+0 بگندیم
چرشنبه‌لرین فلسفه‌سی
آیگون تئلمان قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین
نووروزون ائتنیک-میفولوژی مضمونو
آذربایجان خالقی‌نین معنوی مدنیتی‌نین ائتنیک-میفولوژی کئیفیتی‌نین موعینلشدیریلمه‌سینده، بو خالقین قدیم میفیک گؤروشلریندن توتموش، عادت-عنعنه‌سی و حیات حاقیندا دوشونجه‌لری باره ده آیدین تصوورلر الده ائدیلمه‌سینده خالق بایراملاری‌نین رولو اولدوقجا اهمیتلیدیر. خالق معنویاتی‌نین گوزگوسو اولان فولکلورون تظاهور فورمالاریندان ساییلان متنلردن فرقلی اولاراق، بایرام میللی خاراکتئری، میللی تفککورون سپئسیفیکاسینی چوخسایلی پارامئترلردن عکس ائتدیریر. چونکی بایرام (طبیعی کی، سونرادان موختلیف سیاسی-ایدئولوژی تاثیرلره، خالق شوعورونا مونجر ائدیلن بایراملار دئییل، خالقین میللی وارلیغیندان قوپوب گلن بایراملار نظرده توتولور) بیر طرفدن ائتنیک-میفیک گؤروشلری، دیگر طرفدن کوسموقونیک باخیشلاری اؤزونده موکممل بیر‌سیستئم اولاراق عکس ائتدیریر و سیستئم خاراکتئری کسب ائدن ریتوال-میفولوژی سئمانتیکایا مالیکدیر.
پروفئسسیونال میفولوق پرینسیپلری ایله یاناشدیقدا هر بیر بایرام اؤز موعاصیر وضعیتینه گلیب چاتانا قدر دؤرد ایری مرحله‌دن کئچمیشدیر: میف مرحله‌سی، ریتوال مرحله ، مراسیم مرحله‌سی و نهایت، بایرام مرحله‌سی. موعاصیر بایرام اؤزونون ریتوال-میفولوژی سئمانتیکاسیندا بو مرحله‌لرین اؤزونه‌مخصوص خوصوصیتلرینی بیر-بیری ایله قارشیلیقلی علاقه ده اولان لایلارلا یاشاتماقدادیر. هئچ شوبهه‌سیز کی، بیر چوخ تورک خالقلاری ایله برابر آذربایجان خالقی‌نین میللی-معنوی وارلیغینی بوتون دولغونلوغو ایله عکس ائتدیرن، عومومخالق سویییه‌سینده قئید اولونان، ائتنیک تفککورده داشلاشمیش بئله بایرام نووروزدور. نووروز بایرامی‌نین علمی میفولوژی اینتئرپرئتاسییاسی ایله علاقه دار اولاراق، علمی دوشونجه‌ده موختلیف مولاحیظه‌لر وار و اونلارین بؤیوک اکثریتی نووروزون یاز بایرامی اولماسی فیکرینه اساسلانیر. لاکین نووروز بایرامی‌نین بو آسپئکتدن علمی دیرلندیریلمه‌سی موعاصیر آراشدیرمالار سویییه‌سینده اؤزونو دوغرولتمور. بئله کی، موعین عکس آرقومئنتلر مئیدانا چیخیر. پروبلئمین میفولوژی تفرروعاتلارینا کئچمزدن اول عوموم‌نظری آسپئکتده اونو قئید ائدک کی، مؤوجود آراشدیرمالاردا نووروز بایرامی‌نین عومومی میفولوژی ستروکتورونون و عومومی دونیاگؤروشونون ترکیب حیصه‌سی کیمی اؤزونو گؤسترن یازلا باغلی مؤوسومی سئمانتیکا عومومی میفولوژی گؤروشلر کونتئکستیندن چیخاریلاراق، آیریجا بیر میفولوژی‌سیستئم، داها چوخ بایرامین میفولوژی سئمانتیکاسی‌نین اؤزو کیمی تقدیم اولونوب. آذربایجان خالقی‌نین، ائلجه ده بوتون تورک خالقلاری‌نین معنوی مدنیتینده سون درجه اهمیتلی مؤوقئعیه مالیک نووروز بایرامی‌نین میفولوژی و ریتوال سئمانتیکاسی‌نین دوزگون شرح ائدیلمه‌مه‌سی بیر-بیری ایله علاقه‌لی اولان ایکی سببدن ایرهلی گلیب. سووئت حاکیمیتی ایللرینده آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزیسی‌نین غئیری-تورک ائتنیک آرئاللارلا، خوصوصن ایران‌دیللی خالقلارلا باغلاماق کیمی ایدئولوژی-سیاسی سیفاریشدن قایناقلاناراق، نووروز بایرامی دا داها چوخ تورک مدنیتینه گئنئتیک باخیمدان هئچ بیر عاییدیاتی اولمایان " آوئستا " ایله، زردوشتلوک دونیاگؤروشو ایله علاقه‌لندیریلمیشدیر کی، دولاییسی ایله میفولوژی‌سیستئمیمیز‌ده گئنئتیک باخیمدان فارس منشالی آرئاللا علاقه‌لنسین. دیگر داها جیدی سبب ایسه نووروز بایرامی‌نین میفولوژی اجاسیندا دایانان ائتنیک میفولوژی گؤروشلرین دوزگون علمی پرینسیپلرله ایضاح ائدیلمه‌مه‌سیندن ایرهلی گلیر. بو، میفولوگییا علمی‌نین مارکسیست-لئنینچی و فلسفی باخیمدان ماتئریالیست دونیاگؤروشو بوخوولاریندان آزاد، اوبیئکتیو مئعیار و پرینسیپلره مالیک بیر ساحه کیمی فورمالاشماماسینی ایفاده ائدیر.
نووروز بایرامی‌نین بوتؤو میفولوژی سئمانتیکاسیندا خالق مئیدان تاماشالاریندان توتموش، آیری-آیری مؤوسوم آتریبوتلارینا، کولینار آتریبوتلارینا قدر بو " میفولوژی یول " اون ایزلری اؤزونو قورویوب ساخلاییر. بو یولون بایراما قدَرکی دؤرد ایلاخیر چرشنبه‌لر اوزره نظردن کئچیریلمه‌سی داها مقصده اویغوندور. معلومدور کی، نووروز بایرامینا قدر دؤرد چرشنبه گئنیش شکیلده قئید ائدیلیر:
1.سو چرشنبه‌سی
2.اود چرشنبه‌سی
3.یئل چرشنبه‌سی
4.تورپاق چرشنبه‌سی
بو چرشنبه‌لر اینسانین 4 عونصوردن یارادیلماسی ایله باغلی دینی-میفیک گؤروشلری‌سیمووللاشدیریر و ریتوال-میفولوژی سئمانتیکاسیندا یارادیلیش پروسئسینی دینامیک اولاراق ایشارله‌ییر. بو آسپئکتلره آیری-آیریلیقدا دیقت ائدک.
*سو چرشنبه‌سی
معلومدور کی، ایستر قدیم تورک، ایسترسه ده ایسلامی یارادیلیش حاقیندا گؤروشلرده سو ان دومینانت کومپونئنتدیر. حتّی یارادیلیشدان اول بوتون وارلیغین یالنیز سودان عیبارت اولماسی حاقیندا قدیم تورک میفی ده مؤوجوددور. عومومیتله، دونیانین اکثر خالقلاریندا سو ایله باغلی میفلرده سویون بو کئیفیتی-اود، تورپاق، هاوا ایله برابر یارادیلیشین اساس کومپونئنتلریندن اولماسی داها قاباریقدیر. اصلینده نووروز بایرامی‌نین ایلک چرشنبه‌سی‌نین سو آدی ایله قئید اولونماسی اینسانین یارادیلیش پروسئسی‌نین ایلکین مرحله‌سی‌نین قئید اولونماسیدیر. سو چرشنبه‌سینده خالق آراسیندا بو گون ده یاشادیلان مراسیملر بو فیکری تصدیق ائتمکده‌دیر. سو چرشنبه‌سینده سویون قوتسال ماهیتی اونا اینامدا بیر داها ایفاده اولونور. بوتون میفیک متنلرده سو حیات وئرن، دیریلدن، ساغلاملیق و خوشبختلیک وئرن بیر ساکرال اینام اوبیئکتی کیمی چیخیش ائدیر. مثلا، آزاد نبی‌یئوین شرطی اولاراق " قورد و سو " آدلاندیردیغی میفده قوردون یارالانمیش بالاسی بوز بولاغین سویونون ساکرال-میفیک گوجو ایله یئنیدن حیاتا قاییدیر. میفیک پلاندا سویون بو یارادیجیلیق، حیات‌وئریجیلیک فونکسییاسی اونون داها درین میفولوژی قاتلاردا اینسانین یارانماسیندا ایشتیراک ائدن دؤرد عونصوردن بیری اولماسی ایله علاقه داردیر. آذربایجان فولکلوروندا، ائلجه ده تورک خالقلاری‌نین فولکلوروندا سویلا باغلی ساکرال گؤروشلر، اینام و سیناملار دا بونونلا علاقه داردیر.
*اود چرشنبه‌سی
نووروز بایرامی عرفه‌سینده کئچیریلن ایکینجی چرشنبه-اود چرشنبه‌سی اینسانین یارادیلیش پروسئسی‌نین ایکینجی مرحله‌سی‌نین، اود کومپونئنتی ایله باغلی مرحله‌نین میفیک تظاهورودور. مؤوجود تدقیقاتلاردا بایرام عرفه‌سی اودلا باغلی ریتوال و مراسیملرین آکتیو مؤوجودلوغو داها چوخ اودون ساکرال ماهیتی ایله علاقه‌لندیریلیب. مسله‌نین بو جور ائتنیک-میفولوژی کونتئکستی‌نین موعینلشدیریلمه‌سی باخیمیندان یانلیش قویولماسی بایرامین آتشپرستلیک و دولاییسی ایله ایران‌دیللی خالقلارلا باغلانماسینا، بو دا اؤز نؤوبه‌سینده خالقیمیزین ائتنوگئنئزئسی‌نین غئیری-تورک کونتئکستینده آختاریلماسینا گتیریب چیخارمیشدیر. قدیم تورک میفولوگییاسی‌نین اؤزونده اودلا باغلی موختلیف موتیولر مؤوجود اولموشدور و نووروزداکی اودلا باغلی ریتواللار بو گؤروشلرله باغلیدیر. بایرام عرفه‌سینده کئچیریلن اسکی ریتواللاردان اولان " قودو خان " اویونو، اونونلا باغلی متنلر بو کولتون صیرف تورک میفولوگییاسیندان قایناقلاندیغینی ثوبوت ائدیر. اود کولتونون یارادیلیشلا علاقه‌سی ایسه ایلک دفعه اولاراق ائپیزودیک ده اولسا میرعلی سئییدووون تدقیقاتلاریندا عکسینی تاپیب. قام-شامان مراسیمیندن صؤحبت آچان عالیم یازیر: " تؤرنده، اوجاغین چئوره‌سینده اوتورانلار دفی گوندوغان یؤندن گونباتانا دیغیرلاییردیلار. دفین گوندوغاندان گونباتانا دوغرو حرکتی سؤزسوز کی، گونشه ایناملا ایلیشگیلیدیر. قاملار دفعه یارانیشین بلگه‌سی کیمی باخیردیلار. یارادیلیش کوسموقونییا ایله ایلیشگیلی بو گؤروش اؤز عکسینی قام-شامان دفینده تاپمیشدیر " .
گؤروندویو کیمی، عالیم شامان دفینی گونشین و یارادیلیشین‌سیموولو کیمی ایضاح ائدیر. اودون تورک-میفیک گؤروشلرینده دونیا آغاجی ایله علاقه‌سی ده سون درجه ماراق دوغوران میفولوژی گؤروشلردندیر. اسکی تورک اینامینا گؤره، اودو اینسانلار ایلک اولاراق آغاج کوغوشونون دیبیندن الده ائتمیشدیلدر. اودلا باغلی تورک-میفیک گؤروشلری موعین معنادا آتشپرستلیکله بیرلشه‌رک، نووروز بایرامی‌نین ریتوال سئمانتیکاسینا تراسفوماسییا اولونموشدور. لاکین دیقتله باخیلدیقدا اودون نووروز بایرامی‌نین مراسیم سیستئمینده اوینادیغی فونکسییانین گئنئتیک کؤکلری اعتیباریله یارادیلیشا گئدیب چیخدیغی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون نسیل و سویون قورویوجوسو اولماسی سیستئمی بونو داها باریز گؤستریر: " آتش تورک خالقلاریندا موقدسلیگی، قوتساللیغی قورویان وارلیقلاردان بیریدیر. اسکی دوشونجه‌یه گؤره، آتش اوجاغی، اوجاق دا ائوی، سویون داوامینی تمثیل ائدیر. آتش تانریسی آتشی و اوجاغی قورویور. آتشه سو تؤکولمز، اونا پیس سؤز دئییلمز " .
اولایلار.- 2009.- 21-23 فئورال.- ص. 11.
