نووروزون گئرچک ماهیتی

ائلچین بایراملی

کؤچورن: عباس ائلچین

  ان قدیم قایناقلارین وئردیگی معلوماتلارا گؤره، بشریتین ایلک مدنیت و اینجه صنعت ائلئمئنتلری - یازی، فولکلور، موسیقی، پوئزییا، خالق تئاتری، خالچاچیلیق، صنعتکارلیق، علمی-فلسفی بیلیکلر، ایدمان یاریشلاری و س. محض بو تورپاقلاردا تشککول تاپیب. 

   

  مؤحتشم مدنیت یارادان آذربایجان خالقی‌نین دونیا مدنیتینه وئردیگی میثیلسیز تؤحفه‌لردن اولان باهار بایرامی‌نین ماهیتینی آنلاماق او قدر ده چتین دئییل. چونکی، زمانمیزده مقصدلی شکیلده بو بایرامین تحریف ائدیلمه‌سی جهدلری بئله مین ایللر بویو بو بایرامی یاشادان خالقلارین گئن یادداشیندان اونون دییشمز عنعنه‌لرینی سیله بیلمه‌ییب. 

   

  سون تدقیقاتلارا گؤره، یاشی 10 مین ایله چاتان بو بایرامین ان یوکسک سویییه‌ده آذربایجاندا قئید ائدیلمه‌سی اودلار یوردونون تا قدیمدن یوکسک سیویلیزاسییا مرکزی اولدوغونو تصدیقله‌ین اساس فاکتورلارداندیر. 

   

  بشریتین ایلک بایرامی 

      باهار بایرامی حاقدا معلوماتلارا قدیم شومئر متنلرینده، 10 مین ایله یاخین یاشی اولان ایلک موقدس کیتابدا - آوئستادا، ایلک پئیغمبر زردوشتون قاتلاریندا، 5-6 مین ایللیک تاریخه دایانان دده قورقود داستانلاریندا و دیگر قدیم منبعلرده راست گلینیر. 

      شرقشوناس عالیم عاییدا ایمانقولییئوا نووروز بایرامینی مضمون باخیمیندان شرطی اولاراق مرکزی آسیا، اؤن آسیا و شرقی آوروپا اولماقلا 3 قیسمه بؤلور. مرکزی آسیایا قازاخیستان، سیبیر، آلتای و شیمال-قربی چین تورکلری - اویغورلار داخیلدیر. 

      بو اراضیده اهالی کند-کند، اوبا-اوبا گؤی چمنلیکلرده، چای کناریندا توپلاشیر، چالیر-اویناییرلار. قارانلیق دوشدوکدن سونرا تونقاللار قالانیر و اوزریندن هوپپانیرلار. بو گونلرده آشیقلار خالق قارشیسیندا چیخیش ائدیر، نووروز ماهنیلاری،  " ائرگئنئکون " ،  " ماناس "  و باشقا داستانلاردان پارچالار اوخویورلار. 

      اؤن آسیا قیسمینه شرطی اولاراق شرقی آنادولونو، زاقافقازییانی، جنوبی آذربایجانی و اؤزبکیستانی داخیل ائتمک اولار. بو اراضیده بایرامین کئچیریلمه‌سینده داها قدیم عنعنه‌لر اوستونلوک تشکیل ائدیر. 

      شرقی آوروپا اراضیسینه داخیل اولان تورکلر - قاقاوزلار، کریم، بولقارییا، کئچمیش یوقوسلاوییا خالقلاری و باشقالاری باهار بایرامینی موختلیف شنلیکلر، ماهنیلارلا قارشیلاییرلار. 

     بهاالدین اؤگل  " بؤیوک هون ایمپئرییاسی " ندا چین منبعلرینه اساسن یازیر کی، هونلار میلاددان عصرلرجه اؤنجه 21 مارتدا حاضیر یئمکلرله اورمانلارا چیخار، باهار شنلیکلری دوزنله‌یردیلر. عئینی عادتلر هونلاردان سونرا اویغورلاردا دا اولوب.  

   میفولوق-عالیم سئیف الدین ریضاسوی قئید ائدیر کی، نووروز بایرامی‌نین تاریخی تقریبن 5-6 مین ایل اوله گئدیب چیخیر:  " عالیملریمیزین تدقیقاتلارینا گؤره، قدیم تورانلیلاردا بیزیم ایندیکی نووروز بایرامیمیزدا اولدوغو کیمی، تورا بایرامی اولوب. بو  " تورا "   " تؤره " -  " یارانما "  سؤزوندندیر. نووروز بایرامی اینسانین، طبیعتین، کایناتین یارانیش بایرامیدیر. کؤهنه ایل اؤلور، یئنی ایل دوغولور:  " نووروز بایرامی مراسیملرینده  " کوسام ایکی جانلیدیر "  ایفاده‌سی ایشله‌دیلیر. بورادا  " ایکی جانلی اولماق "  کوسانین ایلین اوبرازی کیمی آنلاشیلماسیدیر: مراسیمین اورتاسیندا کوسا اؤلور، هامی قیشقیریشیر؛ کوسانین اؤلمه‌سی-دیریلمه‌سی اصلینده ایلین اؤلوب-دیریلمه سی، طبیعتین یئنیدن دوغولماسی دئمکدیر. 

   

  اصلینده، بو تصوورلرین کؤکونده زامانین  " اؤلوب-دیریلمه‌سی "  دورور. ایلین آخیر چرشنبه‌سینده زامان قورتاریر. میفولوژی تصوورلرده سطحی زامان اولماییب. نووروز بایرامیندا ایلین اولماماسی، یعنی کونکرئت رقمین دقیق شکیلده گؤستریلمه‌مه‌سی اصلینده زامانا میفولوژی موناسیبتدیر. آیدین اولور کی، بورادا یاشادیغیمیز تاریخی زامان یوخدور. نووروز بایرامی میفولوژی زامانلا باغلیدیر و بورادا بیرینجی، ایکینجی، اوچونجو، بیر سؤزله، ایللرین سیرالانماسی یوخدور، بورادا جمعی بیر زامان وار؛ او، ایلین اولینده دوغولور، بؤیویور، قوجالیر، آخیردا دا اؤلور. 

    بونون دا اساسیندا میفولوگییامیزداکی اؤلوب-دیریلمه حاقینداکی تصوورلر دورور. اؤلوب-دیریلمه نووروز بایرامیندا بوتون چالارلارییلا یاشاییر. خوصوصیله کند یئرلرینده قادینلار ائوده کی  کؤهنه شئیلری تزله‌ییرلر: یورغان-دؤشگی یویورلار، دیوارلاری آغاردیرلار، کؤهنه شئیلری آتیرلار. 

     قاباقلار والیدئینلر بالالارینا نسه تزه شئی آلماق ایسته‌ینده بونو موطلق نووروز بایرامینا سالاردیلار. بو، آرخئتیپیک شوعورلا باغلی ایدی: یعنی بورادا باشدان-باشا تزه‌لنمه نظرده توتولوردو. بو معنادا نووروزون اساس ماهیتی تزه‌لنمه، یئنیلشمه بایرامیدیر. نووروز بایرامی‌نین همین ریتواللاری ایندی ده یاشاییر " . 

   

  شومئرلرده نووروز ایزلری 

     تدقیقاتچی-ژورنالیست آیدین مدد اوغلو اؤز آراشدیرماسیندا یازیر:  " باهار بایرامی ایله باغلی تاریخه بللی ایلک یازیلی منبع 5000 ایل بوندان اؤنجه یاشامیش کنگرلره - سومئرلره عاییددیر. کنگرلر اینسانلیق تاریخینده ایلک دفعه  اولاراق چیوی یازیسینی ایجاد ائتمیش، اینسان اویقارلیغی‌نین تمل داشینی آتمیشلار. باهار بایرامی‌نین مراسیملری و فلسفه‌سی حاقیندا ایلک معلومات دا اونلارا عاییددیر. 

      شومئرلرین اورایا شیمالدان - آذربایجان اراضیلریندن کؤچوب گلدیگی و دیللری‌نین ده تورک دیلی ایله عئینی دیل قروپونا عایید اولدوغو آرتیق شومئرشوناس عالیملرین دئمک اولار کی، هامیسی طرفیندن قبول اولونوب. 

      بللیدیر کی، بایراملار دا ایلک اولاراق دینله باغلی مئیدانا چیخیب. شومئرلرین دینی اینانجلاری کیمی اونلارین بایراملاری دا تورک میفولوگییاسینداکی بایراملار آراسیندا بنزرلیکلر وار. هم شومئرلرین و هم ده تورکلرین میفولوگییاسینداکی بایراملارین ان اؤنملیسی باهار بایرامیدیر. 

      اصلینده باهار بایرامی‌نین فلسفه‌سی‌نین اؤزو  " یئنیدن دوغوشدور " . شومئرلر باهار بایرامینا  " آکیتیل "  دئمیشلر کی، سؤزده کی   " تیل "  سؤزو  " یاشاماق، یئنیدن دوغولماق "  آنلامینا گلیر. آککادلار بونا  " آکیتو "  آدی وئریبلر. 

    مشهور عالیم بئقمیراد گرای اؤزونون مشهور  " تورکمنلر- شومئرلر "  آدلی اثرینده گؤستریر کی،  " آکیتیل "  سؤزونده کی   " تیل "  سؤزو تورک دیلینده کی   " دیری " ،  " کی "  سؤزو ایسه  "  " کیر "  سؤزو ایله عئینی کؤکدندیر. 

   شومئرلرده یالنیز روحانیلر طرفیندن کئچیریلن بایراملاردان فرقلی اولاراق، بوتون خالق طرفیندن کئچیریلن ان طنطنه‌لی بایراملاردان بیری باهار بایرامی  " آکیتیل "  ایدی. بو بایرامدا شنلیکلر بوتون گون بویو داوام ائدر، سوندا تانری ایله تانریجانین توی-دویونو ایله باشا چاتاردی. بایرام گونلرینده موغننیلر، اوزانلار شن ماهنیلار سؤیله‌یر، چالاردیلار " . 

       " نووروز "  سؤزو چوخ سونرالار یارانمیش بیر فارس کلمه سی اولسا دا، اونون وارلیغی، بوتون خوصوصیتلری و خالق ایچریسینده بیر عادت-عنعنه یه چئوریلمه‌سی فارسلارین تاریخ صحنه‌سینه چیخماسیندان چوخ-چوخ اوله عاییددیر. 

     آ.مدد اوغلو اؤز تدقیقاتیندا یازیر:  " هله فارسلار بو بؤلگه‌یه گلمه‌میشدن چوخ-چوخ قاباق بو بایرام یازین باشلانغیجی کیمی، آذربایجان خالقلاری طرفیندن قئید ائدیلمیشدیر. بیرینجی ساسانی شاهی اردشیر بابکان زامانیندان باشلایاراق، فارس شووینیستلری آذربایجان خالقی‌نین بوتون موثبت و یارارلی عنعنه‌لرینی، او جومله دن ده نووروزو اؤزونونکولشدیرمه‌یه چالیشمیش، لاکین بونا تام نایل اولا بیلمه‌میشدیر. چونکی خالقیمیزین فولکلوروندا کلاسسیک و موعاصیر یازارلارین بدیعی اثرلرینده، افسانه و میفلرینده، معیشتینده بو بایرام ائله بیر درین ایز بوراخمیشدیر کی، نه قدر ساختا تاریخلر یازیلسا دا، نه قدر قاداغالار قویولسا دا، اونو بیزیم روحوموزدان چیخارماق مومکون اولمامیشدیر " . 

   

  نووروزون وطنی آذربایجاندیر 

      آمازونلارین ایلک قافقازلی تدقیقاتچیسی نوریده آتشی نووروزون تاریخینی آوئستادان دا، حتّی شومئرلردن ده اؤنجه کی  مینیللیکلره آپاریب چیخاریر:  " آمازونلارین قافقازدا آنا خاقانلیغی یاراتدیقلاری زامان تخمینن ائ.ا. 8-10 مین ایللیکلرده تصروفاتلا، اکینچیلیکله مشغول اولان قدیم اولولاریمیز یازدا 3 (بعضی منبعلرده 2 آی) داغلاردان ائنه رک قارقار دوزونده (قاراباغدا) قارقارلارلا باهارین گلیشینی بایرام ائدیردیلر. 

     قافقاز و آذربایجانین اراضیلریندن تاپیلمیش داش و سوموک توخالار، داش دیشلی سوموک اوراقلار دنلی بیتکیلرین ان قدیم اکین یئرلری‌نین قافقاز اولماسینی گؤستریر. قارقارلار تپه‌سینده بوغدا دنه‌سی‌نین ایزلرینه راست گلینمه‌سی، قازاخ-آخستافا اراضیسینده کی  شوموتپه دن، تؤیرتپه دن و بابا درویشدن تاپیلمیش 5-6 مین ایل اؤنجه‌یه تاخیل دنلری، قارقارلار تپه‌سینده ائ.ا 5-4-جو مینیللره عایید ائدیلن بوغدا دنه‌سی، گورجوستانداکی ایمیریس داغیندا قارا مسگندن ائ.ا. 5-4 مینیللره عایید آمازون قادین هئیکلجیگی‌نین قارنیندا سونبول ایشاره سی، قوبوستان قایا رسملرینده بیچین پروسئسینی گؤسترن حتّی سونبول رسملرینی آییرد ائدن قایا رسملری،  " یاللی "  رقصی بو گون ده تونقال اطرافیندا ال-اله توتاراق ائدیلن  " یاللی "  رقصی‌نین اورادا اود یئری، تونقال یئری نووروزون آچیلمامیش یئنی صحیفه‌لریدیر. 

  آمازونلارین ایلک تاریخی مدنیتلری حاقیندا ایلک کیتاب یازان ویانالی تدقیقاتچی سیر گالاهات  " آنالار و آمازونلار "  کیتابیندا یازیر:  " هر یاز آچیلاندا بیر پرینسیپ اولاراق آمازونلار قونشو طایفا ایله ائولنمه‌یه باشلاییرلار " . 

  یونان تاریخچیسی پلوتارخ یازیر:  " میدییالیلاردا بوغدا چوخ موقدس حساب ائدیلیر. یازین اوللرینده میدییالیلار بوغدانی جوجردیرلر. بو اومانی آدلانیر " . 

  قربی هیندیستانلیلارین دانیشدیقلاری قدیم سانسکریت دیلینده اومانی سومانی آدلانیر کی، بو دا بوغدا کلمه سی ایله عئینیلشیر. بو کلمه دیلیمیزده سمه‌نی آدلاناراق نووروزون رمزینه چئوریلیب. یئری گلمیشکن، هر ایل یازدا هیندیستاندا دا نووروزا اوخشار کوتلوی شنلیکلر کئچیریلیر. 

  بوتون بو عادتلری آمازونلار گئتدیکلری هر یئره آپاریبلار. آمازونلارین یاشامیش اولدوقلاری بوتون تورپاقلاردا بو گون نووروزون کئچیریلمه‌سی هئچ ده تصادوفی اولا بیلمز. اونلارین قافقازدان باش آلیب قارا دنیز ساحیللری، کیچیک آسیایا، تراکیا، سورییا، عربیستان و میصیره آخینلاری و محض بو اؤلکه‌لرده بو گون ده نووروزون بایرام ائدیلمه‌سی محض آمازونلارین تاریخی ایله اونلارین ایرثی ایله بیلاواسیته قیریلماز تئللرله باغلیدیر. 

  بؤیوک ایسکندرین سون آمازون اولان تاللئستریسین (ن.گنجوی اونو نوشابه آدلاندیریب) گؤروشونه محض بو اؤلکه ده کئچیریلن ان اؤنملی بایرام حساب ائدیلن باهار بایرامی‌نین کئچیریلدیگی گون گلمه‌سی بو موقدس بایرامی بوتون شرق دونیاسینا باغیشلایان اولو قافقاز و آذربایجان اولدوغو بیر داها ثوبوت ائدیر. 

  تدقیقاتچیلارین چوخو شرقین بؤیوک حیصه سینده قئید ائدیلن باهار بایرامی‌نین وطنی‌نین آذربایجان اولدوغونو وورغولاییرلار. بو بایرامین دونیایا محض بورادان یاییلدیغی احتیمالی سون درجه یوکسکدیر. 

   

  ایلاخیر چرشنبه -  " داناتما "  گونشی قارشیلاماق مراسیمی... 

   

  نووروز گونونه هورموز گونو، یعنی، تانری گونو دئییلردی. تانری گونونه حاضیرلاشان اینسانلار چرشنبه لرده 4 موقدس عونصورله - سو، اود، هاوا و تورپاقلا پاک اولما مراسیملری کئچیرر، روحو ایله برابر اؤز ووجودونو دا تمیزله‌یردی. آخیرینجی - ایلاخیر چرشنبه گئجه‌سی ان عزیز چرشنبه حساب اولونور. بو جرشنبه داناتما آدلانیر. همین گئجه هئج کیم یاتماز، چیلله کئچیرر، اولو دانی - موقدس گونشی قارشیلایاردی. 

  اسکی اینانجا گؤره، سونونجو چرشنبه گئجه‌سی بیر-بیریندن آرالی دوشموش، سو ایلاهه‌سی آناهیت و گوج ایلاهه‌سی تیشترییا تزه‌دن گؤروشور و بیر-بیرینه قوووشورلار. بو گئجه ووصال گئجه‌سی، اینسانین تانرییا اؤز سئوگیسینی گؤسترمک گئجه‌سیدیر. قدیمده همین گئجه اینسانلار بیر یئره ییغیشار، سؤزله-سازلا تانرینی مدح ائدردیلر. 

  یازقاباغی ریتواللار ماددی دونیانین یارانماسیندا ایشتیراک ائدن 4 موقدس عونصورله - سو، اود، هاوا، تورپاقلا باغلیدیر. بو، دولاییسی ایله اینسانلارین اوجا تانرییا احتیرامی و یارادیلیشا گؤره اونا میننتدارلیغیدیر. 

  آذربایجاندا موقدس ایلاخیر چرشنبه‌لری آدی ایله کئچیریلن مراسیملر باره ده ان قدیم منبعلر معلومات وئریر. موعاصیر آراشدیرمالارا گؤره، باهار بایرامی دونیانین ان قدیم بایرامی اولماقلا کؤکلو دینی-فلسفی احکاملارا سؤیکه‌نیب. عرب اسارتی، فارس ایستیلاسی دؤنملرینده خالقیمیزین بیر سیرا قدیم عادت-عنعنه‌لرینه، دینی-فلسفی بیلیکلرینه مؤوهومات دونو گئییندیریب یادداشلاردان سیلمه‌یه جهد ائدیلدیگی اوچون نووروز و اونون ایلاخیر چرشنبه‌لری‌نین گئرچک ماهیتی فولکلورشوناسلارین و ائتنوقرافلارین دیقتیندن کناردا قالمیشدی. 

  عصرلر بویو دوشمنلریمیز بو خالقین مدنیتینه، معنویاتینا و تاریخینه بالتا چالماغا چالیشمیش، اونون گئن یادداشینی بئله ایتیرمه‌یه جهد ائتمیشلر. آما بوتون بونلارا باخمایاراق، بو بایرام آذربایجان خالقی‌نین گئن یادداشیندا مینیللر بویو یاشادی و ایتیریلمه دی. بو گون نووروز مراسیملری قدیمده اولدوغو کیمی، عومومخالق بایرامی کیمی قئید اولونور. آذربایجان خالقی ایسه بو بایرامی ان عزیز و موقدس بایرام کیمی چوخ یوکسک سویییه ده قئید ائدیرلر. 

   

  نووروز میفولوژی، کوسموقونیک و  آسترونومیک بیلیکلره اساسلانیر 

      معلومدور کی، 4 موقدس عونصوردن باشقا، هم ده گونشه یوکسک احتیرام بیلدیریلیر. گونش قدیم تورک-آری سیویلیزاسییاسی‌نین موقدس سایدیغی و تانری‌نین دونیانی یاراتدیغی زامان اینسان اوغلونا بخش  ائتدیگی ان واجیب سما جیسمیدیر. اونا گؤره ده 4 موقدس عونصوره حصر اولونان چرشنبه‌لردن سونرا بؤیوک بایرام- نووروز گئجه سی اولوردو و گئجیله گوندوزون تام برابرلشدیگی بو گون هم ده گونشه حصر اولونوردو. 

  نووروز بایرامی‌نین نه‌یه گؤره محض مارتین 21-ده قئید اولونماسی چوخ مطلبلره آیدینلیق گتیریر. آوئستایا گؤره، زردوشت پئیغمبر ده محض مارتین 21-ای گئجئسی دوغولوب. محض بو گون آسترونومیک تقویم ایلی باشلاییر. بو فاکت ثوبوت ائدیر کی خالقیمیز تا قدیم زامانلاردان یوکسک کوسموقونیک و آسترونومیک بیلیکلره، کاینات حاقدا تصوورلره مالیک ایدی. عئلم ایسه یالنیز سون عصرلرده ثوبوت ائده بیلیب کی، گئجه-گوندوز برابرلیگی و طبیعی قوووه لرین تام اویانماسی محض همین گئجه باش وئریر. 

  بو حاقدا قدیم بیلیکلر و بئله دقیقلیک یالنیز حئیرت دوغورا بیلر. دونیانین ان قدیم موقدس بایرامینی یارادان، تانری‌نین و طبیعتین شنینه کئچیریلن موکممل ماهیتلی مراسیملری رئاللاشدیران، بونو مینیللر بویو یاشادان بیر خالقین اؤولادی اولماقلا فخر ائتمه‌یه دیر. 

  گؤرکملی تاریخچی و فیلولوق عالیملریمیز میرعلی سئییدوو، عئلم ‌الدین علی‌بیزاده، بال اوغلان صفیزاده و باشقالاری نووروزون منشایینی چوخ-چوخ قدیملره باغلایاراق قئید ائدیرلر کی، بو مراسیملر قدیم دینی بیلیکلره و یوکسک مدنیته اساسلانیر و تانرییا عیبادت ریتواللاری کیمی کئچیریلیردی. 

  نووروزون ماهیتی اصلینده، قوندارما تاریخچیلرین دئدیگی کیمی تکجه طبیعتین اویانماسیندان عیبارت اولا بیلمز. چونکی تاریخی فاکتدیر کی، خالقیمیز تا قدیمدن زنگین دینی-فلسفی بیلکلره و تک تانریچیلیق تعلیمینه صاحیب اولوبلار. اونا گؤره ده، خالقین ان بؤیوک و موقدس بایرامی دا محض بو فاکتورلارین اساسیندا فورمالاشا بیلردی. آوئستانی اؤیرننده بو قناعته گلمک آسان اولور. 

      نووروز بایرامی زردوشتلوکدن ده قدیم تاریخه دایانسا دا، زردوشت دینی ایله سیخ باغلی اولوب و بو باغلیلیق  " آوئستا " دا دا عکس اولونوب. بو، هم ده طبیعتین و اینسانین یارانما بایرامی، زردوشتون دوغوم بایرامی، ایشیغین - آهورامازدانین قارانلیغا - اهریمنه قلبه بایرامی و نتیجه ده گونلرین (ایشیغین) اوزانماسی بایرامیدیر. 

   

  تانرییا حصر اولونموش ان قدیم بایرام 

  

  قدیم آری سیویلیزاسییاسینا منسوب خالقلار باهار بایرامیندا و اونون 4 عونصوره عایید ائدیلن چرشنبه‌لرینده اوجاقلار یاندیرار، تانری‌نین ان گوجلو ماددی ائنئرژیسی سایدیقلاری اودون واسیطه‌سیله تانرییا اونون اؤز نعمتلریندن قانسیز قوربانلار وئررلرمیش. (بو سطیرلرین مؤلیفی‌نین بایرامین بو اساس ائلئمئنتی - اودون واسیطه سیله تانرییا قانسیز قوربان مراسیمی ایله باغلی توووزدا صحنه‌لشدیره‌رک چکدیگی قیسامئتراژلی تئلئویزییا فیلمینه بورادان باخا بیلرسینیس- 

  http://www.youtube.com/watch?v=29DDcVA5o2c)

    بایرام مراسیملرینده تانرینی وصف ائدن مراسیم نغمه لری اوخونار، معبدلرده بؤیوک بایرام تدبیرلری کئچیریلرمیش. ایمکانسیزلارا یاردلم ائدیلر، کوسولولر باریشار، یورددا صولح و امین-آمانلیق حؤکم سوررمیش. 

      فیکریمیزجه، بو مراسیملر ان قدیم اینانجلارین، تانرییا صاف قلبدن تاپینمانین عیانی نوماییشی اولاراق، ماددی طبیعتین 4 عونصورونون اینسان حیاتیندا اوینادیغی عوض ائدیلمز رولون لاییقلی قییمتلندیریلمه‌سینه خیدمت ائدیر. محض بو سببدن 4 چرشنبه نین هره سی طبیعتین بیر عونصورونه حصر اولونارمیش. 

   

  سو، اود، تورپاق و یئل چرشنبه‌لرینده اینسانلار بو عونصورلرین واسیطه‌سیله روحی جهتدن تمیزلنرمیشلر. مثلا، اود چرشنبه‌سینده اودون اوزریندن توللانماقلا، سو چرشنبه سینده صاف سو ایله یویونماقلا، تورپاق چرشنبه سینده حَیَطده لاغیم قازیب ایچیندن سورونرک کئچمکله، یئل چرشنبه سینده ایسه آچیق هاوادا چوخ گزمکله تمیزلنرمیشلر. 

  اود چرشنبه سینده اینسانلار سحر تئزدن هوندور بیر تپه‌نین اوستونده تونقال قالایار و همین تونقالین دؤوره سینه توپلاشاراق گونشین دوغماسینی گؤزله‌یرمیشلر. ائله کی، گونش دوغدو، هامی خورلا طبیعتین بو  " اودلو قیزی " نی سالاملایان  " قودو خان "  نغمه سینی اوخویار، تونقالین باشیندا دؤوره وورار، سونرا دا هره اؤز مشعلینی یاندیریب اوجاقلارینی آلیشدیرماق اوچون ائولرینه تلسردیلر. تونقالین باشینا فیرلاندیقجا اوخویارمیشلار: 

  ائی قودو خان، قودو خان، 

  یاندیر بیزیم اودو، خان!  

  آت اوسته قود گتیر، 

  اولوسا اود گتیر 

  سؤزو بال، قودو خان، 

  اؤزو آل قودو خان. 

  تورپاق چرشنبه‌سینده هم ده قبیریستانلیقلارا و موقدس یئرلره زیارته گئدیر، آتا-بابالارین عزیز روحونو شاد ائتمک و احتیرام بیلدیرمک اوچون مزارلارین اوزرینه بایرام پایی دوزولور، اطرافیندا مشعللر و شاملار یاندیریلیر. بو جور صحنه‌لر بیزه دده قورقود داستانلاریندان تانیشدیر. آما تأسوف کی، بعضی قدیم ریتواللارا ایندی آز یئرده تصادوف اولونور. 

  موقدس گونلرین چرشنبه آخشامی سئچیلمه سی‌نین ایسه ماهیتی بوندان عیبارتدیر کی، قدیم تورک دینی-فلسفی بیلیکلرینه اساسن، تانری دونیانی یاراداندا هفته‌نین ایلک گونونده حاضیرلیق ایشلرینی گؤرموش، ایکینجی گون (چرشنبه آخشامی) یاراتماغا باشلامیشدی: اوچونجو گون سو، دؤردونجو گون اود، بئشینجی گون تورپاقلا باغلانان وارلیقلاری یاراتمیش؛ آلتینجی گون یارانیشلارین هامیسینا روح (جان) وئرمیش، یئددینجی گون ایسه ایستیراحت ائتمیشدی. بو ایناما گؤره، بوتون ایلاهی یارادیجیلیق ایشلری‌نین بونؤوره سی‌نین قویولماسی چرشنبه آخشامینا دوشور. تورکلردن فرقلی اولاراق عربلرده ان اوغورلو گون جومه آخشامی، خریستیانلاردا ایسه اییسوس خریستوس دیریلن گون - بازار گونودور. 

  معنویات و هومانیزم بایرامی 

‌  نووروزون نه درجه ده صولح، هومانیزم، مرحمت بایرامی اولماسی اونون سوفره‌سیندن ده آیدین اولور. نووروز سوفره سینده ات یئمکلری اولمامالیدیر - یعنی، قان تؤکولمه‌ملی، هئچ بیر جانلی قیدا مقصدیله اؤلدورولمه‌ملیدیر. بو بایرامدا نینکی اینسانلار داها مئهریبان اولمالیدیر، هم ده حئیوانلارا قارشی مرحمت گؤستریلمه لیدیر. 

  نووروزون اؤز سپئسیفیک سوفره سی وار. بورادا اساسن بیتکیلردن حاضیرلانمیش 7 نؤو قیدا محصولو سوفره‌یه وئریلیر. بو یئمکلرین شاهی طبیعی کی خالقیمیزین کولینارییاسیندا ان دیرلی یئمک ساییلان آشدیر. نووروز آشی خوصوصی فورمادا موختلیف مئیوه قورولاریندان عیبارت قارا ایله بزه‌دیلیر و اطرافینا شاملار دوزولور. بوندان علاوه ، هر ائوده نووروز خونچاسی حاضیرلانیر. بو خونچا خئیلی چئشیدده مئیوه‌لر، شیرنیلر، قوز-فیندیق بویانمیش یومورتالار و س. نعمتلرله بزه دیلیر، کناریندا شاملار یاندیریلیر. 

 یئری گلمیشکن، یومورتا حیات رمزی ساییلیر و اونون بویانماسی حیاتین چالارلارینا ایشاره دیر. نووروز خونچاسی دوز سوفره نین اورتاسینا قویولور. خونچانین مرکزینده ایسه بو بایرامین اساس آتریبوتلاریندان بیری اولان سمنی اولور. سمنی‌نین شر قوووه لری ائودن قوودوغونا و شادلیق گتیردیگینه اینانان خالقیمیز اونو سوفره‌نین ان شرفلی یئرینده قویور. سمنی‌نین تا قدیمدن بری آذربایجان خالقی‌نین موقدس رنگ حساب ائتدیگی قیرمیزی رنگلی سارغی ایله احاطه‌لنمه‌سی ده طبیعیدیر. قیرمیزی تانرییا سئوگی‌نین، موثبت ائنئرژی‌نین، خئییر قوووه لرین و توی-بایرامین رنگیدیر. 

  چوخ تأسوف کی، مینیللیکلر کئچدیکجه بعضی قدیم بایراملاریمیز و دیگر مدنیت ائلئمئنتلریمیز اونودولوب، یاددان چیخیب. مثلا، اوکتیابرین 8-ای خوارنا (بوللوق-برکت) بایرامیدیر، آما بو بایرامی چوخ تأسوفلر اولسون کی، حاضیردا قئید ائتمیریک. 

  پروفئسسور آزاد نبی‌یئو دئییر کی، بایراملار خالقین ریتوال و مراسیم فولکلورونون ان اساس گؤستریجیسیدیر. 40-آ یاخین بایرامی اولان خالقیمیزین تامام اونودولموش مراسیملری ده وار، اونودولماقدا اولانی دا:  " هله لیک میللی بایراملاریمیزین 3 تیپیندن دانیشماق مومکوندور. بیرینجیسی، مؤوسوم مراسیملری، یععنی، امک حیاتی‌نین باشلانماسی، ایلین فصیللری ایله باغلی کئچیریلن بایراملاردیر. ایکینجیسی، معیشت حیاتینی عکس ائتدیرنلردیر، اوچونجوسو ایسه دینی بایراملاردیر.

  بیرینجی قروپا داخیل اولان بایراملار اساسن، خیدیر نبی ایله باشلاییب گول، یاخود گولکن بایرامی ایله باشا چاتیر. 20-یه قدر بئله بایراملارین ان بؤیویو نووروزدور. خیدیر نبی بایرامی تورک طایفالاری‌نین بیر سیرا باشقا بایراملاری کیمی بوللوق، فیراوان یاشاییش اعتیقادلاری ایله باغلی مئیدانا گلیب. بو بایرامدا اسکی اینانجلاریمیز، اولو اجدادلاریمیزین طبیعتین موقدس عونصورلری ایله باغلی میفیک و یاریم‌میفیک دونیاگؤروشو عکس اولونوب. همین بایرامدا طبیعتین موقدس عونصورلرینه اینام و اعتیقاد عکس اولونور " . 

   

  بوتون بو بایراملارین، عادت-عنعنه لرین زیروه‌سینده قدیملیگیمیزی، اوجالیغیمیزی، ایدراکیمیزین انگینلیگینی، روحوموزون بوتؤولوگونو اؤزونده یاشادان نووروز بایرامی دورور. نووروزدا زردوشتلوکدن گلن خئییرین شر اوزرینده کی  قلبه‌سینه اینام یاشاییر، تصدیق اولونور. یعنی، تانری‌نین خئییر و شر ائنئرژیسی آراسینداکی موباریزه ده هانسی طرفین قالیب گلمه سی اینسانلارین اؤزوندن آسیلیدیر. 

   

  صمد وورغونون کندینده ان اونیکال نووروز مراسیملری 

      باهار بایرامی‌نین آتروبوتلاری دا زنگیندیر -  " آتیل-باتیل " ،  " کوسا-کوسا " ،  " یئددی‌لوین " ،  " سمنی " ،   " جیدیر " ،  " اود قالاما و اوستوندن آتیلما " ،  " آخار سو باشینا گئتمه و سو اوستوندن آتیلما " ،  " ائوه تزه ایل سویو گتیرمه " ،  " قولاق فالینا چیخما "  و س. کیمی عادتلر بو گون آذربایجاندا و دیگر یئرلرده یاشادیلماقدادیر. 

  نووروز اینسانلاری آزی 1 آی خوش احوال-روحیییه ده و هم فیزیکی، هم ده روحی جهتدن تمیز فورمادا ساخلاییر. چرشنبه‌لرده هامی بیر-بیرینه پای-پوسک آپاریر، قوناق گئدیر، بایراملاشیرلار. بو آی عرضینده آنجاق خوش سؤزلر دانیشیر، خئییر ایشلر گؤرولور، کوسولولر زورلا اولسا دا، باریشدیریلیر. 

    اینسانلار چرشنبه و بؤیوک بایرام آخشامی مشعللرله و توی-بایراملا چؤللره چیخیر، ائللیکله گزینتی کئچیریر، شنله‌نیرلر. جاوانلار ائولرین قاپیسینا پاپاق آتیرلار، ائو یییه‌سی ده اونلارین بایرام پایینی قویور پاپاغین ایچینه. بو بایرامدا قاپی پوسما، سحره‌دک چیلله کئچیریلمه‌سی و س. زنگین عادت-عنعنه لر وار کی، سایماقلا قورتارماز. 

  کوسا، باهار قیز و کئچلین ایفاسیندا نوماییش ائتدیریلن تاماشالار ایسه دونیانین ایلک خالق تئاتریدیر، طبیعت حادیثه لری‌نین دراماتیکلشدیریلمیش فورمادا سهلشدیریلمه‌سیدیر. 

   

  ماراقلی بیر مسله ده نووروز دئییملری ایله باغیلدیر. 

  درویشلر، آی درویشلر 

  حاق اوزونو گؤرموشلر 

  وئرین بیزیم پاییمیزی 

  آپاراق وئرک اوستادا 

  اوستاد یئسین آد ائله‌سین 

  تانری سیزی شاد ائله‌سین. 

  تکجه بو بند گؤستریر کی، تا قدیمدن تانری عاشیقلری آدلانان درویشلر دییار-دییار گزیب تانرییا سئوگی تبلیغ ائدر، اینسانلارا روحی بیلیکلر بخش ائدر، معبدلرده عیبادت و عئلمله مشغول اولان اوستادلارا - ماقلارا خالقدان بایرام پایی آپاریرلارمیش. اوستاد بو پایی قبول ائدیب آد وئریرمیش. (بورادا دده قورقود داستانی یادا دوشور.) ایناما گؤره، روحانی اوستادی سئویندیرمه‌یه و اونا خیدمته گؤره تانری او پای صاحیبینی شاد ائدرمیش. 

  یئری گلمیشکن، حاضیردا نووروزون ان قدیم کولوریتلری، زنگین عادت-عنعنه‌لری ایله بیرلیکده کئچیریلمه‌سینه صمد وورغونون دوغولدوغو کندده - قازاخ رایونونون یوخاری سالاهلی کندینده راست گلمک اولور. باهار بایرامی مارتین 21-دن 22-نه کئچن گئجه بو کندده او قدر ماراقلی عادتلر و زنگین عنعنه‌لرله کئچیریلیر کی، سانکی قدیم دؤورلره دوشموسن. هر ایل بورایا اؤلکه‌میزین هر یئریندن قوناقلار گلیر کی، بو گئجه نی جانلی سئیر ائتسینلر. 

   

  سووئت دؤورونده نووروز  بایرامی قاداغان ایمیش؟ 

   

  نووروز بایرامی آذربایجاندا ایلک دفعه  سووئت حاکیمیتی زامانی رسمی دؤولت بایرامی ائلان ائدیلیب. بئله کی، سوسیالیست رئسپوبلیکانین بانیسی نریمانووون تشببوثو ایله ایلک دفعه  نووروز بایرامی 1921-جی ایلده دؤولت سویییه‌سینده قئید ائدیله‌رک همین گون غئیری ایش گونو ائلان ائدیلیب. 

  1931-جی ایله کیمی نووروز آذربایجاندا دؤولت بایرامی کیمی قئید ائدیلیب و یالنیز سؤزوگئدن تاریخدن سونرا رسمی دؤولت بایراملاری سییاهیسیندان جیخاریلیلیب. ائرمنیلرین داواملی تبلیغاتی ایله بونو دینی بایرام کیمی گؤستریردیلر، او اوزدن س‌س‌ری اؤز ایدئولوگییاسی‌نین ضیدینه گئدیب دینی بایرامی دؤولت بایرامی کیمی رسمیلشدیره بیلمزدی. لاکین سونرادان خالقیمیزین غئیرتلی اوغوللاری، خوصوصین ده شیخعلی قوربانوو بونون بئله اولمادیغینی ثوبوت ائده بیلدی و باهار بایرامی یئنیدن دؤولت سویییه سینده کئچیریلدی. 

    موعین مودت دؤولت بایرامی کیمی کئچیریلمه‌سه  ده، خالق بو بایرامی همیشه آچیق شکیلده، هئج کسدن گیزلتمه دن قئید ائدیلیب... 

  نووروز بایرامی آری سیویلیزاسییاسینا مخصوص ائله زنگین خزینه‌دیر کی بشریته بوندان قدیمی و بوندان مؤحتشمی هله معلوم دئییل. یونئسکو-نون غئیری-ماددی مدنی ایرث سییاهیسینا سالینان بو بایرام یارادیلیش، اینسانلیق، معنویات، صولح و هومانیزم بایرامی کیمی دونیا خالقلاری‌نین مدنیت خزینه سینده ان اؤنملی یئرینی ساخلاییر. 

قایناق:

  Publika.Az