+0 بگندیم
دیل و دوشونجه
فتح‌الله گولن
دیل مدنیتین حركت‌وئریجی عونصورلریندن بیریدیر. میللتین گوجو دیل و دوشونجه‌سی‌نین گوجو ایله دوز موتناسیبدیر. بیر توپلومون دیل و دوشونجه‌سی نه قدر زنگیندیرسه، او، بیر او قدر ده گوجلو ساییلیر. بیر فرد اؤز دیلیندن نه قدر یاخشی ایستیفاده ائدیر و اینسانلارلا نه قدر راحات دیالوق قورا بیلیرسه، اؤز دَیرلرینی ده بیر او قدر قوروموش اولور. اصلینده دیل وارلیق و حادیثه‌لره باخیشی، اشیانین هم بوتؤو، هم ده حیصه -حیصه قاورانیلماسینی تامین ائدن ان موهوم عامیلدیر. هانسی زاویه‌دن باخساق، دیل مدنی حیاتیمیزدا موهوم رول اویناییر.
دیل اونسیت و دوشونجه واسیطه‌سی اولماقلا یاناشی، كئچمیشین زنگین ایرثینی بو گونه، بوگونكو تجروبه و نایلییتلری ایسه گلهجگه اؤتورن بیر كؤرپودور. بیر میللت آتا-بابالاریندان میراث آلدیغی و یئنیدن سینتئز ائده‌رك، یئنی فورما، یئنی شكیل وئره‌رك فایدالاندیغی (زنگینلشدیردیگی) بوتون ذهنی، فیكری، علمی ایرثینی آنجاق زنگین و گوجلو بیر دیلله ابدیلشدیره بیلر. چونكی بیر میللتین دیلی نه قدر زنگین و رنگیندیرسه، او سویییه‌‌ده دوشونور، نئجه دوشونورسه، او جور ده دانیشیر.
هر بیر توپلوم بو گون دوغرو-یانلیش ‒ نه دوشونوب دانیشیرسا، هامیسینی گلهجك نسیللره اؤتورور كی، تجروبه و نایلییتلر هدر گئتمه‌سین، سوزگجدن كئچیریلسین، یوخلانیلسین، قورونسون، سلفلرین علمیندن و فیكیرلریندن ایستیفاده ائدیلسین، بوگونكو دوغرولارلا یاناشی، دوننكی یانلیشلار، بوگونكو یانلیشلارلا بیرلیكده، دوننكی دوغرولار گؤزدن كئچیریلسین و عئینی یول تكرارلانماسین، عئینی خطالار تكرار اولونماسین.
دیل و دوشونجه‌یه دایر بو مولاحیظه‌میز بوتون میللتلره شامیلدیر. بلی، هر دیل ‒ اینكیشافی سویییه‌سینده ‒ دوشونجهنین سسلی لیسانی، بو دوشونجه ده همین دیلین بیر اینستورمئنتیدیر (آلتیدیر).
بیر دیل داخیلی دینامیزمی و احاطه‌لی‌لیگی باخیمیندان بوتون دؤورلرین طلباتینی سسلندیرمه‌‌‌یه گوج یئتیرمیر، باشقا سؤزله، او دیلین داشیییجیلاری بعضی معنالارین ایفاده‌سینده چتینلیك چكیرسه، او دیل دوشونجهنین دستگیندن محروم، اونون داشیییجیلاری دا یوللاردا قالماغا محكومدور. بلی، اگر بو گون دَیرلریمیزی اورتایا قویاركن تكجه اطرافدان ائشیدیب اؤیرندیكلریمیزله و یا موعاصیر لوغتلرده وئریلن سؤزلرله كیفایتلنرسك، مكتبلر، صنایع موسسیسه‌لری، تیجارت سرگیلری، تئخنولوگییا... و س. كیمی موعاصیر حیاتین بیر چوخ عوض‌اولونماز ساحه‌لرینده ساكیتجه اوتوروب اطرافی دینله‌مك مجبوریتینده قالاریق كی، بو دا موعاصیر دؤورون تمل اساسلاری ساییلان بیر سیرا پرینسیپلره لاقئیدلیك گؤسترمك و دولاییسیله، موعاصیر میللتلرین ایچینده اریییب گئتمك دئمكدیر.
بلی، كئچمیش ایرثیمیزی موطلق بو گونه گتیریب دیرلندیرمه‌لی، بیزیم دونیامیزلا باغلی ائوده، كوچه‌ده، باییردا گؤروب ائشیتدیگیمیز هر شئیی قورومالی، میللی مفكوره‌میزی كئچمیشیمیزدن میراث قالان تاریخی و میللی دیرلریمیزین اوزرینده بینا ائتمه‌لی، آما گله‌جگین پلانلارینی ایندیدن قورماغی، بو گونه و صاباحا قوجاق آچماغی قطعییین اونوتمامالی‌ییق. دونن آرتیق كئچمیشده قالدی. ائو، موحیط و عاییله‌دن اؤیرندیگیمیز بیلیك و تجروبه‌لر گلهجگی قورماق اوچون كیفایت ائتمیر... بلی، بونلار گونده لیك حیات اوچون كیفایت ائده بیلر، آما بوتؤو حیاتا قوجاق آچماق اوچون هئچ واخت!..
دیلی و دوشونجه‌سی یاشادیغی دؤوردن گئری قالانلارین عاقیبتی همیشه آجیناجاقلی اولموش، بئله‌‌ده اولاجاق. دیل و دوشونجهنین اهمیتی قدر اونون گئنیش یاییلماسی دا چوخ موهومدور. دوشونمه‌‌ین و دانیشمایان توپلوملارین آدیندان همیشه باشقالاری دوشونوب دانیشیر. دوشونمه‌دن دانیشان كوتله‌لر ایسه منطیقی دیلین اسارتینه وئریرلر. دوشوندویونو ایفاده ائده‌بیلمه‌ین بدبختلرسه اؤز عاجیزلیكلری‌نین اسیری اولورلار. بئله‌لری‌نین بشره بیر فایداسی اولماز.
دوشونن و دوشونجه‌لرینی راحاتلیقلا دیله گتیرن اینسانلار دا واردیر، آما ظنیمجه، اونلارین دا سایی چوخ دئییل، حتّی همین اینسانلارین دا خئیلی پروبلئملری وار. اولا، ائلیت گؤرونن بعضی اینسانلار اؤزلرینی جمعیتدن تامامن تجرید ائدیرلر، اكثریت ده اونلارا اعتیبار ائتمیر، حتّی اونلارین فیكیرلری‌نین چوخونو فانتازییا، سؤزلرینی ده " اجنبی " ساییرلار، نتیجه اعتیباریله اونلارا عایید هر شئیی داخیلن تپكی ایله قارشیلاییرلار. دیگر طرفدن بو ضیالیلار یاد ذهنیتله دوشونوب اؤز دیلینده یازیر، ائوده-ائشیكده، كوچه-باییردا ایسه خالق دیلینده دانیشماغا اؤزلرینی مجبور بیلیر، دولاییسیله، عئینی آندا فرقلی دونیالاری یاشاییر، " چوخ‌دونیالی " حیات سورورلر. بئله‌لری‌نین اورگی هئچ واخت میللتین قلبی ایله بیر دؤیونمور، اونا گؤره‌‌ده توپلومون سؤز و بیان آهنگینی قورویا و ضیدیتلردن یاخا قورتارا بیلمیرلر. شوبهه‌سیز كی، فیكری تضادلاردا بوغولان بئله اینسانلارین كیمه‌‌سه بیر فایداسی یوخدور.
دیلین - سپئسیفیك پرینسیپلری چرچیوه‌سینده - اصل دیل اولماسی بؤیوك اكثریتین فیكیرلرینی چتینلیك چكمه‌‌دن، راحاتلیقلا ایفاده ائتمه‌سیندن آسیلیدیر. فیكری ائیهاملارلا، ایشاره‌لرله ایفاده ائده‌رك هر مؤوضونو ایضاح و تفسیر اوسلوبویلا چاتدیرماغا چالیشماغین، طبیعی كی، سؤز " بازاریندا " بیر دَیری اولماز. اصلینده دیل ده دیگر علم ساحه‌لری كیمی، سپئسیفیك دَیره مالیك بیر فئنومئندیر. حتّی اونلاردان دا اهمیتلیدیر و اصلا ائهمال ائدیلمه‌مه‌‌لیدیر. بلی، میللت اؤز دیلینی بیر علم ساحه‌سی كیمی گؤرمه‌‌لی و اونو خوصوصی قایغی ایله علمی كاتئقورییالاردا گؤتوره‌رك علم سویییه‌سینه یوكسلتملی و خالقین ذؤوقله، بؤیوك ماراقلا رغبت گؤستردیگی بیر ساحه‌‌یه چئویرمه‌لیدیر كی، بو دا آنجاق دیله مخصوص سؤزلرین توپلانیب ترتیب ائدیلمه‌سیندن، ماتئریاللارین تحلیلیندن و دیلین سپئسیفیك تؤرمه یوللاری‌نین گؤزدن كئچیریلمه‌سیندن، سؤز عمل‌گتیرمه اوصوللاری‌نین موعین ائدیلمه‌سیندن و عصرلردن بری ایشلنه-ایشلنه معنا نوانسلاری تام دقیقلشمیش سؤزلرین، ایدیوملارین ایشلك سویییه‌‌یه گتیریلمه‌سیندن آسیلیدیر. بیر میللت بو مسله‌لره حؤرمت ائتمكله و حسّاس یاناشماقلا اؤزونه و اؤز مدنیتینه احتیرام گؤسترمیش اولور؛ اگر او میللت بیزیكسه، بو سایه‌‌‌ده مین ایللرین درینلیگیندن سوزولن لیسانیمیز اؤزونه‌خاص قایدا و قانونلاری ایله كیفایت قدر زنگین، اولدوقجا یومشاق، شیرین، سئوه-سئوه ایشله‌نن، سئویله-سئویله دینله‌نن، اوسته‌لیك سپئسیفیك منطیقی ایله عصریمیزین سسی-صداسی اولان و نسیلدن-نسله ذؤوقله اؤتورولن بیر دیله چئوریله‌جكدیر. بو، پراكتیكی اولاراق چتین گؤرونسهده، اینانیرام كی، تجروبه و موتمادی تطبیق ائدیلمكله بیر چوخ مسله كیمی، بیر گون موطلق گئرچكلشه‌‌‌جك. بلی، بو، نظری و منطیقی پلاندا مومكون گؤرونسهده، تطبیقینده بعضی چتینلیكلر اولاجاقدیر. چونكی بیر شئیین منطیقلی اولماسی باشقا، دَییشیب اینكیشاف ائتمه، باشقالاشیب كامیل‌لشمه منطیقیندن آسیلی اولماسی تامام باشقادیر. اگر بیر مسله دایم اینكیشاف ائدن، دییشن حادیثه‌لردن آسیلیدیرسا، اینكیشاف منطیقی موطلق منطیقدن اؤن پلانا چكیله‌‌رك اونا سربست‌‌لیك وئریلمه‌‌لی و ایشلنمه ساحه‌سی گئنیشلندیریلمه‌‌لیدیر. عكسینه ایسه، جانلی حادیثه اولان دیل و دوشونجه " فاكتورلاری " اینكیشافدان قالار، " داشلاشار " و یاواش-یاواش اؤلوب گئدر. حالبوكی دیل میللی دوشونجه و دونیاگؤروشونون مئیدانا گلمه‌سینده، بو دوشونجه و دونیاگؤروشونون منطیقی قورولوشوندا، معنا سیستئمینده حیاتی اهمیت داشیییر. بلی، دیلین تاریخیلیك چرچیوه‌سینه‌سیغماماسی و هر جور موثبت دییشیكلیكلره حاضیر اولماسی موهوم اهمیت كسب ائدیر. اؤز دیلی‌نین كؤكلرینه باغلی قالاراق اونو بو سویییه ده زنگینلشدیرن و گئنیشلندیرن میللتلر همیشه سسی، سؤزو ان چوخ ائشیدیلن و ان دینامیك دوشونجه یه مالیك توپلوملار اولموشدور و باشقا جور اولماسی دا مومكون دئییلدیر.
بشر اؤولادی‌نین وارلیق عالمینه و حادیثه‌لره باخیشی، بو باخیشی یئرینده‌جه آنالیز ائدیب اوندان بیلیك الده ائتمه‌سی، اشیا و علم آراسیندا " وار-گل ائدیب " مونتظم شكیلده بعضی نتیجه‌لر چیخارماسی و س. كیمی ذهنی و فیكری فعالیتلر دیل-دوشونجه علاقه‌سی‌نین اساسینی تشكیل ائدیر. بو علاقه‌‌نین دوزگون قاورانیلماسی و یاخشی دیرلندیریلمه‌سی خالقلارین علم و دوشونجه دونیاسی اوچون بؤیوك اهمیت داشیییر. بو، بیزیم میللتیمیز اوچون ده هر زامان موهوم مسله‌لردن بیری اولموشدور. ایلك نؤوبه ده میللتیمیزین گله‌‌جگینه بسله‌‌دیگیمیز اومیدلرین گئرچكلشمه‌سی اساسن بو فعالیتلرین دوزگون دیرلندیریلمه‌سیندن آسیلیدیر. یاخین گله‌جكده یئنی اساسلارا سؤیكه‌نن، عئینی زاماندا دونیانین طلباتینا دا جاواب وئرن انگین بیر دوشونجه دؤورونون باشلاماسیندا موهوم بیر آددیم ساییلان بو فعالیتلر بیزی دؤولتلر آساسیندا اؤز لاییقلی یئریمیزه بیر آددیم دا یاخینلاشدیراجاق. تكی، بیز دیل-دوشونجه موناسیبتینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی بو گونو كئچمیش و گلهجك نامینه لاییقینجه دیرلندیرك: نه " بوتون كؤهنه‌لر یاراسیزدیر " دوشونجه‌سی ایله بیر كنارا آتاق، نه ده اوزوموزو تامامن كئچمیشه چئویریب قاپیلاریمیزی بوتون یئنیلیكلرین اوزونه باغلایاق. عكسینه، كئچمیشی همیشه صمیمی حیسلرله باغریمیزا باساق، گلهجگی ده اینكیشاف و دییشیكلیگه حاضیر منطیقله سالاملایاق و میللی مدنیتیمیزین دیل و دوشونجه كیمی ان موهوم اساسلارینی اوجا بیر خاطیره اولان كئچمیشله، یوكسلیشی یولوندا باش قویدوغوموز گله‌جكله قارشی-قارشییا قویمایاق و بیر-بیرینه قوربان وئرمه‌‌یك.
بلی، بیر طرفدن یئنی فعالیتلرله میللی روح كؤكلریمیزی موعینلشدیره‌رك اونلارا سؤیكنمه‌یه، حتّی اونلاری اؤتمه‌یه چالیشمالی، دیگر طرفدن ده " یاشاماق اوچون یئنیلنمك، مئیوه وئرمك اوچون جانلی اولماق " مفكوره‌سییله كؤنوللریمیز روح و معنا كؤكلریمیزده، گؤزلریمیز گلهجگه دیكیلمیش، یاشاماغی و اینكیشاف ائتمگی وازكئچیلمز دوستور قبول ائده‌رك، بیتیب-توكنمز اینكیشاف شؤوقو ایله یاشامالی‌ییق كی، حیاتیمیزی حصر ائتدیگیمیز گلهجك نسیللری ده یاشادا بیلك.
كؤچورن:عباس ائلچین
