+0 بگندیم
ساتیریك سؤزون جاذیبه‌سی
فاتیمات محمدووا،
كولتورولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو
گؤرمه! - باش اوسته، یومارام گؤزلریم.
دینمه! - موطیعم، كسرم سؤزلریم.
بیر سؤز ائشیتمه! - قولاغیم باغلارام.
گولمه! - پئكی، شام وسحر آغلارام.
قانما! - باجارمام، منی معذور توت،
بؤیله‌جه تكلیفی-محالی اونوت!
قابیلی-ایمكانمی اولور قانماماق؟!
معجمری-نار ایچره اولوب یانماماق؟
بو غریبه هاوالی بدیعی - سینتاكتیك كونستروكسییا ائله بیر نیدایا كؤكله‌نیب كی، بو نیدا صابیر دئمكدیر. بیر عصردن آرتیقدیر كی، " معجمری - نار " ایچینده یانا - یانا یازیلمیش " هوپ‌هوپ‌نامه " دوشونن و دوشونمك ایسته‌ین اوخوجوسونون الیندن دوشمور. چونكی دونیاداكی هر شئی ائله سؤزدور. شعئیری قیدالاندیران دیل نتیجه اعتیباریله تاریخدیر. و تاریخ پوئتیك سؤزون تجسسوم اولوندوغو زاماندیر. اینسان یارادیجیلیغی‌نین هر بیر محصولو كیمی پوئزییا دا تاریخین یئتیشدیرمه‌سیدیر. ساتیریك پوئزییا زامانین و مكانین یئتیرمه‌سی اولاراق اؤزونده زامانا خوصوصی موناسیبتی احتیوا ائدیر. آیدین، معنالی، غریبه بیر دینامیكا ایله یازماغا قادیر اولان صابیرین یارادیجیلیغی آذربایجان خالقی‌نین آفوریستیك تفككورونو، ایفاده طرزینی ائله بیر اوستالیقلا عكس ائتدیریر كی، ادبی - بدیعی دیلیمیزین گؤزللیگی قارشیسیندا مات قالیرسان:
سس سالما، یاتانلار آییلار،
قوی هله یاتسین،
یاتمیشلاری راضی دئییلم،
كیمسه اویاتسین.
تك - تك آییلان وارسا دا،
حق دادیما چاتسین.
من سالیم اولوم،
جومله جاهان باتسا دا باتسین؛
میللت نئجه تاراج اولور اولسون،
نه ایشیم وار؟!
دوشمنلره‌‌‌مؤحتاج اولور اولسون،
نه ایشیم وار؟!
بو میصراعلارداكی " یاتماق " سؤزونون تكراری، " اولور اولسون " ، " نه ایشیم وار " ایفاده‌لری هم اینجه سس پولیفانییاسی یارادیر، هم ده كلاسسیك شعئیریمیزدن گلن تكرارلار كیمی اینجه و كامیل شكیلده دوزوله‌رك ساتیریك معنا كسب ائدیر. صابیر یارادیجیلیغیندا ساتیریك سؤزون جاذیبه‌سی او قدر گوجلودور كی، دقیق سئچیلمیش سؤزلر، خالق دیلیندن گؤتورولموش ایفاده‌لر اوخوجونو دوشوندورور، دوشوندوردوكجه تأسوف‌لندیریر، تأسوف‌لندیردیكجه هیچقیریقلار ایچینده گولوش دوغورور. میرزه علی اكبر صابیر ساتیریك شعئیری موكمل ایجتیماعی - ائستئتیك مقاما یوكسلتمیش، هجوچیلیكدن اوزاق سرت ساتیرا یاراتمیشدیر. صابیرین سارسیدیجی دیلی‌نین كؤكو آذربایجان دیلی‌نین ان قدیم دؤورلریندن باشلاییر. میللتین اؤزونه‌مخصوص یومورو، فرازئولوگیزمی‌نین درینلیگی و زنگینلیگی اونون یارادیجیلیغینا هوپموش، ساتیریك سسی‌نین هارایی‌نین هر تئلینده سسلنمیشدیر. بؤیوك شاعیرین " موللا نصرالدین" صحیفه‌لرینده موللا نصرالدین یومورو ایله یوغرولموش ایفاده‌لری دیللر ازبری اولموشدور:
ترپنمه، آماندیر،
بالا، غفلتدن آییلما!
آچما گؤزونو، خابی - جهالتدن آییلما!
لایلای، بالا، لایلای!
یات، قال دالا، لایلای!
بویوك صنعتكارین ایشلتدیگی سؤزلرین لئكسیك - سئمانتیك خوصوصیتلری دیلیمیزین پوئتیك سرحدلرینی گئنیشلندیرمیش، اوریژینال ایفاده طرزی، خطابلاری، تكرارلاری میثیلسیز بیر جسارتله اینسانلارین آغیر حیاتینی، حوقوقسوزلوغونو عكس ائتدیرمیشدیر:
مظلوملارین گؤز یاشلاری
دریا اولاجاقمیش،
-دریالاری، عوممانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
باشقا بیر اؤرنك ده:
فهله، اؤزونو سن ده
بیر اینسانمی سانیرسان؟!
پولسوز كیشی، اینسانلیغی آسانمی سانیرسان؟!
باشقا بیر اؤرنك ده:
آلدی دولو الدن سرو سامانینی، نئیلیم؟
یاینكی چییرتكه یئدی بوستانینی، نئیلیم؟
وئردین كئچن ایل بورجونا
یورغانینی، نئیلیم؟
اول ایندی پالاس ساتماغا آماده ، اكینچی!
لال اول، آ بالام، باشلاما فریاده، اكینچی!
صابیر یاشادیغی جمعیتین معنوی عئیبجرلیگینی قامچیلایاركن هئچ كسه بنزمه‌ین بیر اوسلوب یاراتدی. پروفئسور توفیق حاجییئو صابیر حاقیندا دئییر: " صابیر، عومومیتله، سون حددی سئویر، او، اورتا مؤوقئع توتان دئییلدیر؛ شاعیرین گؤستردیگی عئیبجرلیكدن او یانا عئیبجرلیك، گؤزللیكدن او یانا گؤزللیك، ایدئال یوخدور؛ اونون اوسلوب پرینسیپی بئله دیر: ان عئیبجر عئیبجرلیك، بونون موقابیلینده ایسه ان گؤزل گؤزللیك " ! بو، بؤیوك شاعیرین اینقیلابی تفككورونون ماهیتی‌دیر. صابیرین پئسسیمیزمی دئكادانس یوخ، اینسانلارین گوناهلارینی یوماق اوچون قودرتلی ائهتیراس‌دیر. اؤزونون خوصوصی یولو ایله گئدن شاعیر زامانین تاپماجاسینی حلّ ائتمه‌یه، حیاتین معناسینی، ایضطیرابین جاوابینی آمانسیزلیق و عدالتسیزلیك اوچوروموندا تاپماغا جهد ائدیر:
اینسان اولانین جاه و جلالی گرك اولسون،
اینسان اولانین دؤولتی، مالی گرك اولسون.
هوممت دئمیرم،
ائولری عالی گرك اولسون.
آلچاق، اوفاجیق داخمانی
سامانمی سانیرسان؟
آخماق كیشی، اینسانلیغی آسانمی سانیرسان؟!
بؤیوك سؤز اوستاسی تكرارلانان سؤزلرین موختلیف معنالاریندان چوخ معنالی‌لیق، اومونیملیك یارادیردی:
هر نه چكسن، چك، برادر،
چكمه دوز میزانینی،
چكمه سن میللت غمین، چكمه،
چك اؤز قلیانینی.
" چك " سؤزونون شعئیرده بو اویناقلیغی بدیعی دیلی قوووتلندیریر، ایفایا گؤزللیك وئریر. صابیرین یارادیجیلیغیندا سؤزون ماكسیموم آغیرلیغی، قودرتی عومومی كینایه‌نی آچماغا، ساركازمی گوجلندیرمه‌یه خیدمت ائدیر:
بعضی یئرلرده تصادوف اولونور آشه، اته،
موفته گؤرجك توتورام
كندیمی بؤزباشا، اته!
نوش اولور جانیما ات،
خاصه او هنگامدا كیم،
من یئیم، خیردا اوشاقلار باخا،
آغلاشا اته!
اؤیله زهلم گئدیر، آللاه دا بیلیر،
میللتدن،
اولورام سوست آدی گلجك،
دؤنورم داشا، اته!
و یا:
نوری چئشمانیم‌میسان،
ائی پول، جانیم‌میسان؟
عیصمتیم، ناموسوم، عیرضیم،
غئیرتیم، قانیم‌میسان؟
مذهبیم، دینیم‌می، آیینیم‌می،
ایمانیم‌میسان؟
بو شعئیرین هر سطرینده ایشلنن اداتین یاراتدیغی گوجلو كینایه خاراكتئرین آچیلماسینی نه قدر دقیقلشدیرمیشدیر. میللی دیلین قودرتی شاعیره اؤزونو ایسته‌دیگی كیمی ایفاده ائتمه‌یه ایمكان وئرمیش، او، اؤز آغریسینی، آجیسینی، كدرینی، غضبینی یازدیغی سطیرلره سپه‌له‌‌‌میشدیر. بؤیوك سؤز اوستاسی‌نین ان عادی سؤزلره ده غئیری - عادی معنالار وئره بیلمه‌سی بدیعی خاراكتئرلری، صورتلرین تابلوسونو یاراتماقدا عوضسیزدیر. پروفئسور توفیق حاجییئو - " صابیرین میصراعلاری و سؤزلری شؤعله‌له‌نیر. صابیرین صنعتكار شاعیر قلمی عئینی زاماندا هم بسته‌كار چوبوغو، هم ده رسّام فیرچاسی‌دیر. او، یازیر، بسته‌له‌ییر و لؤوحه چكیر " - دئمكده حاقلی‌دیر:
قاباق دیشیم تؤكولوب،
آزیلاریم سؤكولوب،
منه قوجا دئمزلر،
بیر آز بئلیم بوكولوب.
صابیر سانكی رسامدیر - شاعیر و رسام - تقدیم ائتدیگی تیپین معنوی كئیفیتلرینی بئله یارادیر:
آی آداما اوخشاماز، بیر اوزونه باخسانا!
بومبوز اولوب ساققالین،
رنگ و حنا یاخسانا!
مؤمین اولوب بیر اوزوك
بارماغینا تاخسانا!
تا كی دئسین خاص و عام: آی باراكاللاه سنه!
بو میثاللار منن شیكست، اینسانلیقدان كنار شخصلرین پورترئتینی ائله دقیق‌لیكله گؤستریر كی، سانكی رسم قالئرئیاسینداسان. صابیر بنزرسیز، تكرارسیز اوبرازلار یاراتدی، اونلارا ساتیریك دون گئییندیردی. و بو اوبرازلار رسسامین یاراتدیغی تابلویا دوزولدولر. ائله بو آندا قولاغیمیزا شاعیرین:
دیندیریر عصر بیزی، - دینمه‌ییریز،
آچیلان توپلارا دیكسینمه‌ییریز!
- فریادی گلیر. عصرین طلبینه اویغون اونونلا دانیشا بیلمه‌ین، علمه، معاریفلنمه‌یه، مدنیته چاغیران توپلارین سسینه دیكسینمه‌ین وطنداشلاری‌نین دردی اونو آغریدیب اینجیتمیش، اینجیتدیكجه دوروست سئچیلمیش ایفاده‌لری ایله اونلاری آمانسیز ساتیریك آتشه توتموشدور. جانلی نیطق، دینامیكا، ساده، معنالی ایفاده طرزی بؤیوك شاعیرین پوئتیكاسی‌نین اساس مزیتی، عئینی زاماندا، اوخوجونو مفتون ائدن جسارتیدیر. بو جسارت اونو نوواتور شاعیر كیمی تانیدیر. اونون شعئیرلرینده كی دیالوژی نیطق ماراقلیدیر:
-یولداشیم، یاتمیشمیسان؟
-یوخ، بیر سؤزون وارسا، بویور!
-اون مانات قرض ایسترم...
-یوخ، یوخ، برادر، یاتمیشام.
صابیرین پوئتیكاسیندا كلاسسیك شعئیر عنعنه‌لرینه سربست موناسیبت اؤزونو گؤستریر. او، 20. عصر اینقیلابی - ساتیریك پوئزییاسینی یاراتمیش، كامیل نومونه‌لری ایله همین پوئزییانی زنگینلشدیرمیشدیر. گؤركملی ادبیاتشوناس، پروفئسور جعفر خندان صابیر حاقیندا بئله دئمیشدیر: " سابیر صنعتین ائله یوكسك بیر زیروه‌سینه چاتمیشدی كی، اورادان هر شئی آیدین گؤرونور، قارانلیقلار ایچریسینده كی چیركابلاری دا سئچمك اوچون صنعتین گور ایشیقلاری اونا كؤمك ائدیردی " . صابیرین هر شعئیری بیر اوستادلیق نومونه‌سی، آذربایجان ادبی دیلی‌نین ان زنگین ایفاده‌سی‌دیر. او، خالق ایفاده‌لرینی شعئیرینه ائله آسانلیقلا، طبیعی فورمادا گتیریردی كی، بدیعی كامیل‌لیك، بدیعی تصویر خالق بدیعی تفككورونون " بابالین بوینوما " ، " بختور اولسون باشین " ، " آغرین آلیم " ، " شوكر آللاها " كیمی ایفاده‌لری شعئیرین ایدئیا مضمونونون آسانلیقلا قاورانماسینا، ازبرله‌نه‌رك دیللر ازبری اولماسینا سبب اولوردو:
آغرین آلیم، آی مشد سیژیمقولو،
آلتمیشا یئتدین دئمه اولدون اؤلو،
شوكر اولا آللاها، جانین‌دیر سولو،
چوخ دا كیشی، توتما بئش اللی پولو،
وئر پولونو، دادلی، لذتلی زاد آل!
قوی بابالین بوینوما، گئت آرواد آل!
باشقا بیر اؤرنك ده:
اوغلوموز، آی خان‌صنم،
بیر یئكه پلوان ایمیش!
بختور اولسون باشین،
بختیمیز اوغلان ایمیش!
دورموش ایدیم كوچه ده،
بیر ده‌نه گؤردوم، همان
آغریسینی آلدیغیم فیضی گلیر لاپ پییان،
چاتجاق اوروب بیر قوجا سایلی قوسدوردو قان،
گؤزلرینه دؤندویوم
سانكی بیر آسلان ایمیش!
بختور اولسون باشین،
بختیمیز اوغلان ایمیش!
جان سنه قوربان، صنم،
نسلیمیز اینسان ایمیش!
بو جور " نسلی " ایله " غورورلانان اوبرازلارین " اینسانی كئیفیتلری باشقا شعئیرینده بئله تقدیم اولونور:
بو دا سؤزدور، قازاندیقلاریمیز پاره‌لری
هئی وئرك، بوغمالاسین
زنگه‌زور آواره‌لری.
بیزلره دخلی ندیر،
- یوخدور اگر چاره‌لری،
قوی آغارسین فوقاره گؤزلری‌نین قاره‌لری،
چكسین اونلار گئجه
- گوندوز نیگارانلیق، بیزه‌نه؟!
تاپماییر آج - یالاواجلار گوزارانلیق،
بیزه‌نه؟!
بؤیوك شاعیرین اثرلرینی اوخودوقجا بو داخیلی آهنگ، شعئیریتین موسیقیسی اینسانین حیسلرینی ائحتیزازا گتیریر، عئینی زاماندا، بو دویغولاری كونكرئتلشدیریر، اینسان حیاتی‌نین آنلارینی میللی كولوریته بله‌ییر.
قودرتلی سؤز صنعتكاری‌نین اوشاقلار اوچون یازدیغی شعئیرلرین بدیعی تصویر فورماسی، اوشاق ذؤوقونه آشیلادیغی ائستئتیك حظّ، همین شعئیرلرین داخیلی مئلودییاسی، شاعیرین بیر رسام كیمی چكدیگی تابلو حددیندن آرتیق مفتون ائدیجی‌دیر.
سابیرین ساتیریك تفككورو، سؤزلری‌نین جاذیبه‌سی آرتیق بیر عصردیر كی، گولدورور، دوشوندورور. " موللا نصرالدین" صحیفه‌لرینده " توركون آچیق آنا دیلینده " یازیب - یاراتمیش، دیلیمیزین ایدئال درجه ده گؤزللیگینه بیزی ایناندیرمیش شاعیرین آمالی " پیسی پیس، اَیرینی اَیری، دوزو هموار یازماق " ایدی. " حق سؤزو دئركن اوتانا بیلمه‌ین، گؤیده گونشی دانا بیلمه‌ین " شاعیر " آیینه ده اؤزلرینی اَیری گؤرنلره " حیات درسی وئریردی. بو درس اوستاد شاعیرین اورك آغریلاری ایله دولو ایدی. بو آغریلارا یئنیلمه‌ین، ناراحات عؤمرونو خالقین ساوادلانماسی، اؤز حاقینی تاپماسی، حوریته قوووشماسی اوغروندا مشعله چئویرمیش شاعیرین عیبرتلی نیدالاری، خطابلاری، رومانتیك پوئتیكاسی همیشیاشاردیر:
من گئدرسم، وار اولسون آمالیم!
یاشاسین شهرییاری- حوریت!
قایناق:
Xalq qəzeti.- 2012.- 7 avqust.- S. 6.
كؤچورن: عباس ائلچین
