلاییشینی قبول ائتمیرلر. مشهور تاریخ‌چی ژان اوبِن قئید ائدیر کی: "اون آلتینجی عصرین اوّلینده صفوی حرکاتی‌نین "میلّی ایران دؤولتی"نین برپاسی ایله باغلی اولماسی باره ده عنعنه‌وی فیکیر داها قبول ائدیلمیر".
صفوی دؤولتی‌نین یارانماسی ایله باغلی تاریخ‌چی فرناند گرناردین فیکیرلری ده ماراقلی‌دیر: "شاه اسماعیل اون اوچ یاشینا گلدیگی زامان یئددی سیلاحداشی ایله برابر اساسینی یئددی تورک طایفاسی تشکیل ائدن طرفدارلارینی توپلادی. تورکمان حؤکمدارینی مغلوب ائده‌رک تبریزه گیردی و 1501-جی ایلده تاج قویدو. قیسا زاماندا اونون حاکیمیتی فراتدان قندهارا، قافقازدان هیند اوقیانوسونا قدر، 2.800.000 کیلومترلیک بیر اراضی‌نی احاطه ائتمگه باشلادی. بیز بیر میلّتین یئنیدن قورولوشونو گؤردوک. بو یئنی سیاسی بیرلیکده دین، عیرق دوشونجه‌سی یوخدور. بؤیوک ایالت‌لردن چوخو تورکجه و یا عربجه دانیشیر، ایرانلی دئییلدیرلر. صفوی ساراییندا تورکجه داها اوزون مودّت حؤکمران اولاجاقدیر".
تورک تاریخ‌چی‌سی فاروق سومر ده اؤز اثرلرینده صفوی‌لر دؤولتینه "ایران میلّی دؤولتی" کیمی باخماق ایسته‌ین‌لره قارشی چیخاراق قئید ائدیر کی، بو جفنگ باخیشین آرتیق طرفدارلاری یوخدور. ف. سومرین اثرینده صفوی‌لر دؤولتی‌نین یارانماسیندا و یوکسلیشینده تورک‌دیللی اتنوسون حلّ‌ائدیجی و بیرینجی درجه‌لی رول اوینادیغی وورغولانیر.
تورکیه تاریخ‌چی‌لریندن توفان گوندوز ده صفوی دؤورونون قایناق‌لاری‌نین تحلیلینه اساس‌لاناراق یازیر کی، بو قایناق‌لاردا شیخ صفی‌الدین و عاییله‌سی تورک کیمی تقدیم اولونموشدور. شیخ صفی‌الدیندن بحث اولونان زامان اونون "تورک اوغلو" و "تورک گنجی" اولدوغو قئید ائدیلمیشدیر. اونون فیکرینجه، قارشیمیزا چیخان ان اؤنملی گئرچک دؤولتین ایلک نؤوبه ده تورکلره دایانماسی، شاه اسماعیل‌ین تمیز تورک دیلینده شعیرلر یازماسی و سارای دیلی‌نین تورکجه اولماسی‌دیر.
فرانسه تاریخ‌چی ژان-پوْل روُ اؤزونون "ایرانین و ایرانلی‌لارین تاریخی" کیتابیندا شاه اسماعیل صفوی‌نین منشأیی حاقیندا یازیر: "شاه اسماعیل آذربایجانا منسوب اولان اردبیلده آنادان اولموشدور و اونون عاییله‌سی اساسی شیخ صفی‌الدین طرفیندن قویولموش و ایالتین سرحدلریندن کناردا چوخدان گئنیش شؤهرت تاپمیش صفویه و یا صفوی‌لر دینی اوردنینه منسوب ایدی. اونو (صفوی‌لر دؤولتینی) ایرانلی‌لار دئییل، تورکلر یاراتمیشدیلار و ایداره ائدیردیلر... ".
دیگر مشهور فرانسه تاریخ‌چی و تورکولوق ژان لوئی باکئ قرامون دا شاه اسماعیلی تورک حؤکمداری حساب ائده رک یازیر: " شاه اسماعیل یاریم‌کؤچری قیزیلباش طایفالاری‌نین هامی‌لیقلا قبول ائدیلمیش رهبری ایدی، اونو تاخت-تاجا بو طایفالار گتیرمیشدی. یاریم‌کؤچری تورک طایفالارینا یاخین و آیدین دیلده دانیشان و آذربایجاندا ایدئال تورک دؤولتی یاراتمیش اسماعیل اونلارین نظرینده ایلاهی‌لشمیشدی. همین طایفالار بو ایدئال تورک دؤولتینی عثمانلی تورکیه‌سیندن اوستون توتوردولار. عثمانلی تورکیه‌سی‌نین تبعه سی اولماغی اؤزلری اوچون قبول‌ائدیلمز ساییردیلار".
قئید ائدک کی، حتّی ایران تاریخ‌چی‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی ایران دؤولتی‌نین سلفی کیمی صفوی دؤولتینی دئییل ساسانی دؤولتینی حساب ائدیرلر. عکسینه، صفوی دؤولتی‌نین فارس دؤولت‌چی‌لیک سیستمینه بؤیوک ضربه ووردوغونو وورغولاماقدان چکینمیرلر.
مشهور فارس تاریخ‌چی‌سی نصرالله فلسفی بو حاقدا یازیر: " شاه اسماعیل آتا طرفدن اؤزونو سید علی نسلی ساییر و بو نسیل شجره‌سی ایله فخر ائدیردی. آنا طرفدن ایسه او، تورکمان حسن بیگ آغ‌قویونلونون نوه‌سی ایدی و حاقلی اولاراق اؤزونو بو سولاله‌نین قانونی واریثی حساب ائدیردی. دؤورون بوتون تاریخ‌لریندن معلوم اولدوغو کیمی، اونون طرفدارلاری دا اساساً تورکمان و تاتار طایفالاریندان اولان‌لار ایدی. فارس دیلی عثمانلی ایمپراتورلوغوندا و هیندیستاندا سیاست و ادبیات دیلی اولدوغو بیر دؤورده شاه اسماعیل تورک دیلینی ایران سارایی‌نین رسمی دیلی ائتمیشدی. حتّی او اؤزو ده یالنیز تورک دیلینده شعیرلر یازیردی. نتیجه‌ده تورک دیلی صفوی‌لر ساراییندا ائله گئنیش یاییلدی کی، بو سولاله‌نین حاکیمیتی‌نین سونونادک سارایین رسمی دیلی اولاراق قالدی. قیزیلباش‌لار اؤزلرینی تورک منشألرینه، اصیل-نجابت و آد-سان‌لارینا گؤره ایرانین یئرلی اهالی‌سیندن یوکسکده توتور، اونلاری حقارتله تاتلار و تاجیک‌لر آدلاندیریردیلار".
قئید ائدک کی، تاریخ‌لر بویو فارس اتنو-سیاسی سیستمیندن و دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لریندن، ایرانچیلیق دینی، اخلاقی و سیاسی باخیش‌لار سیستمیندن فرق‌لنن آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک سیستمی اوزرینده قورولان و تاریخیمیزین شاه اثری اولان صفوی دؤولتینی "ایران میلّی دؤولتی"نین سلفی حساب ائتمک علمی جهتدن منطیق‌سیز، منطیق‌سیز اولدوغو قدر ده گولونجدور.
تاریخ‌لر بویو آذربایجاندا سیاسی حاکیمیت و یاخود موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه آپاران سیاسی شخصیت‌لر آذربایجان‌چی‌لیق سیاسی تفکّورونه صاحیب اولاراق بو دوشونجه‌نی رئال گئرچک‌لیگه چئویرمگه چالیشمیشلار. بونو صفوی دؤولتی‌نین قوروجوسو اسماعیل ختایی‌نین هله گولوستان قالاسینی موحاصیره ده ساخلایارکن جنوبدان آغ‌قویونلو حؤکمداری الوند میرزه‌نین بؤیوک اوردو ایله گلدیگینی گؤروب، عیان-اشرفیندن «سیزه گولوستان قالاسی لازیمدیر، یوخسا آذربایجان تاخت-تاجی؟» دئمه‌سی ده بیر داها ثوبوت ائدیر.
آذربایجان صفوی دؤولتی‌نین یارانماسیندان یوز ایل‌لر سونرا داهی آذربایجانلی محمد امین رسول‌زاده‌نین آذربایجان‌چی‌لیق مفکوره‌سینه سؤیکنه‌رک آذربایجان خالق جومهوریتینی (1918-1920) یاراتماسی دا آذربایجان‌چی‌لیق مفکوره‌سی‌نین تاریخی و سیاسی بیر دؤولت‌چی‌لیک مفکوره‌سی اولاراق یاشادیغینی، زامان-زامان بو مفکوره اساسیندا آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک سیستمی‌نین قورولدوغونو و سیاسی واریث‌لیک پرینسیپینه اساساً بیر-بیرینی عوض ائتدیگینی گؤروروک.
محض بو باخیمدان آذربایجان صفوی دؤولتی‌نین سیاسی واریثی، بو دؤولتین سیاسی و معنوی تمل‌لری اوزرینده قورولان و آذربایجان تورکلری‌نین دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی اؤزونده احتیوا ائدن آذربایجان خالق جومهوریتی‌دیر.
تاریخده هئچ زامان غالیب‌لر موحاکیمه اولونمورلار. آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخینده صفوی‌لر سولاله‌سی غالیب‌لر سیراسیندا یئر آلماقدادیرلار. بو دؤولتین قوروجوسو شاه اسماعیل آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگینه 3.5میلیون کو.کم. اراضی‌یه مالیک بیر سیاسی میراث قویموش، بو سیاسی میراثین 550 مین کو.کم. تاریخی آذربایجان تورپاق‌لاری اولموشدور. بو گون بیزلرین بو سیاسی میراثا نه درجه‌ده صاحیب چیخماغیمیز، شاه اسماعیل‌ین "سهولری" اوجباتیندان دئییل بیزیم فراستیمیزین منطیقی نتیجه‌سی‌دیر. بونا گؤره ده، آذربایجان صفوی‌لر دؤولتی‌نین قوروجولاری اولان صفوی‌لر سولاله‌سینی ایتّیهام ائتمک عوضینه، بو سولاله‌نین بیزه میراث قویدوغو بؤیوک بیر سیاسی و مدنی ثروته صاحیب چیخماق حاقیندا دوشونمه‌لی‌ییک.
یازان: مبارز آغالارلی
آمعا تاریخ اینستیتوتونون آپاریجی علمی ایشچیسی، تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
