قیساجا همدان تاریخی

  آذربایجان تورکلری‌‌‌نین قدیم یورد یئرلریندن بیری اولان همدان ایالتی ایندیکی ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی ‌‌نین غرب حیصّه‌سینده یئرلشیر. همدان شیمالدان‌ زنجان، جنوبدان‌ لوریستان، شرقدن مرکز (اراک)، غربدن ایسه کرمانشاه و کوردوستان ایالتلری ایله همسرحددیر. همدان شهرینده اؤلکه‌‌‌نین بؤیوک ایالتلری و شهرلرینه - قزوینه، تئهرانا، کرمانشاها، ملایئره، بوروجئرده، ساوه‌یه گئدن یوللار کسیشیر.

  همدان یازیلی آبیده‌لرده قئیده آلینمیش قدیم شهرلریمیزدن‌دیر. توپونیم ایلک دفعه «آقامتانوُ» فورماسیندا بابیلیستان حؤکمداری نابوْنیدین «سیپپار سیلیندری»نده قئیده آلینیب (ائ.ا. ۵۴۴-جو ایل). ۱-جی دارا‌‌نین زاما‌‌نیندا (ائ.ا. ۵۲۱-۴۸۶) ائلاملیلار بو شهرین آدینی «آکمادانا»، یهودیلر «آکمئتها»، آرامیلر «همتن» فورمالاریندا یازیردیلار. عالیملرین یئکدیل فیکری بئله‌دیر کی، بوتون بو فورمالارین کؤکونده هام+گماتا-نا («هامی ‌‌نین توپلاندیغی مکان») سؤز بیرلشمه‌سی دورور. هئرودوتدان‌ باشلایان یونان عنعنه‌سی شهری «ائکباتانا» آدلاندیریر و میدییا (مادا) دؤولتی ‌‌نین بانی‌سی دئیوْکوُن امری ایله اینشا ائدیلدیگینی بیلدیریر. لاکین مادا تورپاقلارینا دفعه‌لرله یوروشلر ائد‌ن آششور شاهلاری‌نین متنلرینده بو آددا شهر خاطیرلانمیر. ای.ن.مئدوئدسکایا احتیمال ائدیر کی، شهر آششور کیتابه‌لرینده «ساقبات» فورماسیندا خاطیرلانیر. او، فیکرینی اونونلا اساسلاندیریر کی، ائ.ا. ۱-جی مین ایللیگین اورتالاریندا قدیم ایران دیللرینده – س-سسیندن – ه-سسینه کئچید باش وئردیگیندن ساقبات شهری ‌‌نین آدی «هانقماتانا» کیمی سسله‌نیردی. لاکین ساقبات شهری‌‌نین تاریخی بو قانونا اویغون فونئتیک کئچیدین باش وئرمه ائحتیمالینی تصدیق ائتمیر. بئله کی، مادا چاری هانازیروُ-کا‌‌نین ایقامتگاهی ‌‌نین یئرلشدیگی ساقبات شهری ائ.ا. ۸۲۰-جی ایلده ۵-جی شامشی-آدادین قوشونلاری طرفیندن داغیدیلمیشدیر. دیگر طرفدن، ساقبات تخمیناً قیزیل اوز‌ن چایی‌نین اورتا آخاریندا، همداندان‌ خئیلی شیمالدا یئرلشدیگیندن اونلاری عئینیلشدیرمک اولماز.

  هئرودوت مادا‌‌نین تاریخینی بو دؤولتین سوقوطوندان‌ بیر عصر سونرا، تبعه‌سی اولدوغو هخامنیش ایمپئرییاسی ‌‌نین عنعنه‌لرینه اساسلاناراق قله‌مه آلیب. تاریخین آتاسی یازیر: «دئیوْک ایندی ائکباتانا آدلانان (شهرین) بؤیوک و مؤحکم ‌ دیوارلاری‌نین اینشاسینی امر ائتدی».

بس شهر اوّللر نئجه آدلانیردی؟

  هخامنیشلر زاما‌‌نیندا (ائ.ا. ۵۵۰-۳۳۰) ویلایت و شهرلرین قدیم آدلاری‌نین رسمی فورمادا فارس آدلاری ایله عوضله‌نمه‌سی گئنیش حال آلمیشدی. مثلاً، تکجه ۱-جی دارا­ ‌‌نین زاما ‌‌نیندا ائلاملیلارا مخصوص قدیم توپونیملر – هالتامتی، آنشان، ناشیر و ماتاززیس، مووافیق اولاراق، اوُوژا، یادا، پیشیاوُوادا و اوُواداچایا کیمی یئنی آدلارلا عوض اولونموشدور. اگر حقیقتن  ده همدان دئیوْک طرفیندن اینشا ائدیلیبسه، او حالدا شهرین اوّلکی آدینی تعیین ائتمک اولار. آششور حؤکمداری ۲-جی سارقوْنون سالنامه‌لرینده «دئیوْک» آدینا بنزه‌ر ایکی ایسیم قئیده آلینیب. اونلاردان بیری –دایاوُککی، ماننانین میسی (مئیستا) ویلایتی‌نین جانیشینی ایدی، ائ.ا. ۷۱۵-جی ایلده مرکزی حاکمییته عاصی اولدوغونا گؤره حبس اولوناراق عائله‌سی ایله بیرگه سورییایا سورگون اولونموشدور. ایکینجی شخص –دایکوُ، ساپاردا شهری‌نین باشچسی ایدی. ائ.ا. ۷۱۵-جی ایلده بو شهر آششور دؤولتی‌‌نین مادانین غرب قونشولوغوندا یاراتدیغی خارخار ایالتینه قاتیلمیشدی. بیر ایلد‌ن سونرا ساپاردا شهری‌نین جانیشینی داریی ۲-جی سارقوْنا خراج اؤده‌‌سه ده، اونون یاراتدیغی ایالتین ترکیبیندن چیخیر. ساپاردا شهری سونونجو دفعه ائ.ا. ۶۷۱-جی ایلده آششور ایشغالینا قارشی مادادا باش وئرمیش عوصیان حاقیندا معلومات وئر‌ن اوچ فال سورغوسوندا قئیده آلینیب. کاشتاریتوُنون رهبرلیک ائتدیگی عوصیانا ساپاردا شهری‌نین باشچیسی دوُساننی ده قوشولموشدو. کاشتاریتوُنون (هئرودوت اونو فراوْرت – دئیوْکون اوغلو آدلاندیریر) رهبرلیک ائتدیگی عوصیان موستقیل مادا دؤولتی‌‌نین یارانماسی ایله نتیجه‌لنیر. کاشتاریتوُ کار-کاششوُ شهری‌‌نین باشچیسی ایدی. بونو نظره آلاراق ای.م.دیاکوْنوْو حساب ائدیردی کی، آزادلیق حرکاتینا رهبرلیک ایدئیاسی مادالیلارین پایتاخت شهرینه مخصوص اولا بیلردی. لاکین کار-کاششینون نه اوچون سونرالار هانقماتانا (همدان) آدلاندیریلدیغینی ایضاح ائتمیر. مادا دؤولتی نین  پایتاختی آزادلیق حرکاتیندا رولو اولان ساپاردا‌‌نین اولما احتیمالی داها یوکسک دَیرلندیریلیر. «ساپاردا» توپونیمی‌نین کؤکونده ایسپاادا («قوشون») تئرمینی دورور؛ تئرمین آوئستا لئکسیکونوندادا ایشله‌نیردی. تئرمی ‌‌نین محض مادالیلارا مخصوص اولماسی (قدیم فارس دیلینده «قوشون» سؤزو هاینا کیمی سسلنیر) اونوماستیک ماتئریاللا تصدیقلنیر؛ تئرمین کومپونئنت قیسمینده ۱-جی دارا ‌‌نین سیلاحداشی مادالی تاخماسپادانین ایسمینده نظره چارپیر (حرفن: «دؤیوش‌چو منشألی»). آششور-بابیل میخی یازی سیستئمینده ایکی صامیت سسله  باشلایان سؤزلرین یازیلیشی مومکون اولمادیغیندان‌ میرزه‌لر بو تئرمینی و اوندان یارانان توپونیمی هئجالی شکیلده  سا-پار-دا فورماسیندا ایفاده ائتمه‌لی اولوردولار. شهرین آدی‌‌نین دَییشمه‌سینی ضروری ائد‌ن تاریخی شرایطی بو شکیلده برپا ائتمک اولار. اوچ ایللیک موحاربه‌دن سونرا هخامنیش شاهی ۲-جی کوروش مادا‌‌نین پایتاختی ساپاردانی دؤولتی‌نین ایکینجی سیاسی مرکزینه چئویریر. ائ.ا. ۵۴۷-جی ایلده لیدییانی ایشغال ائتمکله ۲-جی کوروش عئینی آدلی باشقا بیر شهره ده صاحیبلنیر. کیچیک آسییاداکی بو شهری لیدییالیلار «اسفارد»، یونانلار «سارد»، فارسلار «ایسپاردا»، بابیللیلر «ساپاردا» آدلاندیریردیلار. بو آدلار آنادولوداکی لیدییا ساتراپلیغی ‌‌نین رسمی آدینا چئوریلدیگیندن و ایکی ایری سیاسی مرکزین عینی آدداشیماسی قاریشیقلیق یارات­دیغیندان‌ ۲-جی کوروش اونلاردان بیری‌نین آدینی دَییشمک قرارینا گلیر. سئچیم مادا ساتراپلیغی ‌‌نین مرکزی شهرینه دوشور. شهرین حربی کوْنتینگئنتین سفربر اولدوغو یئرله باغلیغینی نظره آلاراق اونا ائ.ا. ۵۴۵-جی ایلده عینی معنانی ایفاده ائد‌ن فارس آدی هانقماتانا وئریلیر.

  همدان شهری حاقیندا م.ت.زهتابی «ایران تورکلری ‌‌نین اسکی تاریخی» اثرینده یازیر: «بوگونکو همدان و یا قدیم ائکباتان مادا دؤولتی ‌‌نین پایتاختی ایدی. مادا دؤولتی‌نین پایتاختی اولدوغو دؤورده همدان اولدوقجا بؤیوک، آباد و گؤزل اولوب. شوبهه‌سیز، محو اولموش و بو گون یئر آلتیندا قالان مادا و همدا‌‌نین بو زنگین مدنییتی چوخ یقین کی، میلاددان قاباق ۶-۷-جی یوزیللیکلره عایید دئییل. اوندان اوّلکی دؤورلرین – مادالارین بابالاری اولموش قوتتی و لوللوبیلرین میلاددان قاباق ۲-جی و ۳-جو مین ایللیکلرینه منسوب مدنییتی‌دیر. مادالار بو مدنییتین واریثی اولموشلار...»

 ای.م.دیاکوْنوْنوُن فیکرینجه، «ان موهوم کاروان یوللاری‌‌نین کسیشدیگی ائکباتان قدیم میدییا ‌‌نین اورگی ایدی. طبیعی کی اؤلکه‌نین سیاسی مرکزی کیمی ده بو یئر سئچیله بیلردی». شهر منبعلرده داها چوخ آستیاقین پایتاختی کیمی خاطیرلانسا دا، دیگر مادا حؤکمدارلاری‌نین حاکیمییتی دؤورونده ده سیاسی و مد‌نی مرکز ائکباتان اولوب. سونونجو میدییا حؤکمداری آستیاقین فارس قییامینی یاتیرا بیلمه‌مه‌سی نتیجه­سینده شهر اونلار طرفیندن ایشغال اولونوب. فارسلارین علینه کئچدیکدن سونرا الوند داغی‌نین اتگینده یئرلشن گؤزل شهر هخامنیش حؤکمدارلاری‌‌نین یای ایقامتگاهی اولوب. داها سونرا شهر پارفییا حؤکمدارلاری‌نین باش شهرینه چئوریلیب. همین دؤورده پارفییا دؤولتی ‌‌نین موهوم ضربخانالاری‌نین یئرلشدیگی شهرده چوخلو دراخما و تئترا دراخما کسیلیب.

  ساسانیلر دؤورونده شهرده ساسانیلرین یای ایقامتگاهی یئرلشیردی. ۶۴۲-جی ایلده نهاوند دؤیوشوندن سونرا شهر ایمضالانان صولح موقاویله‌سی ایله عربلره تسلیم ائدیلدی. لاکین خالق عوصیان ائدیب موسلمانلاری شهردن قوودو. حض. عؤمرین وفاتیندان‌ ۶ آی سونرا، یعنی ۶۴۵-جی ایلده جریر ابن عبدالله ال-بجَلی طرفیندن حرب یولو ایله شهر یئنیدن عربلر طرفیندن ایشغال ائدیلدی. عرب تاریخچیلری امین ایله مأمونون خیلافت اوغروندا موباریزه آپاردیغی بیر دؤورده اوزون مدت موحاصیره ده قالان (۸۱۰-جو ایلده) همداندا هخامنیشلر دؤوروندن قورونوب ساخلانیلمیش بیر نئچه سوتونلا الوند داغینا طرف یئرلشن، اوستونده خالقی سویوقدان‌ و فلاکتلردن قورودوغونا اینانیلانداشدان‌ شیر هیکلی‌‌نین اولدوغو عظمتلی قاپی باره ده معلومات وئریرلر. ۱۰-جو عصر موسلمان جوغرافیاشوناسلاری همدانی قدیم میدییا (جیبال) اراضیسینده اولان مرکزلردن ان مؤحکملندیریلمیش منطقه کیمی تقدیم ائدیرلر. محض عرب سیّاحلاری‌نین معلوماتلارینا گؤره، کنارلاری ۱ فرسخ اوزونلوغوندا، کوادرات فورماسیندا اولان بو بؤیوک و گؤزل شهرین بؤیوک حیصّه‌سی عرب آغالیغی دؤورونده تیکیلمیشدیر. شهر همین دؤورده ۴ قاپی و ۴ بازاری اولان سیخ واروْشلارا مالیک ایدی. شهرین اطرافیندا زنگین سو منبعلری و برکتلی تورپاقلار، گؤزل باغچالار وار ایدی. همدانلیلارین ۹۳۱-جی ایلده زیاری امیری مرداویج ابن زیارا قارشی قالدیردیقلاری عوصیان اوغورسوز اولدو. عوصیانچیلار عربلر طرفیندن قیلینجدان‌ کئچیریلدی. ۹۵۵-جی ایلده شهرده زلز‌له باش وئردی. ۹۶۲-جی ایلده شهرده مذهبلر آراسی موناقیشه‌لرین باش وئرمه‌سی نتیجه‌سینده خئیلی اینسان هلاک اولدو. زیاریلردن سونرا آل بویه و بنی کاکویه سولاله‌لری‌نین نظارتی آلتینا دوشن همدان مرکز ایستاتوسونو قورویوب ساخلادی. همدان ۱۰۲۹-جو ایلده سلجوق سرکرده‌لری‌‌نین - گؤکتاش، بوغا، قیزیلین رهبرلیگی آلتیندا اوغوزلار طرفیندن، ۱۱۰۱-جی ایلده سلجوق سلطانی طرفیندن قیسمن تابع ائدیلدی. ۱۲-جی عصرین بیرینجی یاریسیندا همدان ایراق سلجوق سولطانلیغی‌‌‌نین مرکزی شهری اولدو. شهرده سارای، مدر‌سه و مسچیدلر تیکدیریلدی. ۱۱۳۶-جی ایلده شهرده باش وئر‌ن وبا خسته‌لیگی نتیجه‌سینده اهالی‌نین سایی خئیلی آزالدی. شهر ۱۱۹۴-جو ایلده ایراق سلجوق سلطانی ۲-جی توغرولون خارزمشاه علاالدین تکَشه مغلوب اولماسیندان‌ سونرا خارزمشاهلار دؤولتی‌نین حاکیمییتی آلتینا دوشدو و ایداره‌چیلیگی ائلد‌نیزلر دؤولتیندن اولان قوتلوق اینانجا تاپشیریلدی. ۱۲۲۱-جی ایلده جَبه نوْیوْنون کوماندانلیغی آلتیندا مونقول اوردوسو اوزون مودّتلی محاصره‌دن سونرا شهری ایشغال ائدیب غارت ائتدی و اهالی‌سی‌‌‌نین چوخونو قتله یئتیردی. هولاکو خان الموت قالاسی‌نین و باغدادین ایشغالی اوچون آپاردیغی حربی عملیاتلاردا مرکز کیمی همداندان‌ ایستیفاده ائتدی. شهر ائلخانیلر دؤورونده تعمیر ائدیله‌رک یئنیدن اوّلکی عظمتینه قوووشدو. هولاکو دؤولتی‌نین خانی آباقا خان دا محض همدان شهرینده وفات ائدیب. آنادولو سلجوق سلطانلاریندان‌ قیاس‌الدین ۲-جی مسعود دا ایکینجی دفعه تاختا چیخانا قدر – ۱۳۰۳-جو ایله قدر بورادا حبسده قالیب. ۱۳-جو عصر مؤلفلریندن زکرییه ال-قزوینی، جیبالین ان بؤیوک شهری اولان همدانی هاواسی گؤزل، شیرین سو قایناقلاری، برکتلی تورپاقلارا مالیک اولان شهر کیمی تقدیم ائدیر و اهالی‌سی‌نین گولعوذار و گؤزل اخلاقلی، أیلنجه‌یه مئیللی اینسانلار اولدوغونو یازیر. اوخشار معلوماتلاری ۱۴-جو عصر تاریخچیلریندن حمداله مستوفی قزوینی ده «نزهة القلوب» اثرینده یازیر: «همدان علم و مدنییت شهری، هم ده چوخ موهوم تیجارت مرکزی‌دیر. هولاکو ایمپئرییاسی‌‌نین موختلیف منطقه‌لریندن گلن و سولطانییه شهرینده بیرلشن ۵ بؤیوک اساس تیجارت یولونون «شهراب-ی جنوبی» آدینی داشییان بیرینجی‌سی همداندان‌ کئچمکله باغدادا چاتیر و بونا مکّه یولودا دئییلیر».

  همدان ائلخانیلردن سونرا جلایریلر و تئیموریلرین حاکیمییتی آلتینا دوشدو. خوصوصیله امیر تئیمورون یوروشلری واختی شهر داها چوخ زیانا معروض قالدی. داها سونرا آردیجیل اولاراق آذربایجان قاراقویونلو، آغقویونلو و صفوی دؤولتلری ‌‌نین نظارتی آلتینا کئچدی. ۱۴۶۹-جو ایلده همدانی حسن پادشاه بایاندورون اوغلو و فاتح سلطان محمدین کوره‌کنی اوغورلو محمد میرزه ایداره ائدیردی. ۱۵۰۳-جو ایل ایونون ۲۱-ی آلمابولاغی دؤیوشونده شاه ایسماییل آغقویونلو سلطان مورادی مغلوب ائتدی. سلطان موراد شیرازا قاچدی. ۱-جی شاه ایسماییل اونو تعقیب ائده‌رک ایرا‌‌نین ایچریلرینه دوغرو ایرلیله‌دی، شیرازی مقاومتسیز اله کئچیردی. بئله‌لیکله، آغقویونلو دؤولتی‌نین ایکینجی قولونا سون قویولدو. همدان صفویلره تابئع اولدو. قلمروْوی علی شکر آدی ایله تانینان همدان بَیلربَیلیگی‌نین مرکزی اولدو. صفویلر دؤورونده قوروجولوق ایشلری آپاریلان همدان عوثمانلیلارلا محاربه‌لرین گئدیشینده بیر نئچه دفعه عوثمانلیلارین نظارتی آلتینا دوشدو. ۱۵۴۸-جی ایلده سلطان سولئیمان قانو‌‌نی‌نین ایجازه‌سی ایله یئرلی قوه‌لرله ایراق-ی عجمه یوروش ائد‌ن صفوی شاهزاده‌سی القاس میرزه‌‌‌نین ایلک تابئع ائتدیگی اراضی همدان اولدو. ۱۵۸۸-جی ایلده جیغال‌زاده سینان پاشا طرفیندن ایکینجی دفعه شهر عوثمانلیلارا تابئع ائدیلدی. ۱۶۲۹-جو ایلده باغداد اوزرینه گؤندریلن خسرو پاشا ۱۶۳۰-جو ایل ایون آیی ‌‌نین ۹-دا همدانا داخیل اولدو. اهالی ‌‌نین شهری ترک ائدیب قاچان واخت گیزلتدیگی اشیالاری آشکارا چیخاردی، تیکیلیلری یاندیتدیریب  داغیتدیردی و آلتی گون سونرا شهردن آیریلدی.

  ۱۷-جی عصر عوثمانلی سیّاحی ائولییا چلبی همدانلا باغلی یازیردی: «ایراق تورپاغیندا بیر بؤیوک چؤلده یئرلشمیش عظمتلی شهردیر. میغدیسی یارمَنی تاریخینده بو شهره مردجوواس دئییرلر. موغول دیلینده کالچاک شهری دئییرلر. یونانجادا دارانیا آدلانیر...کورد دیلینده هَمَودان (هئموْدان)، یعنی «سولو شهر» آدلانیر. پارسی دیلینده همدان‌دیر...قالاسی ‌‌نین اوزونلوغو دؤرد مین آددیم‌دیر، آلتی گوشه‌لی شکیلده یئتمیش بورجدن عبارت‌دیر...جمعی دؤرد قاپی‌سی واردیر...قالا‌‌نین ایچینده ایکی مین کیچیک هوجره‌لر واردیر. اصلا باغچاسی یوخ‌دور. جامئع، حامام، کاروانسارای و دوکانلاری واردیر...مین نفر نؤکری واردیر. قالا بیر بهره‌لی دوزده سالینمیشدیر. ایالتی بوتونلوکله هر بیری بیر قصبه تیمثالیندا بئش یوز آبادان کنددن عبارت‌دیر ...اوچ مین گوزیده سیلاحلی دیزچؤکه‌نه، دونلوق گئیه‌نه، چیئیه‌نه، چؤرکیئیه‌نه و تولونگلولره مالیک‌دیر...دوققوز عدد عئلملرین تدریسی و تحصیلی مدر‌سه‌سی واردیر...بوتونلوکده قیرخ عدد مکتبی...اون بیر عدد صادق آشیقلر تکّه‌سی...عیان سارایی محللری‌نین سایی: بوتونلوکله سککیز مین عدد آلتلی-اوستو بَی و گدا ائوی‌دیر..هامیسی پاک تورپاقلا اؤرتولودور...جمعی‌سی اوچ یئرده گؤزل مئهمانخاناسی...جمعی ایکی مین دوکّانچه (کیچیک دوکّان) شاهی‌بازاردیر...یئددی عدد حاماملاری واردیر...جمعی ایکی یوز عدد سارای حاماملاری واردیر...باغ-باغاتلاری ‌‌نین سایی جمعی قیرخ آلتی مین باغ‌دیر.»

  ۱۸-جی عصرین اوّللرینه قدر همداندا موهوم نسه باش وئرمه‌دی. روس چاری ۱-جی پیوتر صفویلر دؤولتی ‌‌نین چتین وضعییّتده اولماسیندان‌ ایستیفاده ائد‌رک اراضیلرینه حربی موداخیله ائتمگه باشلایاندا عوثمانلیلاردا همدان و کرمانشاهی اله کئچیرمک مقصدی ایله حسن پاشا کوماندانلیغیندا اوردو گؤندردیلر. حسن پاشا کرمانشاهی اله کئچیردیکدن بیر مودّت سونرا وفات ائتدی و یوروشو احمد پاشا باشا چاتدیردی. احمد پاشا ایدارچیلیگینده عوثمانلی قوه‌لری ۵۹ گونلوک موحاصیره‌دن سونرا ۱۷۲۴-جو ایلین آوقوستون ۳۱-ده  همدانی تابئع ائتسه ده، اشرف شاه ۱۷۲۷-جی ایلده ایراق جبهه‌سی‌نین رهبری احمد پاشانی همداندان‌ چیخارتماغا مووفّق اولدو. لاکین احمد پاشا ‌‌نین داها قووّتلی اوردو ایله گله‌جگیندن ائحتییاط ائد‌رک ۱۷۲۸-جی ایلین سئنتیابرین ۲۲-ده ایمضالانمیش همدان صولح موقاویله‌سی ایله عوثمانلیلارین بوتون حقوقلارینی تانیدی. افغانلارین قووولماسیندان‌ سونرا صفوی حؤکمداری شاه ۲-جی تهماسیب ایستانبولا ائلچی گؤندریب عوثمانلیلاردان صفوی تورپاقلاری ‌‌نین گئری قایتاریلماسینی ایسته‌دی. جاوابین گلیشینی گؤزله‌مه‌دن نادیر خان افشار نهاوندی تابئع ائتدی. بوندان‌ خبر توتان عبدورحمان پاشا ۶۰.۰۰۰ نفرلیک اوردوسونو بوراخیب همداندان‌ قاچدی و بئله لیکله، ۱۷۳۰-جو ایلین ایول آیی ‌‌نین ۲-ده همدان یئنیدن آزاد ائدیلدی. ۱۷۳۱-جی ایل سئنتیابر آیی‌‌نین ۱۶-دا ایراق سرعسکری احمد پاشا کوریجاندا شاه ۲-جی تهماسیبین اوردوسونو مغلوب ائتدی. لاکین ۱۷۳۲-جی ایل ۸ یانوار تاریخینده باغلانان صولح موقاویله‌سی ایله همدان یئنیدن صفویلر دؤولتی ‌‌نین نظارتینده قا‌لدی.داها سونرا افشارلارین، قاجارلارین حاکیمییتی آلتینا دوشن شهر سونرا، یالنیز ۱-جی دونیا محاربه‌سی ایللرینده خاریجی قوه‌لر – روس و اینگیلیسلر طرفیندن نؤوبتی دفعه ایشغال ائدیلمیش و محاربه باشا چاتدیقدان‌ سونرا شهرین ایداره‌چیلیگی یئنیدن قاجارلار ایرا ‌‌نینا کئچمیشدیر. ۱۹۲۵-جی ایلده پهلویلرین حاکیمییتی آلتینا دوشن شهر، ۱۹۷۹-جو ایلده‌ن ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی ‌‌نین همدان ایالتی ‌‌نین مرکزی شهری‌دیر.

  حاضردا ۱۹.۵۴۷ کوادرات کیلومئتر اراضی‌سی اولان همدان ایالتی دنیز سوییه‌سیندن تخمیناً ۱۸۵۰ مئتره یوکسکلیکده یئرلشیر. ایالتده موختلیف، اؤزونه­مخصوص مدنییتی و عادت-عنعنه‌لری اولان اهالی یاشاییر. ۲۰۰۶-جی ایل اهالی ‌‌نین سیاهییا آلینماسینا اساساً، همدانین اهالی‌سی ۱ میلیون ۷۰۳ مین ۲۶۷ نفردیر. ایالتده عومومیلیکده ۲۳۰۲ یاشاییش منطقه‌سی مؤوجوددور. مؤوجود ۹۸۰ کنددن ۵۶۲-سی تورک کندی‌دیر. ۲۰۱۰-جو ایلده ایران دؤولت مدنییت شوراسی‌نین سورغوسو گؤستردی کی، همدان اوستانی نین اهالی‌سی‌نین 58.9 ٪-ی آذربایجان تورکجه‌سینده، 24.3٪-ی فارس، 10.3٪-ی کورد، 5.4٪-ی لور دیللرینده دانیشیر و آذربایجان تورکجه‌سی همداندا اساس دانیشیق دیلی‌دیر.

 اهالی‌‌نین اساس حیصّه‌سی ایالتین ۶ شهرینده یاشاییر - همدان (ایالتین مرکزی)، ملایئر، نهاوند، تویسئرکاندا، کبودرآهنگ و اسدآباد. اهالی ‌‌نین اکثریتی موسلمان‌دیر. بورادا آز سایدا خریستیان و یهودی ده یاشاییر. گونئی آذربایجانین بیر چوخ تاریخی تورپاقلاری کیمی همداندا بؤلوشدورمه و فارسلاشدیرما سییاستینه معروض قالیب. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، میلّی ترکیبینه گؤره ایالت اهالی‌سی‌‌‌نین چوخو آذربایجان تورکلریندن عبارت‌دیر. بورادا بیر سیرا یئرلرده، خوصوصیله همدان شهرینده تورکلر اهالی ‌‌نین ۶۰ فایزینی، ایالتین باشقا ماحللاریندا اهالی ‌‌نین ۶۵-۷۰ فایزینی و کند یئرلرینده اهالی ‌‌نین ۷۵ فایزدن چوخونو تشکیل ائدیر.

  گونئی آذربایجانین بو بؤلگه‌سی تاریخی آبیده‌لری ایله چوخ زنگین‌دیر. بورادا تورک تاریخی‌‌‌نین سیرّلرینی اؤزونده ساخلایان تپه‌لر، کیتابه‌لر، بازار یئرلری، سارای، قالا، کؤرپولر، کاروانسارا و حاماملار واردیر. مادالار دؤورونده تیکیلمیش حؤکمتپه سارایی ‌‌نین قالیقلاری، نوشوجان قالاسی، چوبین قالاسی، همدان شهری یاخینلیغینداکی قیز قالاسی، فرسفج کؤرپوسو، سینیق کؤرپو، ابن سینا‌‌‌نین مقبره‌سی، بابا طاهیر مقبره‌سی، شیرداشی، بیزیم ائرادان اوّلکی دؤوره عایید داش کیتابه‌لر، قزوینلی عاریف مقبره‌سی، ایمامزادا عبدالله، ائستئر و موردئخای مقبره‌سی، قوربان قولله‌سی، علی‌صدرماغاراسی، ایمامزادا ایسماییل، عابباس‌اباد تپه‌سی، نوشوجان قالاسی، گونساپان تپه‌سی، باشقورتاران قالاسی، سوباشی ماغاراسی، علویلر مسجیدی، موختلیف تاریخی مسجیدلر، سارایلار، موزئیلر و باشقا آبیده‌لری وار.

منبعلر و ادبیات:

•Алиев И. История Мидии. Б., 1960.

•Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, birinci cild. Bakı, 1998.

•Дьяконов И.М. История  Мидии. М. – Л., 1956.

•Herodot. Tarix. (Doqquz kitabda). Birinci hissə. Tərcümə edəni, filologiya elmlər doktoru, prof. Pənah Xəlilov. Bakı, 1998.

•Медведская И.Н. Бывали ли ассирийцы в Экбатане // Вестник древней Истории, 1995, № 2.

•Медведская И.Н. Древний Иран накануне империй (IX-VII вв. до н.э.).  История Мидийского царства. С-П., 2010.

•Zehtabi M.T. İran türklerinin eski tarihi. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2010.

•TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA). 1998, cilt: 17 

قایناق: آذربایجان میلّی عئلملر آکادئمییاسی عابباسقولو آغا باکیخانوو آدینا تاریخ اینستیتوتو

کؤچورن: عباس ائلچین