قانی ایله شئعیر یازان، میلتی اوچون دؤولت قوران نومان چلبی جیهان 

      علی شامیل 

          آذربایجانلا كریم آراسیندا سیخ باغلانتیلار اولماسینا باخمایاراق نومان چلبی جیهان كیمی بیر میلت پروری بورادا ندنسه تانیمیرلار. اؤنجه لر ائله دوشونوردوم كی، بونا سبب سووئت رئژیمیدیر. سووئتلر بیرلیگی داغیلدیقدان، آذربایجان موستقیللیگینه قوووشدوقدان سونرا دا اونون حاقیندا سیلسیله یازیلارا، رادیو-تئلئویزیا وئرلیشلرینه راست گلمه دیم. تك-تك میلت چیلر آزسایلی قزئت و ژورناللاردا بو مؤوضودا بیر شئی یازیبلارسا و من اونو اوخویا بیلمه میشمسه عوذر ایسته ییرم. 

  سونرا یادیما دوشدو كی، ییرمینجی یوزیللیگین باشلاریندا، یعنی 1905-1920-جی ایللرین آذربایجان مطبوعاتیندا دا نومان چلبی جیهان حاقیندا بیر یازی اوخومامیشام. همین ایللرده آذربایجاندا چاپ اولونان قزئت و ژورناللاردا كریم تاتارلاری حاقیندا مقاله لره بول-بول راست گلینیر. بو یازیلار دا آذربایجانلا كریم آراسیندا سیخ مدنی، ادبی علاقه لر اولدوغوندان خبر وئریر.  

      روسییا كریمی ایشغال ائتدیكدن سونرا كوتلوی حبسلر، سورگونلر، كؤچورمه لر حیاتا كئچیرمكله عوثمانلی دؤولتی ایله سرحدلرینده اولان تورك خالقلارینی آزالتماغا جالیشمیشدی. 1862-63-جو ایللرده كریمدان عوثمانلییا كؤچلر باشلادی، آنجاق بو، میلتین عزمینی، آزادلیق عشقینی سؤندوره بیلمه دی. كریم توركلری اؤز حاقلارینی گاه سیلاحلا، گاه دا قلمله مودافیعه یه قالخیبلار. وطن و میلت اوغروندا موباریزه یه آتیلانلار بعضاً بیر-بیرینه ده قارشی دوروبلار. بو قارشی دورما، اصلینده، عئینی آمال، عئینی مقصد اوغروندا چالیشانلارین موباریزه مئتودلارینداكی فرقدن دوغوب. 

      چیلغین طبیعتلی نومان عؤمرونو میلتی و وطنی یولوندا مشعله چئویرن، خالق آراسیندا بؤیوك نوفوذ صاحیبی اولان اینسانلارا قارشی دا سرت داورانیب، اونلاری گوزشتچیلیكده، چار ایداره چیلیگینه قارشی قطعیتلی موباریزه آپارماماقدا ایتتیهام ائدیب. نئجه دئیرلر، قارشیداكی گوجون بؤیوكلوگونو، غدارلیغینی حسابا آلمادان هموطنلرینی ایمپئریا قوووه لرینه قارشی آچیق موباریزه یه سسله ییب. اونون فیكرینجه خاریجی عامیللر، زامان، شراییط او قدر اؤنملی دئییل. اؤنملی اولان میلتین داخیلی گوجو، موقاویمت گؤسترمك باجاریغیدی.  

      نومان 1885-جی ایلده كریمین قوزئیینده، جانكؤی یاخینلیغینداكی سوناكی كندینده یاشایان ایبراهیم چلبی نین عاییله سینده دوغولوب. اونو كند مكتبینه گؤندریبلر. لاكین مكتب حؤكومت طرفیندن قاپادیلدیغیندان او تحصیلینی بؤلگه ده كی  آكچوكرا مدرسه سینده، سونرا ایسه آغمسجیدده كی ، یعنی ایندیكی سیمفئروپولداكی روشدییه و باغچاسارایداكی مشهور زینجیرلی مدرسه ده داوام ائتدیریب.  

      اونون دونیاگؤروشونون فورمالاشماسیندا موصطافا افندی نین رولو بؤیوك اولوب. تحصیل ایللرینده ایسماییل بَی قاسپیرالی نین  " ترجومان " ، رشید مئدییئوین  " وطن خادیمی "  قزئتلرینی و ایستانبولدان گلن كیتابلاری دیقتله اوخویان، روس دیلی اؤیرنن و بو دیل واسیطه سیله اینقیلابچیلارین اثرلری نین اوخویان، اونلارین میتینقلرده كی  چیخیشلارینی دینله ین نومان عوصیانكار بیر روحدا بؤیویوب. 1905-جی ایل اینقیلابی، اینقیلاب نتیجه سینده بعضی ایصلاحاتلارین حیاتا كئچیریلمه سی، چارین خالقین خئیرینه بعضی گوزشتلره گئتمه سی گنج نومانی داها دا روحلاندیریب. ایمپئریا گوجلریندن خالقینی قورتارماق، حاقسیزلیغا، قانونسوزلوغا سون قویماق اوچون یوللار آختاریب. 

      یئنی یئتمه ایكن كریمدا و ایستانبولدا نشر اولونان قزئتلره مقاله لر یازان نومان قوهوملاری عبدولحاكیم چلبی و ابوبكیر چلبی نین ماددی یاردیمییلا 1906-جی ایلده تحصیلینی داوام ائتدیرمك اوچون ایستانبولا گئیب دینی بیلیكلرینی درینلشدیریر. سونرا اونیوئرسیتئتین حوقوق فاكولته سینده تحصیلینی داوام ائتدیریر. جعفر سئید احمد كریم ار ایله تانیش اولور. تانیشلیق دوستلوغا چئوریلیر و عؤمرونون آخیرینادك داوام ائدیر. ایستانبولداكی كریملی گنجلرله بیرلیكده  " وطن "  آدلی گیزلی بیر تشكیلات یارادیر. اونلار وطنی آزاد ائتمك، میلتی اویاتماق اومیدییله حئكایه لر، شئعیرلر، مقاله لر، خالقا موراجیعتلر یازاراق گیزلی چاپ ائتدیریب یاییرلار. 

      1908-جی ایل دئكابرین 30-دا نومان چلبی جیهان جعفر سئید احمد، عالیم سئید جمیل، عبدولحاكیم حیلمی و عبدالرحیم سوكوتی ایله بیرلیكده كریم طلبه جمعیتی آدلی بیر تشكیلات یارادیرلار. تشكیلاتا نومان چلبی جیهان رهبر سئچیلیب. پروقرام و نیظامنامه ده كی  موباحیثه  دوغوراجاق فیكیرلر اونلارین یوللارینی آییردیغیندان تشكیلاتین عؤمرو او قدر ده اوزون اولماییب. 1909-جو ایل سونلاریندا نومان چلبی جیهان، جعفر سئید احمد، یاقوب كئرچی، احمد شوكرو  " وطن "  جمعیتینی یارادیرلار. تشكیلاتین عوضولری میلتی اویاتماق، كریمی آزاد ائتمك اومیدییله حئكایه لر، شئعیرلر، مقاله لر، خالقا موراجیعتلر یازاراق گیزلی چاپ ائتدیریب، كریما گؤندره رك یایماقلا یاناشی، روسییانین اسارتی آلتینداكی دیگر تورك خالقلاری نین میللی آزادلیق موباریزه سینی دیقتله ایزله ییب، اونلارین ضیالیلارییلا سیخ علاقه  قورورلار.  

      آذربایجاندان علی بَی حوسئین زادنین رئداكتورو اولدوغو  " فیوضات"  ژورنالینا،  " حیات " ،  "ایرشاد "  قزئتلرینه خوصوصی ماراق گؤسترمكله یاناشی ساتیریك  " موللا نصرالدین "  ژورنالینی دا اوخویور و یاییرلار.  

      1909-جو ایلده ایستانبولا گلن ایسماییل بی قاسپیرالی نین قارشیلانماسیندا و اونون چیخیشلاری نین دینلنمه سینده نومان و دوستلاری خوصوصی فعاللیق گؤستریرلر. 

      نومان هم یئرلیسی، گنج شاعیر، گله جگین بؤیوك توركولوقو بكیر چوبانزاده ایله ایستانبولدا تانیش اولور و هر ایكیسی شئعیرلرینی بیر یئره توپلاییب 1911-جی ایلده كیتاب كیمی چاپ ائتدیریرلر.  

1912-جی ایلده ایستانبولدان وطنه دؤنن نومان سانكی كریما سیغمیر. موباریزه، فعالیت اوچون داها گئنیش مئیدان آختاریر. پئتئربورقا گئده رك اورادا پسیخونئروولوژی اینستیتوتا قبول اولونور. یاشامینی تامین ائتمك اوچون ان آغیر ایشلر گؤرمكدن بئله چكینمیر. اورادا یازدیغی  " تاتار خسته "  اثرینی دوستو جعفر سئید احمده گؤندریر. یازی اوزون ایللر آكتواللیغینی ایتیرمه دیگیندن 1917-جی ایلده  "ترجومان "  قزئتینده چاپ اولونور. بیر ایل سونرا ایسه، یعنی 1913-جو ایل اییولوندا عقیده و مسلك دوستو جعفر سئید احمدله گؤروشمك اوچون یئنیدن ایستانبولا دؤنور. ایستانبولدان گئری دؤنركن كریمدا سئیید عبدی حاجی نین قیز ایله ائوله نیر. 

      عقیده دوستلاری 1914-جو ایلده  " وطن "  جمعیتی نین شؤعبه سینی قورورلار. همین ایلین پاییزیندا گؤزلَوده جعفر سید احمدله گؤروشدوكدن سونرا جمعیتین عوضولریله ولی ایبراهیمین آغمسجیدده كی  چایخاناسیندا گیزلی بیر توپلانتی كئچیریر و گله جكده گؤره جكلری ایشلری پلانلاشدیریرلار. 

1914-جو ایل سئنتیارین 11-ده باخچاسارایا،  " ترجومان "  قزئتی نین رئداكتورونون یاسینا گلن نوماینده لر قارشیسیندا ایسماییل بی قاسپیرالی نین فیكیرلری نین روحونو آچیقلایان نومان اینقیلابین یاخینلاشدیغینی و یاراناجاق وضعیتدن ایستیفاده ائده رك كریمی ایشغالدان آزاد ائتمگین واجیبلیگینی وورغولاییر. بیرینجی دونیا ساواشیندا روسییا اودوزماقدا اولدوغونو گؤره رك اونیوئرسیتئت طلبه لرینی حربی كورسلارا جلب ائدیر. موسكوادا حربی كورسو بیتیرن جعفر سید احمدی بئسسارابییا جبهه سینه، گؤزلوده حربی كورسو بیتیرن نومان چلبی جیهان دا آغمسجیده گؤندریلیر. حربی خیدمته یولا دوشمه زامانی چیلغین طبیعتلی نومان اونو یولا سالان دوستلاری و قوهوملاری قارشیسیندا قفلتن سول بیلگی نین دامارینی كسه رك قانی ایله دیوارا یازیر: 

      ساغلیقنان قال، تاتارلیق! 

      من گئتمم جنگكه، 

      هامی نین باشی آیلاندی آخیرت بتكه. 

      سنین اوچون یاشادیم، سنسیز اؤلسم، 

      بیلمم ناسیل گیررم بوش جنّته... 

      1917-جی ایلین فئورالیندا اؤلكه ده یارانمیش قاریشیقلیقدان قورتارماق، روسییانی خیلاص ائتمك اوچون چار2. نیكولای كؤنوللو اولاراق حاكیمیتدن ال چكیر. كرئنیسكی نین باشچیلیغی ایله كئچید حؤكومتی یارادیلیر. 

      كریملی وطن سئورلر خیلاص یوللاری آراییردی. گیزلی فعالیت گؤسترن  " وطن "  جمعیتی نین عوضولری نومانین خسته لندیگینی بهانه گتیره رك اونو اودئسساداكی حربی هوسپیتالا گؤندریرلر. بئسسارابییا جبهه سینده اولان جعفر سید احمد و عقیده یولداشلاری خلیل چاپچاكچی، احمد اؤزانباشلی دا اونون یانینا گلیرلر. اوزون موزاكیره دن سونرا كریمدا فعالیت گؤسترن گیزلی تشكیلاتلاری بیرلشدیرمك و خالقی آزادلیق موباریزه سینه قالدیرماق قرارینا گلیبلر. كریملا سیخ خبرلشمه و تشكیلاتی علاقه  یارادا بیلیرلر. 

       1917-جی ایل مارتین 25-ده كریمین شهر، قصبه  و كندلریندن گلمیش 1500 نوماینده نین ایشتیراكی ایله قورولتای كئچیریلیر. قورولتای كریم موسلمانلاری مركزی ایجرا كومیته سی یارادیر و كومیته یه 45 عوضو سئچیر. كومیته عوضولری نین اكثریتی گیزلی تشكیلاتدان سئچیلیر. بو كومیته مدنی موختاریات فونكسییاسینی یئرینه یئتیرمه لی اولدوغو حالدا كریمین آزادلیق موباریزه سی نین رهبرینه و یئنی موستقیل دؤولتین قورولماسی نین یول گؤستره نینه چئوریلیر. 1917-جی ایل مارتین 26-دا كریم خالق جومهوریتی ائلان ائدیلیر. 

      كریم موسلمانلاری مركزی ایجرا كومیته سی نومان چلبی جیهانی كریم موفتیلیگینه، جعفر سید احمدی ایسه وقف ایشلری مودیرلیگینه سئچیر. بئله لیكله چلبی جیهان یالنیز كریمین دئییل، عئینی زاماندا باتی موسلمانلاری نین، یعنی پولشا و لیتوا موسلمانلاری نین دا موفتیسی اولور. یئنی یارانمیش روسییا حؤكومتی بو وظیفه لری تصدیقله ییر. اودئسسادا حادیثه لرین گئدیشینی دیقتله ایزله ین و اونو ایداره ائدن نومان چلبی جیهان و جعفر سید احمد كریما گلیرلر. نومان وظیفه  باشینا كئچن كیمی سرت تدبیرلره ال آتیر. 1917-جی ای نین آپرئلینده نومان چلبی جیهان، سئییدجلیل خطاط، احمد اؤزانباشلی و جعفر سئید احمد طرفیندن بیر نیظامنامه حاضیرلانیر. قیسا بیر زاماندا ساوادسیز، جسارتسیز، روسییا یؤنلو، میللی دوشونجه دن اوزاق اولان موفتیلری، قاضیلاری ایشدن چیخاریر، یئرلرینه گنج وطن سئورلری تعیین ائدیر. میللی مكتبلرین سایینی آرتیریر. همین ایل مای آییندا آغمسجیدده كئچیریلن موعلیملر كونقرئسی آچیق-آیدین روسلاشدیرما سییاستینه قارشی دورور، روسییا حؤكومتی نین ایشغال ائتدیگی اراضیلرده اؤزونه كیچیك مأمورلار حاضیرلاماق اوچون آچدیغی روس تاتار مكتبلرینی میللی كادرلار حاضیرلایان مكتبلره چئویریر. بو ایصلاحاتلارین حیاتا كئچیریلمه سینده، مكتبلر اوچون مئتودیك وسایط و پروقراملار حاضیرلانماسیندا حسن صبری آیوازوو كیمی تجروبه لی پئداقوق و یازیچی نین تشكیلاتچیلیق باجاریغیندان ایستیفاده ائدیلیر.  

      كریمدا آنا دیلینده چیخان قزئت و ژورناللارین سایی آرتریلیر. آسان صبری آیوازوو كریم موسلمانلاری مركزی ایجرا كومیته سی نین اورقانی كیمی  " میلت "  قزئتینی (1918-19-جو ایللرده قزئت باكیدا نشر ائدیلمیشدیر. قزئتین باكیدا 187 سایی چاپ اولونسا دا تأسوف كی، آذربایجان كیتابخانالاریندا قزئتین جمعی 106 سایی ساخلانیلیر. -ع.ش.)، خالید چاپچاكچی و علی بادانینسكی  "قولوس كریم " ،  " تاتار صداسی "  قزئتلرینی چاپ ائتدیریرلر. اونلارین آردینجا  " گؤك بایراق " ،  " ایشچی خالق "  و  " آل بایراق "  قزئتلری ده نشره باشلاییر.  

      حیاتا كئچیریلن ایصلاحاتلار یارم آداداكی موستملكه چیلیك دوشونجه سیندن آیریلا بیلمه ین روسلاری و روسییا یؤنلو غئیری-روسلاری بئله برك ناراحات ائدیر. روس دیللی مطبوعاتدا حیاتا كئچیرلن تدبیرلرین علئیهینه كسكین مقاله لر چاپ اولونور.  

      یئنی یارادیلمیش تاتار ایراده-ای میللیییه تشكیلاتی كریمین موختار رئسپوبلیكا كیمی ایداره ائتمه یه باشلاییر. كئرئنسكی حؤكومتی نین تاوریداكی ایالت كومیسساری بوقدانوو بوندان برك ناراحات اولاراق تشكیلاتی باغلادیر و 1917-جی ایل اییولون 20-ده نومان چلبی جیهانی حبس ائتدیریب آكسارایا (سیمفروپول) گؤندرتدیریر. نومانین حبس ائدیلمه سی یالنیز كریمدا دئییل، روسییانین بوتون موسلمان تورك تشكیلاتلاریندا اعتیراضلا قارشیلانیر. میتینق و نوماییشلر آرا وئرمه ییر. اوچ گون سونرا چلبی جیهان حبسدن آزاد ائدیلیر، بوقدانوو و موعاوینی بییانسكی ایشدن چیخاریلیر. تاوریدا ایالتی اینقیلاب كومیته سی نین صدری نوویتسكیی رسمن نومان چلبی جیهاندان عوذر ایسته ییر. بو حادیثه  كریمدا خالقین موباریزه یه اینامینی آرتیریر و احوال-روحیییه سینی یوكسلدیر. 

      1917-جی ایل مایین 1-11-ده موسكوادا روسییا موسلمانلاری نین قورولتایی كئچیریلیر. اورادا اسارت آلتینا آلینمیش تورك-موسلمانلارین تهلوكه سیزلیگینی، میللی-معنوی و سیاسی حوقوقلارینی قوروماق مقصدییله  " حربی قوروملار حاقیندا "  قطعنامه قبول ائدیلیر. 1917-جی ایل اییولون 21-31-ده قازاندا كئچیریلن نؤوبتی قورولتاییندا قطعنامه ده ایره لی سورولن وظیفه لرین رئاللاشماسی اوچون عسگری شورا یارادیلماسی قرارا آلینیر. آذربایجان توركو اسدوللایئوین ده داخیل اولدوغو عسگری شورا تئزلیكله یالنیز موسلمان عسگر و ظابیطلردن عیبارت حربی بیرلشمه لرین فورمالاشدیریلماسی ایستیقامتینده عملی فعالیته باشلاییر. قورولتایین قراری ایله بو موهوم وظیفه  نین ایجراسی عوموم تورك و عوموم موسلمان مسله لرینده فعال مؤوقئعیی ایله سئچیلن گئنئرال ماسئی سولكئویچه حواله اولونور. ماسئی سولكئویچسه سویداشلاریندان فرقلی اولمادیغینی گؤسترمك اوچون ایسلام دینینی و محمد آدینی قبول ائدیر.  

      بیرینجی رومینییا جبهه سینده دؤیوشن، قافقاز-وولقابویو موسلمانلاری نین چوخلوق تشكیل ائتدیگی عسگری بیرلیكدن  " موسلمان كورپوسونو "  فورمالاشدیرماق قرارا آلینیر. موسلمان دؤیوشچولردن عیبارت اوچ دیویزییانین یارادیلماسی و تجیلی شكیلده سیلاح-سورساتلا تامین ائدیلمه سی حاقیندا گئنئرال سولكئویچین مئموراندومو 1917-جی ایل نویابرین 10-دا عومومروسییا موسلمان شوراسی نین  " خبرلر " اینده درج اولونور. مئموراندومدا گؤستریلیر كی،  " موسلمان اوردوسونون "  اساس وظیفه سی كئچمیش روسییا ایمپئرییاسینداكی تورك-تاتارلاری بیرلشدیرن دؤولتی یاراتماقدی.  " موسلمان كورپوسو "  1917-جی ایلین پاییزیندا ایندیكی مولدووا اراضیسینده - تیراسپولدا تشكیل ائدیلمه یه باشلاییر. 

      روسییادا یارانمیش قاریشیقلیق نتیجه سینده كریمدا دا میللی، دینی، عقیده موختلیف لیگی ایله بیر-بیریندن فرقلنن كومیته لر یارادیلیر. روسییانین پایتاختی پئتئربوروقدا بولشئویكلر چئوریلیشله حاكیمیتی اله آلیرلار. وضعیتین گئتدیكجه گرگینلشدیگینی گؤرن جعفر سید احمد كریمین مودافیعه سینی تشكیل ائتمك اوچون 1917-جی ایل اوكتیابرین 30-دا كریم اركان حربییه سی(مودافیه ناظیرلیگی) یارادیر و واخت ایتیرمه دن كییئوه یولا دوشور كی، دانیشیقلار آپاراراق اوكراینا جبهه سینده كی  كریم تاتار سوواری دسته لرینی وطنه گتیرسین. یارانمیش قاریشیقلیق، بین الخالق وضعیتین گرگینلیگی، دمیر و شوسه یوللاری نین نورمال ایشله مه مه سی جعفر سید احمد ده پلانلارینی حیاتا كئچیرمه یه ایمكان وئرمیر. 

      كریمی موختار بیر قوروم كیمی ایداره ائدن یئنی قورولموش حؤكومت یالنیز مودافیعه  مسله لرینی دوشونمور. قاسپیرالی آدینا دارولفن (پئداقوژی تئخنیكوم)، صنعت و صنایع مكتبی، باغچاسارایداكی خانساراییندا میللی موزئی آچیلیر. كریمین هر یئرینده گؤی رنگلی میللی بایراق دالغالانماغا باشلاییر. كریمدا ایداره ائتمه نین رئسپوبلیكا فورماسی سئچیلیر. بونا جیدی حاضیرلیقلار دا گؤرولور. 

      1917-جی ایل نویابرین 1-ده كریم تاتارلاری نین كومیته لریندن سئچیلن نوماینده لر آغمسجیدده قورولتایا توپلاشیرلار. قورولتای كریمدا یاشایان خالقلارین دینینه و دیلینه، عادت-عنعنه سینه سایغی گؤستره جك، اونلارین دینی، میللی و سیاسی حاقلارینی قورویاجاق كریم خالق جومهوریتی قورولدوغونو ائلان ائدیر. یئنی قورولان حؤكومتی قوروماق اوچون بیر دونیا ساواشینا جلب ائدیلمیش كریملی عسگر و ظابیطلری وطنه گتیرمك قرارا آلینیر. 

      1917-جی ایل نویابرین 17-ده كریمدا ایلك دفعه  قادینلارین دا تام حوقوقلو وطنداش كیمی ایشتیراك ائتدیگی بیر سئچكی كئچیلیلیر. دئپوتاتلار نویابرین 26-دا باخچاسارایا گلیرلر. خان جامیده ناماز قیلدیقدان سونرا نوماینده لر دیوان-ای عالی اوداسینا دوغرو ایره لیله ینده اونلاری كوماندیرلرین امریله عسگرلر حربی قایدادا سالاملاییر،  " حریت "  مارشی چالینیر، بو گونلری گؤرمك آرزوسویلا یاشایان خالق كوتله لری، طلبه لر اونلاری آلقیشلاییرلار. ساعات 2.00-دا كئچیریلن ایجلاسدا كریم موسلمانلاری ایجرا كومیته سی آدیندان نومان چلبی جیهان اونلاری سالاملاییر و توپلانتینی آچیق ائلان ائدیر. توپلانتی نین ایلك ایجلاسینا یاشدا هامیدان بؤیوك اولان حاجی علی افندی صدیرلیك ائدیر. قورولتایین ریاست هئیتینه نومان چلبی جیهان، جعفر سئید احمد، عبدولحاكیم حیلمی، حاجی بدرالدین و شفیقه قاسپیرالی سئچیلیر. 

       آرالاریندا قادینلار دا اولان (ایسماییل بی قاسپیرالی نین قیزی شفیقه خانیم دا دئپوتاتلار آراسیندایدی - ع.ش.) 76 دئپوتات جیددی موزاكیره لرله قانون وئریجیلیك آكتلاری حاضیرلاییرلار. قورولتایدا كریم خالق جومهوریتی نین آنایاساسینی حاضیرلاماق اوچون كومیسسییا یارادیلیر. بو كومیسسییایا نومان چلبی جیهان، جعفر سئید احمد ، جعفر آبلای، حسن صبری آیوازوو عوضو سئچیلیر. اونلارین حاضیرلادیغی آنایاسا گئنیش موزاكیره دن سونرا قورولتای ایشتیراكچیلاری طرفیندن دئكابرین 13-ده قبول اولونور. قبول ائدیلن آنایاسانین 3-جو مادده سی نین 1-جی بندینه دایاناراق قورولتایی پارلامئنته چئوریرلر. قورولتای كریمدا بوتون حیاتی ایداره ائتمك اوچون جیدی آددیملار آتیر. یئنی قورولان میللی حؤكومتین تشكیلی نومان چلبی جیهانا حواله ائدیلیر. دئكابرین 26-دا آخشام نومان چلبی جیهان یئنی حؤكومتین تركیبینی ائلان ائدیر: نومان چلبی جیهان - حؤكومت رییسی و عدلییه مودیری، جعفر سئید احمد - حربییه و خاریجییه مودیری، احمد شوكرو - دین ایشلری مودیری، ایبراهیم اؤزنباشلی - معاریف مودیری، سئییدجلیل خطاط - مالییه و معاریف مودیری. 

      بولشئویكلر بوندان برك ناراحات اولور. آكیارداكی (سئواستاپول) حربی اینقیلاب كومیته سی قارا دنیز دونانماسی نین گمیلرینی یاریم آدانین لیمان شهرلرینه حربی عملیاتا گؤندریر. صولحدن، خالقلارین حوقوق برابرلیگیندن، سوسیال عدالتدن دم ووران بولشئویكلر اؤزلرینه دوشمن سایدیقلاری، آچیق دؤیوشلر آپاردیقلاری، آغ قواردییاچی آدلاندیردیقلاری روسییانین سیلاحلی دسته لرینه رهبرلیك ائدن گئنئراللارلا دا ایتتیفاقا گیریردیلر كی، كئچمیش روسییانین اسارت آلتینا آلدیغی خالقلار موستقیللیك الده ائتمه سینلر. آنجاق اكثریتی روسلاردان عیبارت اولان موخالیف مئنشئویك پارتییاسی نین یئرلی تشكیلاتی یئنی قورولان حؤكومتی دستكله ییردی.  

      دینج یوللا یئنی یارانمیش حؤكومتی اؤزلرینه تابئع ائده بیلمیه جكلرینی گؤردوكده بولشئویكلر حربی موداخیله یه ال آتیرلار. بونا بهانه كیمی ده گؤزلَوده كی  ایكی واقون سیلاحین آغمسجیده (سیمفئروپولا) گتیریلمه سی اولور. یاریمادانین موختلیف یئرلرینده -گؤزلَو، یالتا، كئفئ، كئرچ و ب. ساحیلیانی شهرلرده توققوشمالار باشلادی. بولشئویكلرین آكیارداكی 10 مینه یاخین عسگری بیرلیگی آغمسجید اوزرینه هوجوما كئچدی. بئلبئك ستانسییاسی یاخینلیغینداكی دؤیوشده بولشئویكلر مؤوقئعلرینی بوراخیب گئری چكیلمه لی اولدولار. میللی حؤكومتین عسگری بیرلیكلری سیلاح و حربی سورسات چاتیشمامازلیغیندان، نیظام-اینتیظام ضعیفلیگیندن دؤیوشو سونادك داوام ائتدیره رك آكیاری آلا بیلمه دی. 

      دؤیوشلرین شیددتلی واختیندا آغمسجیدده كی  نارودنیی دوم (خالق ائوی) بیناسینی میللی قوووه لر توتدو. بو یاریم آداداكی روسلارین بؤیوك اكثریتی نین غضبینه سبب اولدو. هر یئردن مولكی و سیلاحلی روسلار آغمسجیده آخیشماغا باشلادیلار. گرگینلیگی آرادان قالدیرماق اوچون میللی حؤكومتین ناظیرلر شوراسی نارودنیی دوم (خالق ائوی) بیناسیندان گئری چكیلمگی قرارا آلدی. بونونلا راضیلاشمایان نومان چلبی جیهان ایستئعفا وئردی. وضعیتی موزاكیره ائتمك اوچون پارلامئنت عوضولری آغمسجیده دعوت ائدیلركن بولشئویكلر شهری توتدولار و نومان چلبی جیهانی آكیارا آپاردیلار. 

       اوردوسونو و ایداره ائتمه اورقانلارینی یئنی فورمالاشدیرماقدا اولان گنج كریم حؤكومتینی بولشئویكلر قان ایچینده بوغدولار. نومان چلبی جیهانا حبسخانادا آغیر ایشگنجه لر وئردیكدن سونرا 1918-جی ایل فئورالین 23-ده اؤلدوره رك جسدینی دنیزه آتدیلار. لاكین بولشئویكلر یاریم آدانی الده ساخلایا بیلمه دیلر. الدن-اله كئچدكدن، مووققتی حؤكومتلر بیر-بیرینی عوض ائتدیكدن سونرا 1920-جی ایلین نویابریندا سووئت روسییاسی كریمی یئنیدن ایشغال ائتسه ده بورادا كریم MSSR قورماق مجبوریتینده قالدی. دئمك نومان چلبی جیهان و اونون مسلكداشلاری سیلاحلی موباریزه ده مغلوب اولسالار دا ایدئیالاری غالیب گلدی. حتّی اونلارا دوشمن اولان بولشئویكلر بئله موختار رئسپوبلیكا ایداره چیلیك فورماسینی قبول ائتمه لی اولدولار.  

      نومان چلبی جیهانین  " آند ائتكئمئن "  شئعیری ایسه دیللر ازبه دینه چئوریلدی. او، یازیردی: 

  آند ائتكئمئن میلتیمین یاراسینی سارماغا، 

  ناسیل بولسون ائكی كارداش بیر-بیرینی گؤرمئسین؟ 

  اونلار ایچین اؤگونمئسئم، موغایماسام، جاشاسام. 

  گؤزلئریمدئن آكان یاشلار دئریا-دئنیز كان بولسون. 

  آند ائتكئمئن شو كارانگی جورتكا شاولئ سئرپمئگئ، 

  ناسیل بولسون بو زاواللی كارداشلاریم اینلئسون؟ 

  بونو كؤروپ بوسانماسان، موغایماسام، جانماسام 

  یورئگیمدئ كیزیل كانلار كایناماسین، كوروسون. 

  آند ائتكئمئن، سؤز بئرگئمئن میللئت ایچین اؤلمئگئ 

  بیلیپ،كؤروپ، میللئتیمین كؤز یاشینی سیلمئگئ.  

  بیلمیی كورمیی، بین یاشاسام، كورولتایگا خان بولسام. 

  یئنئ بیر گون مئزارچالار كئلیپ مئنی كؤممئگئ. 

   كؤچورن : عباس ائلچین