بدیرخان احمدوو

کؤچورن: عباس ائلچین

  کومئدییایازان، یازیچی، سئناریست ثابیت رحمان (1910-1970) آذربایجان ادبیاتی‌نین بؤیوک بیر دؤورونون فورمالاشماسی و تشککولونده اؤزونه‌مخصوص رولو اولان صنعتکارلارداندیر. قیرخ ایللیک یارادیجیلیق یولوندا او، اونلارلا حئکایه، فئلیئتون، شئعیر، کومئدییا، پووئست، رومان، کینوسئناری، موسیقیلی کومئدییا، لیبرئتتو و س. ژانرلاردا یازیب-یاراتمیشدیر. ث.رحمان هم ده ساتیریک، لیریک، لیریک-ساتیریک کومئدییالاری ایله آذربایجان کومئدیوقرافییاسینا زنگینلیک گتیرمکله یاناشی، دراماتورگییادا ساتیرانین، گولوشون تظاهورونو، چالارلارینی زنگینلشدیرمیشدیر. 

  ثابیت رحمان شکی(کئچمیش نوخا) شهرینده آنادان اولوب (1910)، ایلک تحصیلینی بورادا آلدیقدان سونرا باکیدا ع.شایق آدینا نومونه مکتبینده اوخویوب، سونرا باکی دارولموعلیمینه کؤچورولوب (1924)، بورادا اونا ح.جاوید، ع.شایق و س.حوسئین کیمی قودرتلی صنعتکارلار درس دئییب. قانتمیرین مودیری اولدوغو مکتبی بیتیردیکدن سونرا یئنیدن شکییه قاییداراق واختیله اوخودوغو زحمت مکتبینه موعلیم تعیین اولونور(1926). بیر مودت سونرا ایسه عالی تحصیل دالینجا باکییا گلیر و باکی عالی پئداقوژی اینستیتوتونون (ایندیکی ADPU) فیلولوگییا فاکولته‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیریر (1929-1932).  

  بو ایللردن باشلایاراق  " موللا نصرالدین " ،  " کومونیست " ،  " گنج ایشچی " ،  " یئنی یول " ،  " داغیستان فوقراسی " ،  " نوخا فهله‌سی "  قزئت و ژورنال صحیفه لرینده موختلیف سپکیلی (مقاله، شئعیر، فئلیئتون و س.) یازیلارلا چیخیش ائدیر.  " شیرین بولبول "  (1932) و  " پوزغون "  (1932) کیتابلاری‌نین نشری ادبی موحیطده ماراقلا قارشیلانیر. بوندان روحلانان ث.رحمان  " وفاسیز "  پووئستینی یازیر. اثر آذربایجان تنقیدی طرفیندن کسکین تنقید اولونور و اونون مؤلیفی باکینی ترک ائتمه‌یه مجبور اولور. او، یئنیدن نوخایا قاییداراق MTS-این سیاسی شؤعبه‌سینده ایشله‌یرک آذربایجان کندینی و حیاتینی اؤیره‌نیر و یالنیز آذربایجان سووئت یازیچیلاری‌نین بیر قورولتاییندا ایشتیراک ائتمه‌سی باره ده تئلئقرام آلدیقدان سونرا باکییا قاییدیر. بیر مودت تئاتردا بدیعی حیصه  مودیری ایشله‌مه‌سی اونو بو موحیطه یاخینلاشدیریر. ایکی ایل موسکوادا سئناری کورسوندا تحصیل آلماسی ایسه اونو کینو صنعتینه گتیرن عامیللردن اولور.  " توی "  و  " خوشبختلر "  کومئدییاسی‌نین اوغورلو طالعیی تئزلیکله اونو آدی‌نین آ.کورنئیچوک، ب.روماشوو، ای.ایلف، و.پئتروو، م.زوششئنکو کیمی دؤورون ساتیریکلری ایله یاناشی چکیلمه‌سینه سبب اولور.  " آشنالار "  (1945)،  " آیدینلیق "  (1949)،  " نیشانلی قیز "  (1953)،  " علی‌قولو ائوله نیر "  (1961)،  " یالان "  (1965)،  " دیریلر "  (1970) و س. اثرلریله آذربایجان کومئدییا پوئتیکاسینا زنگینلیک گتیرمیشدیر.  

  آذربایجان اینجه صنعتینده ایلک کینوکومئدییا ( " آرشین مال آلان "  (1941)، ایلک موسیقیلی کینوکومئدییا ( " احمد هارادادیر "  (1964) ژانرلاری‌نین یارانماسی دا ث.رحمانین آدی ایله باغلیدیر.  " او اولماسین، بو اولسون " ،  " اولدوز " ،  " کوروغلو "  فیلملری ده کینو تاریخیمیزین اهمیتلی صحیفه‌لرینی تشکیل ائدیر. ث.رحمان یارادیجیلیق یولوندا  " اولدوز " ،  " هیجران "  موسیقیلی کومئدییالارینی دا یازماغا مووفّق اولموش، ژانرین اینکیشافی اوچون گئنیش یول آچمیشدیر.  

  اونون ادبی-بدیعی ایرثی ایچریسینده اللیدن چوخ حئکایه،  " سون فاجیعه  " ،  " آرزولار "  پووئستلری،  " نینا "  (1947)،  " بؤیوک گونلر "  (1952) رومانلاری، بیر نئچه پیئس، اونلارلا مقاله، ترجومه، لیبرئتتو و اوچئرکلر تشکیل ائدیر. او، بدیعی یارادیجیلیغیندا ساتیرانی، یومورو یئنی اینکیشاف مرحله‌سینه چاتدیرماقلا یاناشی، یئری گلدیکجه گولوشون نظری-ائستئتیک پروبلئملری ایله ده مشغول اولموشدور. ث.رحمان بدیعی ایرثی صنعت یولداشلاری، تنقیدچی و ادبیاتشوناسلار (س.وورغون، م.حوسئین، ر.ریضا، م.محمدوو، م.عاریف، ی.قارایئو، آ.سفییئو و ب.) طرفیندن دایم یوکسک قییمتلندیریلمیشدیر. آ.قلئبوو اونون  " توی "  اثرینی ترجومه ائتدیکدن سونرا بئله بیر قناعته گلمیشدی:  " او، (ثابیت رحمان - ب.ه.) سووئت ایتتیفاقی‌نین ان یاخشی کومئدییایازانلاری ایله بیر سیرادا دوران دراماتورقدور. ث.رحمانین کومئدییالاریندا گنج شئکسپیر کومئدییالارینی خاطیرلادان روح، جوشقون نیک‌بینلیک وار " . 

  ث.رحمان یارادیجیلیغا 20-جی ایللرین اورتالاریندان باشلاییر؛ پارالئل اولاراق اولجه قلمینی فئلیئتون، سونرا ایسه پوئزییادا سیناییر. تنقید، ایفشا و کسکین گولوش اونون یئنی یارادیجیلیغا باشلادیغی زامانلاردا فئلیئتون یارادیجیلیغیندا قاباریق ایفاده اولونور. داها دوغروسو، سونرالار نثر و دراماتورگییا یارادیجیلیغی‌نین اساس کئیفیتینه چئوریلن لطیفه‌واری سوژئتلر، یوموریستیک آنالیز اولجه فئلیئتونلاریندا حاضیرلانیر و فورمالاشیر. بیر ساتیریک کیمی ث.رحمانین یارادیجیلیغا فئلیئتونلا باشلاماسی‌نین، اؤزو ده محض  " موللا نصرالدین " ده باشلاماسی‌نین سیموولیک معناسی دا چوخدور. بو، هر شئیدن اول، دراماتورگییانین اساسینی قویموش م.ف.آخوندوو یولونون داوام ائتدیریلمه‌سی، ایکینجی طرفدن ایسه موعاصیر دؤورده گولوشو قورویوب ساخلایان  " موللا نصرالدین "  ژورنالی و اونون رئداکتورو ج.محمدقولوزادنین خئییر-دوعاسینی آلماق دئمک ایدی. مؤلیف اؤزو  " موللا نصرالدین " ده ایشتیراکی باره ده یازیردی:  " بوندان(1926-جی ایلده ج.محمدقولوزاده ایله گؤروشو نظرده توتولور-ب.ه.) بیر ایل سونرا  " موللا نصرالدین "  ژورنالیندا ایشتیراک ائتمه یه باشلادیم. اساسن،  " شئیخ صامیت "  ایمضاسییلا یازیردیم، گؤندردیگیم فئلیئتونلار (ایریلی-خیردالی) بیر کلمه‌سی دییشیلمه‌دن چاپ اولونوردو " . 

  ث.رحمانین یارادیجیلیغا محض فئلیئتونلا، یعنی صیرف ساتیریک ژانرلا باشلاماسی‌نین اهمیتی اونون سونراکی یارادیجیلیق یولوندا داها آیدین گؤرونور. 1927-جی ایلده  " موللا نصرالدین "  ژورنالیندا اونون  " شئیخ صامیت "  ایمضاسی ایله اوچ فئلیئتونو -  " اوردان-بوردان " ،  " یئتره آچیق مکتوب " ،  " مرده‌کاندان "  چاپ اولونور.  " اوردان-بوردان "  ( " موللا نصرالدین " ، 1927 ن3) فئلیئتونونون بدیعی مئتاریالینی بیر نئچه حیات فاکتی تشکیل ائدیر.  " موللا نصرالدین " ده چاپ اولونان بو فئلیئتونلارین اوسلوبونو مؤلیف فعاللیغی شرطلندیریر، زنگین ساتیریک معنا چالارلاری هدفی نئشترله‌ین کینایه‌لی دیل موعینلشدیریر.  

  ث.رحمان ایلک واختلار فئلیئتونلا یاناشی شئعیرلر ده یازیردی؛ بو شئعیرلرین بیر قیسمی یئرلی مطبوعاتدا درج اولونموشدو.  " منیم آرزوم "  ( " نوخا فهله‌سی " ، 1928،19 اییول) شعری حتّی او درجه ده رئزونانس دوغورموشدو کی،  " یئنی یول "  (1928، 1 آوقوست) قزئتینده ایکی نفرین ایمضاسی ایله تنقیدی مقاله چاپ اولونموشدو. مقاله ده عادی طبیعت تصویرلریندن عیبارت اولان شئعیر سیاسی چالارلارلا تحلیل اولونور و اونون مؤلیفی موساواتچیلیقدا ایتتیهام اولونوردو. پایتاخت مطبوعاتیندا مقاله‌نین درج اولونماسی گنج شاعیرین ایشینی ایتیرمه‌سیله یاناشی، اونو سیاسی جهتدن ده شوبهه آلتینا آلیردی. نتیجه ده مؤلیفین باکییا گله‌رک گونلرله اللشه‌رک چتینلیکله اؤزونه برائت آلیر. 

   " م.ثابیت " ،  " شئیخ صامیت " ،  " س.ماحمودزاده "  و س. ایمضالارلا ایلک یازیلارینی درج ائتدیرن ث.رحمان تئزلیکله حئکایه ژانرینا موراجیعت ائدیر. اصلینده فئلیئتون ژانری اونون ساتیریک حئکایه‌چی کیمی تانینماسیندا بیر بازا، اؤزول رولونو اویناییر.  

  سون درجه  " حساس ژانر "  اولان حئکایه اؤز ییغجاملیغی، لاکونیکلیگی و حادیثه‌لری کیچیک بیر سوژئت اطرافیندا بیرلشدیرمه‌سی ایله ساتیریک اوبیئکتلرین آشکارا چیخاریلماسی، دؤورله، زامانلا آیاقلاشمایان حادیثه لرین، کئیفیتلرین تنقیدی اوچون داها اوپئراتیو ژانر اولور. بو دؤورده  " موللا نصرالدین "  (موعین معنادا تنقیدی رئالیزم) عنعنه‌سینی اینکیشاف ائتدیرنلردن بیری ده ث.رحمان اولدو. آکادئمیک م.عاریف دوغرو قئید ائدیردی کی، اوندا (ث.رحماندا - ب.ه.) بیر طرفدن ج.محمدقولوزاده، او بیری طرفدن ع.حاقوئردییئو تیزفهملیگی، کینایه‌سی حیس اولونور " . 

  ث.رحمان ناثیر کیمی 1930-جو ایللرین اوللریندن تانینماغا باشلاییر و بیر-بیری‌نین آردینجا  " پوزغون "  (1931)،  " دیزی یاماقلی "  (1932)،  " قودورغان "  (1932)،  " بایرام حئکایه سی "  (1931)،  " آفتی-جان "  (1932)،  " شیرین بولبول "  (1931)،  " شلیاپا "  (1933)،  " بؤیوک میلت محکمه سی "  (1933) و س. حئکایه‌لرینی یازیر. دئمک لازیمدیر کی، ث.رحمانین فئلیئتونچولوقدان و پوئزییادان نثره کئچیدی بیر ناثیر کیمی ادبی موحیطه  " آداپتاسییاسی "  سورعتله باشا چاتیر. ائله ایلک حئکایه لردن یازیچی‌نین ماراق دایره‌سی، یازی طرزی و ایفاده اوسلوبو موعینلشیر. دوغرودور، اونون ایلک حئکایه‌‌لری‌نین مؤوضو و پروبلئماتیکاسی 30-جو ایللرین مؤوجود ستئرئوتیپلرینه اویغون گلیردی، آنجاق ایلک قلم تجروبه‌سی کیمی بو حئکایه‌لرین مؤلیفی آرتیق عنعنه‌وی نثر پلاتفورماسی‌نین اینکیشافیندا یازی طرزی نین، اوسلوبونون اؤزونه‌مخصوصلوغو ایله سئچیلیردی.  

  ث.رحمان ساتیرا و یومور پروژئکتورلارینی دؤورون ان تیپیک حادیثه‌لرینه توشلاییر، یئنی اینسانین فورمالاشماسی، گنج نسلین تربییلنمه‌سی اوغروندا گئدن قیزغین موباریزه‌نی ضیدیتلری ایله تصویر ائتمه‌یه چالیشیر. خوصوصیله، یاخین کئچمیش حاقیندا یازدیغی ساتیریک یوموریستیک  " شیرین بولبول "  (1931)،  " بؤیوک میلت محکمه‌سی "  (1933)،  " نیکولای تاختدان دوشدو "  (1933)،  " نفس پولو "  (1936)،  " حامام باره ده "  (1936) حئکایه‌لرینده یازیچی‌نین ایمکانلاری گئنیشله‌نیر، صنعتکارلیغی آرتیر. یازیچی بورادا حادیثه‌لری رئاللیقلا تصویر ائتمکله اوخوجونو ایناندیرماغا چالیشیر.  " شلیاپا "  حئکایه سی‌نین قهرمانی کریموو ایسه بو تیپلردن فرقلی اولاراق دوشمن عونصور اولماقلا یاناشی، تیپیک اوبراز سویییه‌سینه ده یوکسه‌لیر. کئچمیشده موللا کریمین اوغلو احمد ایندی ماسکالاناراق کریموو آدی ایله یاشاییر. کئچمیشینی، کیملیگینی گیزلتمک اوچون او، تکجه فامیلییاسینی دییشمکله کیفایتلنمیر، ساققال ساخلایاراق خاریجی گؤرکمینی ده دییشیر. حئکایه‌نین اساسینا قویولان سوژئتین کومیک اینکیشافیندا مؤلیف کریمووون دوشمن ماسکاسی ایله بیرلیکده  " کومیک ماسکا " سینی دا آچیر.  

  ث.رحمان ایلک حئکایه لرینده موعاصیرلری‌نین اوبرازلارینی یاراتماقلا یاناشی، تاریخه ده نظر سالیر، خالقیمیزین طالعیینده بؤیوک ایز بوراخان کئچمیش حادیثه لرین تصویرینی وئرمه‌یه جهد ائدیر. بو جهتدن  " شیرین بولبول " ،  " بؤیوک میلت محکمه سی " ،  " نیکولای تاختدان دوشدو " ، نفس پولو "  حئکایه لری تکجه صنعتکارلیغی ایله دئییل، حئکایه نین ستروکتورو، ژانر-کومپوزیسییا باخیمیندان دا ماراق دوغورور. چونکی بورادا هر هانسی بیر صینیف، زومره دئییل، بوتؤولوکده دؤورون، موحیطین ساتیریک خاراکتئری یارادیلیر.  " شیرین بولبول "  حئکایه سینده او، تکجه جلیل ناظیم افندی‌نین اوبرازینی دئییل، بوتؤولوکده دؤوره، زامانا اویغون حرکت ائده‌رک تئز-تئز سیمالارینی، سیاسی عقیده‌لرینی دییشن اینسانلارین اوبرازینی یاراتماغا چالیشیر.  

  ساتیریک-یوموریستیک اوسلوب  " نفس پولو "  (1934)،  " نیکولای تاختدان دوشدو "  (1938) حئکایه‌لرینده ده آپاریجی رول اویناییر. مؤلیف بیرینجی حئکایه ده عسگر آغانین، ایکینجیده ایسه قارادوووی داوودون ساتیریک اوبرازلارینی یاراتماغا نایل اولموشدور.  

  حئکایه اؤز ایفشا پافوسو و کسکینلیگی، ساتیریک-یوموریستیک اوسلوبو اعتیباری ایله ج.محمدقولوزاده، ع.حاقوئردییئو ساتیریک ادبی مکتبی‌نین ان یاخشی نومونه‌لریندن حساب اولونا بیلر.  

  ث.رحمان  " وفاسیز "  (1933) اثری ایله ایلک دفعه  پووئست ژانرینا کئچدیگی کیمی، یازی اوسلوبونا دا یئنی بیر چالار - ساتیریک-لیریک پسیخولوگیزم داخیل ائتمیش اولور. مؤلیف صالئحین کئچمیشین باتاقلیغیندان، چوروک پسیخولوگییادان چتینلیکله آزاد اولماسی یولونو ساتیریک پسیخولوژی جیزگیلرله آچیر. حئکایه‌لرینده ساتیریک وضعیتلردن، کومیک دیالوقلاردان گئنیش ایستیفاده ائتدیگی حالدا  " وفاسیز " دا یازیچی داها چوخ اوبرازین تراگیکومیک وضعیتینه آجیییر، ظاهیری کومیزمیندن چوخ داخیلی عالمی‌نین تصویرینه یئر وئریر. محض بو کئیفیت اثرده یومورو ایکینجی پلانا کئچیریر، اونون جیدیلیگینی قهرمانین پسیخولوژی اینکیشافیندا تراگیزم و لیریزم ائلئمئنتلری‌نین اوستونلوگو ایله کومپئنساسییا ائدیر. 

  موحیط - یئنی-کؤهنه پارالئلیزمی اثرین اساس کونفلیکتینی تشکیل ائدیر. اساس کونفلیکت داخیلینده کوللیزییالار توققوشور؛ تاجیر (سولطانین آتاسی)-کاسیب (صالئحین آتاسی)، مسجید، کلوب، موززین-پیونئر و س. موناسیبتلر قارشیلاشدیریلیر. صالئح-سولطان بو کونفلیکتین پارالئل قوللارینی تشکیل ائدیر. بوتون بونلار اثرین سوژئت-کومپوزیسییاسیندا پسیخولوژی آنالیز کومپونئنتینی اؤنه چکیر. یئنی دوشونجه‌نی تمثیل ائدن صالئح ایکی جبهه ده - هم داخیلینده کؤک آتمیش کؤهنه‌لیک، گئریلیک، اطالته آتاسیندان میراث قالمیش ایرثی خوصوصیتلره، هم ده اؤزونو یئنی کیمی قلمه وئرن یومروغو بو عاییله نین باشی اوزرینده  " دوموکل قیلینجی " نا چئوریلن سولطانا قارشی موباریزه آپارمالی اولور. یازیچی اونون داخیلینده گئدن موباریزه‌نی ساتیریک پسیخولوگیزم یولویلا آپاریر. اوبرازین گؤرکمی‌نین ساتیریک، داخیلی عالمی‌نین تراژیک تصویری ضیدیت تشکیل ائدیر:  " غریبه  گؤرکمیم واردی، باشیمدا آتامین جیریق، کؤهنه پاپاغی، اَینیمده ده یئنه آتامین یاماقلی چوخاسی، آیاغیمدا مسجید نعلینلری... پاپاق و چوخا چوخ بؤیوک اولدوغوندان منیم بوتون ووجودوم اونلارین ایچینده گیزلنمیشدی. هئچ دؤردده بیریم گؤرونموردو " . 

  اوبرازین قلبی یئنیلیک اوغروندا دؤیونسه ده، آتاسی‌نین پالتارلاری و اوندان قالان میراث اونو سیخیر، گئرییه چکیر. بو چیرکابدان، قارانلیقدان چیخماق اوچون آتادان قالان پالتارلاری (میراثی) آتمالی اولور. لاکین کؤهنه‌لیکدن، ظولمتدن چیخماق اوچون تکجه آتاسی‌نین پالتارلارینی جیریب آتماق کیفایت ائتمیر، صالئح آتاسی‌نین کئچیب گلدیگی حیات یولونا، یاشاییش طرزینه  " وفاسیز "  چیخیر. آتاسینا قارشی  " وفاسیز "  چیخان صالئح یئنی حیاتا  " وفالی " لیغینی ثوبوت ائدیر و آتاسینین:  " آنان آجیندان اؤلدو اوغول، آنجاق ناموسلا اؤلدو، ال آچمادی. بیز ده اؤله‌جه‌ییک... سن ده... من ده... چالیشاق کی، باشقالاری‌نین چیینینده آغیر یوک اولمایاق. آللاه اؤزو بیزی ساخلاییر ساخلاسین، ساخلامیر اؤلدورسون "  - کؤهنه حیات فلسفه سینی دییشمه یه مووفق اولور. 

  ثابیت رحمان هم ده 20. عصر آذربایجان کومئدیوقرافییاسی‌نین و کینودراماتورگییاسی‌نین گؤرکملی نوماینده‌سیدیر.  " موللا نصرالدین " این 25 ایللیک فعالیتینه خیتام وئریلدیگی بیر دؤنمده او، فئلیئتون، حئکایه و کومئدییالاری ایله نینکی اونو یاشاتماغا نایل اولدو، حتّی حیاتی ریسکی باهاسینا  " بیزه مضحکه  ژورنالی لازیمدیر "  ( " ادبیات قزئتی " ) - دئیه ساتیریک ژورنالین واجیبلیگینی ایره‌لی سوروردو. ائله همین عرفه ده یازیلان  " توی "  ساتیریک کومئدییاسی ایله یئنی تیپلی کومئدییا ژانری‌نین اساسی قویولور.  

  ث.رحمان کرمووون پرئدمئت و حادیثه لره موناسیبتینده کومیک-ساتیریک دئتاللاردان گئنیش ایستیفاده ائدیر. او، یئنیلیک آدینا نه وارسا هئچ بیرینی قبول ائتمک ایسته‌میر، اؤزونو یاشادیغی شراییطه و احاطه اولوندوغو قوووه‌لره قارشی قویور.  

  کرموو رهبرلیگین یالنیز فورمال جهتلرینه عمل ائدیر، داها چوخ پروتوکوللار، شوعارلار یازدیرماقلا مشغول اولور.  " تنقیدی و شخصی تنقیدی یوکسکلره! "  شوعارینی دیوارا ووردورسا دا، حیاتدا اونا عمل ائتمه‌یرک  " تنقید یاخشی شئیدیر، آنجاق گرک اولجه رهبرلیکله راضیلاشدیراسان "  - دئیه اونو بوغور. اؤزونه قارشی اولان تنقیدلره دؤزومسوزلوک نوماییش ائتدیرن کرموو  " بو کولخوزون آدینی  " شفق "  کولخوزو یوخ، " تنقید "  کولخوزو قویماق لازیمدیر "  دئییر. رهبرلیگی، ایداره ائتمه‌سیله هامینی اؤزونه و اؤزونو هامییا قارشی قویان کرموولاری  " کوله دؤندره‌جگی  ایله "  هده‌له ییر، لاکین یئنی قووه لر اونو مغلوب ائدیر. نتیجه ده کومئدیوقراف کرمووون شخصینده  " بوروکرات " ،  " لووغا " ،  " دئسپوت " ، " منصب‌پرست "  اوبرازینی یاراتماغا نایل اولور. لاکین بونلارین ان اساسی شخصیته پرستیش دؤورونون تنقیدی، اونون دئسپوتیک ایداره ائتمه‌سینی ایفشا ائتمک اولموشدور. ث.رحمانین اساس مقصدی دؤورون ایجتیماعی پروبلئملرینی کونفلیکتین اساسینی قویماق اولموشدور. اولسون کی، کرموو داها بیر نئچه یارلیک دا تاپماق مومکون اولسون، آنجاق بوتون خاراکتئرلرده اولدوغو کیمی، کرموودا دا مؤلیفین مقصدی اونون  " ان قاباریق و اساس خوصوصیتینی "  (سالتیکوو شئدرین) گؤسترمک اولموشدور. 

  ثابیت رحمان دراماتورگییاسینی ساتیرا پوئتیکاسی، کومیک کونفلیکت و خاراکتئر باخیمیندان زنگینلشدیرن اثرلردن بیری ده  " علی‌قولو ائوله‌نیر "  ساتیریک کومئدییاسیدیر. بو کومئدییا یالنیز ایفشا پافوسو ایله دئییل، خاراکتئرین مضمونو و ایجتیماعی چکیسی باخیمیندان دا  " توی "  ایله سسلشیر، باشقا سؤزله، بورادا بیز  " کرمووچولوغ " اون یئنی بیر مضمونو "  (یاشار قارایئو) ایله قارشیلاشیریق. گولوشون عئینی مؤوقئعدن سسلنمه‌سی، ائموسیونال تنقید پافوسو و ساتیریک ایفشا گوجو مؤوقئعیی ده بو کومئدییالاری یاخینلاشدیران باشلیجا عامیللردن حساب اولونمالیدیر. کومئدییادا علی‌قولو بیر ساتیریک خاراکتئر کیمی حاضیر، بوتؤو شکیلده تقدیم اولونمور، سوژئت بویو اینکیشاف زمینینده آچیلیر. اونون وظیفه‌دن چیخماسی خاراکتئرینده گیزلنمیش ناقیضلیکلری آچماق اوچون لازیم اولموشدور. علی‌قولونون ساتیریک خاراکتئری  " وظیفه  مجنونو "  (ی.قارایئو)،  " کابینئت دوشگونو "  اولماسی ایله عومومیلشیر. علی‌قولو اوچون وظیفه  حیاتین، یاشاماغین یئگانه یولو اولاراق گؤستریلیر. او هر واسیطه ایله، نه یوللا اولور-اولسون وظیفه ده قالماق،  " مودیر اولماق "  آرزوسو ایله نفس آلیر: "  کابینئت. کابینئت گؤزل شئیدیر، صفر! آنجاق گرک ایستی اولسون، راحات اولسون. پوررنگ چای قاباغیندا،زنگلر ده الی‌نین آلتیندا. بیر بارماغین حرکتیله بوتون ایداره قاباغیندا رقص ائتمه‌یه حاضیردیر. سن آیاغا دورورسان، هامی آیاغا دورور، سن گولورسن، هامی گولور، سن آجیقلیسان، قورخودان بارماقلاری‌نین اوجوندا گزیرلر. صفر، من قیزیمی دا بؤیوک وظیفه لی آداما اره وئره‌جگم. قوی او، منه دایاق اولسون، من ده اونا... قوی قاپیمیزدا ماشینلار جوت-جوت دایانسین. اینسان یئمه‌یه، یاتماغا عادت ائتدیگی کیمی من ده بو جور حیاتا عادت ائتمیشم. منی یئریمدن قوپارماق - اؤلدورمک دئمکدیر " . 

  وظیفه‌نی ایتیرمک علی‌قولویا گؤره هر شئیی - حیاتی، خوشبختلیگی، رنگبرنگ دویمه‌لری ایتیرمک دئمکدیر. وظیفه ده قالماق اوچون علی‌قولونون هر واسیطه یه ال آتماسینی صفرین  " اؤلوم-دیریم "  مسله‌سی حساب ائتمه‌سی‌نین موعین ایجتیماعی اساسلاری یوخ دئییل. بئله کی، دونیا ادبیاتیندان معلوم اولان  " اولوم "  یا  " اؤلوم "  تراژیک کونسئپسییاسی بورادا کومیک فورمادا چیخیش ائتمه‌لی اولور.  

   " علی‌قولو ائوله نیر " ده کومئدیوقرافین ساتیریک هدفی وظیفه ، کاریئرا و شخصی منافعیینی هر شئیدن اوستون توتان و شخصی ایدئالینا چئویرن علی‌قولو و علی‌قولولاردیر. کومئدییادا قالدیریلان ایجتیماعی، اخلاقی-ائتیک پروبلئملر اثرین کونفلیکتینی و اونون اساسیندا دوران کومیک موباریزه‌نی شرطلندیریر. علی‌قولونون وظیفه‌دن چیخماسی اونون خاراکتئرینده گیزلنمیش بوتون خوصوصیتلری اوزه چیخاریر و خاراکتئری کابینئت دوشگونو، وظیفه  حریصی اولاراق موعینلشیر.  

  دونیا ادبیاتیندان معلوم اولان  " اولوم "  و  " اؤلوم "  کونسئپسییاسی کومئدییادا کومیک فورمادا چیخیش ائدیر. دونیا و کلاسیک آزیربایجان کومئدیوقرافییاسیندا مؤوجود اولان  " ائولنمه "  پرییومو بورادا دا ساتیریک خاراکتئرین آچیلماسی اوچون اساس واسیطه‌لردن بیری کیمی چیخیش ائدیر. لاکین حاجی و مشدیلرین وارلانماق اوچون ائولنمک ائحتیراصی بوردا وظیفه  ائحتیراصی ایله عوض اولونور. علی‌قولونون وظیفه  ائحتیراصی دا محض اونون ائولنمه مضحکه‌سی داخیلینده آچیلیر. 

   " علی‌قولو ائوله‌نیر "  کومئدییاسیندا وظیفه  حریصلیگی، یالتاقلیق، منصب‌پرستلیک، یئرلی‌بازلیق و س. کئیفیتلر اؤلدوروجو ساتیرا آتشینه توتولورسا،  " یالان " دا کومئدیوقرافی جمعیت و اونون اخلاق نورمالاری، معنویات مسله‌‌لری تنقید آتشینه توتولور، یالانی اؤزونه یئگانه یاشاییش پرینسیپی ائدن مئششان خاراکتئر ایفشایا معروض قالیر.  " یالان " کومئدییاسی کومپوزیسییا و ستروکتور، ساتیریک بدیعی واسیطه لرین زنگینلیگی و ساتیرا پوئتیکاسی باخیمیندان دا آذربایجان کومئدییا تصروفاتینا بیر یئنیلیک گتیرمیش اولور. قروتئسک و ساتیریک شیشیرتمه،پارودیک ائلئمئنتلر، ساتیریک پسیخولوژی آنالیز، سوژئت کالامبورلاری و س. ساتیریک-بدیعی زنگینلیکلر یالانین-ساتیریک خاراکتئری‌نین (ایندیکی حالدا شلاله‌نین) مورکب‌لیکلرینی، پرئدمئتین ماهیتینی اوزه چیخاران اساس واسیطه‌لردن بیریدیر. خوصوصیله، کومئدییادا پسیخولوژی آنالیز ساتیریک ائففئکتی داها دا آرتیریر، کومیک رنگی توندلشدیریر و بئله‌لیکله، ساتیرانین ائستئتیک فونکسییاسینا یئنی مضمون، یئنی چالار داخیل ائتمیش اولور. 

   " یالان "  کومئدییاسی‌نین کونفلیکتینی درین فلسفی کؤکلو، ایجتیماعی ماهیتلی یالان کاتئقورییاسی تشکیل ائدیردی. مؤوجود جمعیتین یالنیز یالان اوزرینده قورولدوغو بو گون اؤز سیاسی قییمتینی اگر بو گون آلیرسا، واختیله ث.رحمانین اثرلرینده، کونکرئت اولاراق  " یالان " دا بوتون کسکینلیگی ایله بدیعی حلینی تاپمیشدی. کومئدیوقراف اثرده بیزیم یالان ایچریسینده یاشادیغیمیزی آیری-آیری سیموولیک-رئالیستیک اوبرازلارلا گؤستریردی. مؤلیفین تاماشاچییا (اوخوجویا) تقدیم ائتدیگی یالان دونیاسی موجرّد دئییل، ایش پروسئسینده، فعالیت مئیدانیندا اوزه چیخان رئال وارلیق شکلینده تصویر اولونوردو.  

  بئله‌لیکله،  " توی " دا  " کرمووچولوق " ،  " علی‌قولو ائوله‌نیر " ده  " وظیفه  ائحتیراصی " ،  " یالان " دا ایسه  " یالان "  فلسفه سی کرموو، علی‌قولو و شلاله ساتیریک خاراکتئرلرینده تصدیق ائدیلیر. بو اثرلر یالنیز ساتیرانین کیسکینلیگی باخیمیندان دئییل، کونفلیکت، کومیک اویون و ساتیریک خاراکتئر اعتیباریله ده بیر-بیرینه یاخین مؤوقئعده دیر. ث.رحمانین  " خوشبختلر " ،  " آشنالار " ،  " آیدینلیق " ،  " نیشانلی قیز " ،  " دیریلر "  کومئدییالارینی دا میللی کومئدیوقرافییانی بو و یا دیگر درجه ده زنگینلشدیرن اثرلردن حساب ائتمک اولار. لیریک پلاندا یازیلمیش  " خوشبختلر " این شن فرانسیز کومئدییالارینی خاطیرلاتماسی، کومیک وضعیتلرین اوریژیناللیغی ژانرین پوئتیکاسی‌نین پولیفونییاسیندا اساس رول اویناییر. معیشت پروبلئملرینه توخونان کومئدیوقراف بو اثرینده میرزه قرنفیل، بربرزاده کیمی اوریژینال کومیک اوبرازلار یارادیر. کومئدییادا حادیثه‌لرین معیشت موناسیبتلری چرچیوه‌سیندن چیخیب ایجتیماعی مضمون قازانماسی، ایجتیماعی حیات موناسیبتلری ایله ایش موناسیبتلری‌نین وحدتی ساتیریک پرئدمئتین اهمیتلیلیگینی داها دا آرتیریر. بورادا اینکار ائدیجی ساتیریک گولوشله ایصلاحئدیجی، صافلاشدیریجی گولوش عوضوی صورتده بیر-بیرینه قوووشور. بربرزاده‌نین بؤیوک بیر جیدد-جهدله  " ائولنمک "  ایسته‌مه‌سی، صادیقلا مورشودون ائولی حیاتلارینا سون قویوب سکامیا اوستونده گئجه‌لمه‌لری کومیک تضاد یارادیر. 

  ث.رحمانین ان چوخ تنقیده معروض قالان  " آشنالار "  کومئدییاسیندا ایسه مؤلیفین ساتیرا هدفلری دییشیر. کومئدیوقراف بورادا ایلک دفعه  اولاراق ساتیرا اوچون ایجتیماعی مضمون ایفاده ائده بیله‌جک روشوتخور، تالانچی، فیریلداقچی مودیر اوبرازی یارادیر، ایجتیماعی اخلاق و قانونچولوقدان آشاغیدا دوران حادیثه  و کئیفیتلر ایفشا اولونور. قوربانوو اَینینه یاریم حربی لیباس گئیسه ده، شخصی منفعتلرینی گودور، اطرافینا قوهوملارینی، یالتاق و تالانچی آداملارینی ییغیر، تاخیلا تورپاق قاتدیریر، خالقین مالینی داغیدیر. اونون رهبرلیک ائتدیگی ایداره ده سمندرلی، گولوموو، قنبر، آنبار حوسئین و باشقالاری دا اونا آرخالانیب چیرکین عمللرله مشغول اولور، خلوتی ایشلر گؤرور، بیر-بیرینه  " آشنا "  اولورلار. 

  عومومیتله،  " آشنالار " ،  " آیدینلیق " ،  " نیشانلی قیز "  کومئدییالاری‌نین کونفلیکتینده ده ایجتیماعی، اخلاقی پروبلئملر دایانمادیغیندان کومئدیوقراف لیریک خطه اوستونلوک وئرمیشدیر. هر اوچ اثرده مؤلیفین ساتیریک اوبرازلاری خاراکتئر سویییه‌سینه یوکسله بیلمیر. ساتیریک خاراکتئرلر اولمادیغیندان کومئدییالاردا  " ائحتیراصلارین آنالیزی "  ده باش وئرمیر. کومیک موباریزه بیر قدر سنگیییر، قروتئسک و ساتیریک بویالاردان آز ایستیفاده اولونور. 

  ث.رحمانین سونونجو  " دیریلر "  کومئدییاسی بؤیوک ساتیریک ج.محمدقولوزاده نین خاطیره‌سینه حصر اولونوب. بئله کی.  " اؤلولر "  تراژی‌کومئدییاسی‌نین ایکی اساس اوبرازی (شئیخ نصروللاه و شئیخ احمد)  " دیریلر " ده نصروللاه بی اوتایلینسکی، احمد بی بوتایلینسکی آدی ایله چیخیش ائدیرلر. اونلارین ساختا پول چئکلری دوزلده‌رک عوام، نادان تیجارتچیلری، میلیونئر تاجیرلری آلداتماق ایسته‌مه‌لری کومئدییانین کونفلیکتی‌نین اساسینی تشکیل ائدیر. مؤلیف شئیخ نثروللاهلارین و شئیخ احمدلرین بوتون دؤورلرده اولدوغونو، ساده‌جه موختلیف قییافه‌لرده و مضموندا ظوهور ائتدیگینی گؤسترمک ایسته‌میشدیر. 

  آریستوتئل تدقیقاتچیلاری مشهور  " پوئتیکا "  اثرینده  " فاجیعه‌وی‌لیگین کاتارسیسی "  فصلی ایله یاناشی  " کومیکلیگین کاتارسیسی "  فصلی‌نین ده یازیلدیغینی، لاکین دؤوروموزه گلیب چاتمادیغینی قئید ائدیرلر. فاجیعه‌وی‌‌لیکله کومیکلیگین عئینی معنوی تربییه (تمیزلنمه، اؤزونه‌قاییتما) پوتئنسیالینا مالیک اولدوغونو نظره آلساق، ث.رحمان گولوشونون، کومیزمی‌نین کاتارسیسینده بیر نئچه تاماشاچی نسلی‌نین تربییلندیگینی آیدین گؤرمک اولار. چونکی ث.رحمان گولوشو موجررد اولماییب، اؤز ماتئریالینی حیاتدان گؤتورموش، جمعیتیمیزی ایره‌لی آپاران، خالقین گله‌جک طالعیینی موعینلشدیرن ایشیقلی و موثبت مئیللری تصدیق ائتمیشدیر.  

  ث.رحمان گولوشو قیرخ ایللیک بیر دؤورده موختلیف ژانرلاردا و فورمالاردا زنگین ساتیریک-کومیک ایفاده واسیطه‌لری ایله چیخیش ائدیر. اونون ساتیراسی کئچمیش ساتیرانین تاریخی تجروبه‌سیندن بهره‌لنمکله یئنی ایدئیالارا، یئنی فورمایا، موستقیللییه (سووئرئنلیی)، نوواتورلوغا مالیکدیر.  

  ث.رحمان اثرلرینده ایجتیماعی حیات حادیثه لری‌نین اؤزونه‌مخصوص طرفلری، یئنی حیاتی کونفلیکتلر، فردی پسیخولوگییالار قاباریق تصویر اولونور. اونون گولوشو دؤورون، شراییطین خوصوصیتلرینی داشیماقلا یاناشی، اینسانی بیولوژی وارلیق اولاراق دا گولدورمه یه وادار ائدیر. بو جهتدن او، حیاتی عکس‌ائتدیرمه اوصولوندا م.ف.آخوندزاده، ع.حاقوئردییئو، ج.محمدقولوزاده کیمی سلفلری‌نین یولو ایله گئده‌رک ایجتیماعی-سیاسی حادیثه  و موناسیبتلرین تصویرینده  " گولوش مدنیتینه "  (م.باختین) دریندن یییلنمیشدیر.  

  ادبیات قزئتی.-2010.-19 مارت.-س.5