نرمین ممدلی 

  هر زامانكی كیمی مؤوضونو سئچدیكدن سونرا آراشدیرمالاریما باشلادیم. قارشیما دیقت چكیجی  مقاملار چیخدی. اونلاری سیزلرله ده بؤلوشمك ایسته ییرم. ایلك اؤنجه قئید ائدیم كی، تورك تاریخینده بایراق آنلاییشی  داها چوخ  ایسلامدان سونراكی دؤورلرین احاطه سینده اؤیره نیلیب. خوصوصن دیگر تورك خالقلاری ایله موقاییسه ده داها چوخ عوثمانلی توركلری نین بایراقلاری آراشدیریلیب، بونا دایر كیتابلار نشر اولونوب. مؤوضویا دایر  قدیمده تورك خالقلاری نین حاكیمیتی آلتیندا یاشامیش خالقلارلا هله ده موباحیثه لرین داوام ائتمه سینه باخمایاراق، چوخ دا دریندن آراشدیرمالار آپاریلمامیشدیر. و بئلجه بو مسله ده هله ده گیزلی مقاملار آچیلمامیش قالماقدادیر. لاكین قدیم تورك داستانلاریندا، روایتلرینده، كاشغارلی ماحمودون اثرینده، علاوه  اولاراق چین منبعلرینده توركلره عایید بایراق آنلاییشلارین یئر آلدیغی آیدین گؤرولور. محض بو مؤوضونون آراشدیرماجیلاری دا بو منبعلره ایستیناد ائدیر. 

  قورد باشلی بایراق 

  قدیم توركلرده دؤولت منسوب اولدوغو خالقی ترننوم ائدیردی. بو سببدن دؤولت و كاغان توركلر اوچون قوتسال ساییلیردی. بایراق آنلاییشی نین یارانماسی دا محض دؤولت اینانجلاریندان دوغوردو. بئله كی، دؤولته صاحیب اولان خالق موطلق شكیلده قورد باشلی بایراغا دا صاحیب اولمالی ایدی. آنجاق بو یوللا او دیگر بیرلیكلر طرفیندن تانینار و سایقی گؤره بیلردی. حتّی تورك كاغانی اولمادیغی زامانلاردا بئله بو بایراق اونودولماز، یالنیز او بایراغی تحویل آلان شخص كاغان اولا بیلردی. قئید ائدیم كی، توركلرده بایراغی بو قدر قوتساللاشدیران اساس مقام اونون آزادلیق، حوررییت، بیر میلتین باغیمسیزلیغینی ترننوم ائتمه سینده ایدی. و طبیعی كی، دینی ایناجلار دا بوردا اساس رول اویناییردی، آشاغیدا بو حاقدا صؤحبت آچاجام. 

  نییه گؤك توركلر محض قورد باشلی بایراق ایستیفاده ائدیردی؟ بو آنلاییشین اساس كؤكلری دینی ایناجلارلا برابر تورك میفولوگییاسیندا دورور:   " توركلر دوشمن قؤومه یئنیله رك اؤلدورولورلر. یالنیز بیر اوشاق ساغ قالیر و اللری كسیله رك قامیشلیغا آتیلیر. اورتایا چیخان دیشی قورد اوشاغی گؤتوروب بؤیودور. بونو خبر آلان دوشمن اونو اؤلدورمك ایسته ینجه دیشی قورد اوشاغی آلیب قاچیر.و بیر داغدا ماغارایا سیغینیر، ائركك اوشاقلا ائوله نیر، 10 اوغلو اولور. بو اوغوللار ایسه كنار قبیله لردن قیز قاچیراراق نسیل آرتیریرلار. بئلجه توركلر 10 سویا صاحیب اولورلار. 

  گؤك تورك دؤولتینی قوران بومین و ایستَمی كاغان دا بو اون سویدان بیری اولان آشینا بویوندان ایدیلر. بونا گؤره ده گؤك توركلر هر مای آییندا روایتده بحث ائدیلن ماغارانی زیارت ائدر، قوربان كسرلردی. بلی، گؤك توركلرین بایراغینداكی قورد باشی نین ایستیفاده سی نین اساس سببی بودور. همچنین بو باره ده چین قایناقلاریندا دا بحث ائدیلیر. 

  توركلرین دینی اینانجلاری دا بایراق آنلاییشی نین اورتایا چیخماسیندا اساس رول اوینامیشدیر. بئله كی، اونلاردان اؤلوم تؤرنلری زامانی ایستیفاده اولوناردی. خوصوصن یاس صاحیبینه مخصوص اراضیده بایراقلار یئره سانجیلار و اساس اولاراق  باش شامان روتبه سینی داشییان شخص طرفیندن گؤتورولردی. 

   بایراق یوخسا توغ؟ 

  بیر چوخ آراشدیرماجیلار آراسیندا بایراق و توغ مسله سی هله ده موباحیثه  اوبیئكتیدیر. كیمیسی هر ایكیسی نین فرقلی آنلاملاردا ایستیفاده ائدیلدیگینی، كیمیسی ایسه عئینی آنلامی احتیوا ائتدیگینی، حتّی فرقلی زامانلاردا اورتایا چیخدیغینی قئید ائدیر. مشهور تورك ایدئولوقو نیهال آتسیز  ایسه بو  مسله یه  " 16 دؤولت ناغیلی و ساختا بایراقلار "  مقاله سینده (اؤتوكن، ن65، 1969) بئله آیدینلیق گتیریر:   " قدیم توركلرده بایراق یوخ، توغ واردی. بایراق توغ آنلاییشی نین گئنیشلنمه سی، اینكیشافی ایله داها سونراكی یوزیللیكلرده اورتایا چیخمیشدیر. یئنه بیلیندیگی كیمی قدیم توركلرده ساده جه بیر تك بایراق یوخ، بیر چوخ بایراقلار اولموشدور. هر عسگر آلایی نین، هر اوردو بیرلیگی نین اؤزونه عایید بایراغی واردی. تك میللی بایراغا صاحیب اولماق فیكری چوخ سونرالار اورتایا چیخمیشدیر. "  

  نیهال آتسیزین بو فیكرینی اله آلاراق داها بیر نئچه آراشدیرمانی نظردن كئچیردیم. قیساجا بو قناعته واردیم كی، قدیم توركلر اؤنجه توغلارا صاحیب ایدیلر. (توغ دؤرد حیصه دن عیبارت ایدی: بزه دیلمیش توغ دیرَگی، دیرگین باشینا باغلانمیش آت قویروقلاری، توغ باشی، توغ باشی نین اوزرینه قویولان قورد باشی.) داها سونرا زامان كئچدیكجه توركلرده بایراق آنلاییشی اورتایا چیخماغا باشلادی، هانسی كی، بونونلا توغ آراسیندا فرقلیلیك اؤن پلانا چیخاریلدی. بس اونلار آراسینداكی فرق ندیر؟  توغ دؤولتین و باغیمسیزلیغین سیمگه سیدیر و داها چوخ رسمیدیر، یارانیشی دؤولت اینانجلارینا باغلیدیر. بایراق ایسه كؤكلرینی دیندن آلیر. بئله كی، یاس مراسیملرینده، عاییله بیرلیكلرینه دایر تؤرنلرده، ساواش اؤنجه سی آند ایچمه لرده ایستیفاده ائدیلیردی. علاوه  اولاراق، بیر ده بایراق مراسیملری واردی. هانسی كی، ساواش ائعلانلاری توغ و یا بایراق مراسیمی ایله باشلاییردی. و تؤره نین سونوندا ساواش آندی ایچیلیردی. بوندان سونرا ساواش حاضیرلیقلاری ائدیلیردی. 

  قئید ائدیم كی، ائتیمولوگییاسینا گؤره بایراق سؤزو خاص توركچه كلیمه دیر. هئچ بیر دییشیكلییه اوغراماییب. كاشغارلی ماهموددان بو كلیمه نین اون بیرینجی عصرده اوغوز توركلری طرفیندن بایراق شكلینده ایستیفاده ائدیلدیگینی بیلیریك: 

  آغدی كیزیل بایراك  

  تاغدی كارا توپراك 

  یئتشو گئلوپ "اوغراك" 

  توكشیپ آنین گیچتیمیز. 

  بورادان بئله نتیجه یه گلمك اولار كی، اون بیرینجی عصرده آرتیق بایراق كلیمه سی واردی. همچنین ماناس و دده قورقود داستانلاریندا قدیم توركلرین توغ و بایراغا قارشی اولان موناسیبتلرینی گؤسترن فاكتلار مؤوجوددور. 

  بوگونه كیمی توركلرده كی  بایراق آنلاییشیندا دییشیلمه ین اساس مقام اودور كی، هر بیر دؤورده او قوتسال قبول ائدیلیب. رشیدالدین  " اوغوزنامه "  آدلی اثرینده توغدان  " توق-ای موبارك "  دئیه صؤحبت آچیر و اونون توركلر طرفیندن قوتسال ساییلدیغینی قئید ائدیر.  همچنین قدیم تورك اینام سیستئمینه گؤره بایراق یئرله گؤیو بیرلشدیرمك آنلامینا گلیر و بو سببدن توخونولماز ساییلیردی. ماناس داستانیندا بو مقام یئر آلیر:  

  آلا بایراق، قیزیل توق  

  توبون جرگه سایینار  

  باشین كؤكگؤ جایینار.

(یعنی، آل بایراغین و قیزیل توغون كؤكونو یئره سانجین، باشینی گؤیلره قالدیرین.)

  بایراقلا باغلی هله ده آچیلمامیش مقاملار تأسوف كی، گیزلیلیگینی قورویور. بورایا رنگلرین آنلاملاری، تاریخی اینكیشافی و س.  داخیل اولماقلا موختلیف یؤنوملو آراشدیرمالارین واجیبلیگی داخیلدیر. اومید ائدك كی، بیزیم تاریخچی و آراشدیرماجیلاریمیز دا بو مؤوضویا موطلق شكیلده موراجیعت ائده جكلر. چونكی دیگر تورك خالقلاری ایله یاناشی بیزده ده بایراق مسله سی پروبلئملی مؤوضولارداندیر.

كؤچورن : عباس ائلچین