+0 بگندیم
Qıtaýdağı türkologïya ğılımına qatıstı eñbekter
(Serïyalı zerttew. 1-şi maqala)
1. Ejelgi qıtaý jazbalarındağı köne türkilerdiñ materïaldıq mädenïetine qatıstı mälimetter
Jalpaq Ewrazïya qurlığın ejelden mekendep kele jatqan bügingi türki xalıqtarı öziniñ uzaq tarïxı barısında adamzat mädenïetiniñ damwna eseli de öşpes üles qosqanı anıq. Alaýda tarïxtıñ tarpañ kezeñderinde mañaýındağı alpawıt körşileri men özderindegi işki alawızdıqtıñ saldarınan «mıñ ölim, mıñ tirile jürip», sol özderi jaratqan töl rwxanï qundılıqtarına bekem ïe bolıp qala almağanı da belgili. Bul rette türki xalıqtarınıñ ulttıq bolmıs-bitimin, salt-dästürin, materïaldıq emes mädenïetin belgili deñgeýde ğana bederleýtin dünïeler tek olardıñ salt-dästürinde, folklorında saqtalıp qaldı da, irgeli mädenïet qazınaları (ädebïet, din, fïlosofïya, mwzıka, säwlet, emşilik, beýnelew öneri, kïim-keşek, turmıstıq tutınw buýımdarı men soğıs jaraqtarı…..) tistegenniñ awzında, ustağannıñ qolında ketkenin nemese är kezeñdegi alapat soğıs örtiniñ kül-qoqısına aýnalıp, közden bul-bul uşqanın aýtsaq ta jetkilikti.
Tipti ejelgi ata-babalarımızdıñ aqıl-parasatı men eñbeksüýgiş eki qolı arqılı ömirge kelgen sol ejelgi rwxanï jäne materïaldıq mädenïeti twralı derekterdiñ özin tügendew üşin, büginde arxeologïyalıq qazbalardan tıs, mañaýımızdağı körşiles elderdiñ tarïxï jazbaları men ondağı türkolog ğalımdardıñ zerttewlerine jüginwge mäjbürmiz. Bizdiñ ejelgi tarïxımız ben mädenïetimizge qatıstı mol derek közi saqtalğan sondaý eldiñ biri şığıstağı alıp körşimiz – QXR. Bul arada onıñ sebebin tarqatıp aýtıp jatwdıñ qajeti şamalı. Sebebi, bügingi türki xalıqtarınıñ ata-babaları – ejelgi türkiler men qazirgi étnïkalıq qıtaýlardıñ ata-babaları – tabğaçtar jer jaralıp, sw aqqannan beri irgeles, qoñsılas, qanattas, qatar jasap keledi. Uzına tarïx boýına eki xalıq qarım-qatınastıñ san-alwan satısı men sapasın (tatw körşilik, quda-andalıq, odaqtastıq, qırğï qabaqtıq, özara şapqınşılıq t.s.s.) bastarınan ötkerdi. Al qıtaýlar bolsa, özderindegi ejelden qalıptasqan dästür boýınşa körşileriniñ san-salalı tirligine qatıstı derekterdiñ bärin xattap, şottap, murağattarına saqtap keldi. Ärïne, ol jazbalardıñ bärin ejelgi qıtaýlar «keleşekte osı derekter türkiniñ urpaqtarına qajet boladı-aw» degen janaşırlıqpen emes, sol tustağı özderiniñ «ulttıq qawipsizdigi» üşin jazdı äri twra sol maqsatpen saqtap keldi. Bul bir.
Ekinşiden, tarïxï waqïğalardı, derekterdi xattap-şottap, onıñ murtın buzbaý saqtap otırw ürdisi de – qıtaý xalqınıñ ulttıq dästüriniñ biri. Qıtaý tarïxına qarap otırsaq, bügingi beýneli jazwı (ïeroglïf) paýda bolğannan beri qaraýğı mıñdağan jıldar boýı derek, şejire, tarïxï waqïğa, jılnama, estelik-ésse jazw dästüri jaqsı saqtalıp kele jatqanına kwä bolamız. Bulardıñ eñ baýırğıları tasqa, süýekke, tasbaqa sawıtına, qamısqa, metalğa (qola, mıs, temir) tañbalanğan bolsa, keýindep kezdemege, qağazğa jazılatın boldı. Qıtaý ğalımdarınıñ sözine sensek, olar osıdan 3600 jıl burın ömir sürgen Şañ patşalığı (b.z.b. ? – 1500jj.) kezinde-aq jazw-sızwı bar memleket bolıp esepteletin[1, 47]. Atalğan patşalıqtan keýingi tarïxï kezeñderde ömir sürgen barlıq äwletter (bektikter, xandıqtar, patşalıqtar) öz zamandarı twralı, mañaýı twralı, özge eldermen qarım-qatınas twralı derekterdi, özderiniñ şejirelerin, mañızdı tarïxï waqïğalardı, jılnamalardı, tarïxï tulğalar twralı ğumırnamalıq mälimetterdi xattap-şottap keýingilerge qaldırıp otırdı. Ärïne bulardıñ qamtïtın waqıt kölemi de awqımdı, sanı da öte mol. Sondaý-aq ol jazbalardıñ janrları da san-alwan bolıp keledi. Qıtaýdıñ tawarïxnama ğılımında bulardıñ resmï töl tarïx bolıp esepteletinderi «26 tarïx» dep ataladı. Olar xronogïyalıq tärtippen: «Tarïxï jazbalar», «Xan kitabı», «Keýingi xan kitabı», «Üş patşalıq tarïxı», «Zïn kitabı», «Swñ kitabı», «Çï kitabı», «Lïyañ kitabı», «Soltüstik Çï kitabı», «Soltüstik bektikter tarïxı», «Oñtüstik bektikter tarïxı», «Süý kitabı», «Köne tañ kitabı», «Jaña Tañ kitabı», «Bes äwlet köne tarïxı», «Bes äwlet jaña tarïxı», «Lyao (qara qıtaý) tarïxı», «Zïn tarïxı», «Swñ tarïxı», «YUan tarïxı», «Mïñ tarïxı», «Jaña YUan tarïxı», «Cïn tarïxına kirispe» dep ataladı[2,18]. Tarïxtıñ är kezeñinde qıtaý bïligi men tawarïxşı ğalımdarı maquldap, bekitken osı «26 tarïx» (jalpı 4018 bwmadan turadı) Qıtaýdıñ «resmï tarïxï, şınaýı derek naması» bolıp esepteledi.
(Serïyalı zerttew. 1-şi maqala)
1. Ejelgi qıtaý jazbalarındağı köne türkilerdiñ materïaldıq mädenïetine qatıstı mälimetter
Jalpaq Ewrazïya qurlığın ejelden mekendep kele jatqan bügingi türki xalıqtarı öziniñ uzaq tarïxı barısında adamzat mädenïetiniñ damwna eseli de öşpes üles qosqanı anıq. Alaýda tarïxtıñ tarpañ kezeñderinde mañaýındağı alpawıt körşileri men özderindegi işki alawızdıqtıñ saldarınan «mıñ ölim, mıñ tirile jürip», sol özderi jaratqan töl rwxanï qundılıqtarına bekem ïe bolıp qala almağanı da belgili. Bul rette türki xalıqtarınıñ ulttıq bolmıs-bitimin, salt-dästürin, materïaldıq emes mädenïetin belgili deñgeýde ğana bederleýtin dünïeler tek olardıñ salt-dästürinde, folklorında saqtalıp qaldı da, irgeli mädenïet qazınaları (ädebïet, din, fïlosofïya, mwzıka, säwlet, emşilik, beýnelew öneri, kïim-keşek, turmıstıq tutınw buýımdarı men soğıs jaraqtarı…..) tistegenniñ awzında, ustağannıñ qolında ketkenin nemese är kezeñdegi alapat soğıs örtiniñ kül-qoqısına aýnalıp, közden bul-bul uşqanın aýtsaq ta jetkilikti.
Tipti ejelgi ata-babalarımızdıñ aqıl-parasatı men eñbeksüýgiş eki qolı arqılı ömirge kelgen sol ejelgi rwxanï jäne materïaldıq mädenïeti twralı derekterdiñ özin tügendew üşin, büginde arxeologïyalıq qazbalardan tıs, mañaýımızdağı körşiles elderdiñ tarïxï jazbaları men ondağı türkolog ğalımdardıñ zerttewlerine jüginwge mäjbürmiz. Bizdiñ ejelgi tarïxımız ben mädenïetimizge qatıstı mol derek közi saqtalğan sondaý eldiñ biri şığıstağı alıp körşimiz – QXR. Bul arada onıñ sebebin tarqatıp aýtıp jatwdıñ qajeti şamalı. Sebebi, bügingi türki xalıqtarınıñ ata-babaları – ejelgi türkiler men qazirgi étnïkalıq qıtaýlardıñ ata-babaları – tabğaçtar jer jaralıp, sw aqqannan beri irgeles, qoñsılas, qanattas, qatar jasap keledi. Uzına tarïx boýına eki xalıq qarım-qatınastıñ san-alwan satısı men sapasın (tatw körşilik, quda-andalıq, odaqtastıq, qırğï qabaqtıq, özara şapqınşılıq t.s.s.) bastarınan ötkerdi. Al qıtaýlar bolsa, özderindegi ejelden qalıptasqan dästür boýınşa körşileriniñ san-salalı tirligine qatıstı derekterdiñ bärin xattap, şottap, murağattarına saqtap keldi. Ärïne, ol jazbalardıñ bärin ejelgi qıtaýlar «keleşekte osı derekter türkiniñ urpaqtarına qajet boladı-aw» degen janaşırlıqpen emes, sol tustağı özderiniñ «ulttıq qawipsizdigi» üşin jazdı äri twra sol maqsatpen saqtap keldi. Bul bir.
Ekinşiden, tarïxï waqïğalardı, derekterdi xattap-şottap, onıñ murtın buzbaý saqtap otırw ürdisi de – qıtaý xalqınıñ ulttıq dästüriniñ biri. Qıtaý tarïxına qarap otırsaq, bügingi beýneli jazwı (ïeroglïf) paýda bolğannan beri qaraýğı mıñdağan jıldar boýı derek, şejire, tarïxï waqïğa, jılnama, estelik-ésse jazw dästüri jaqsı saqtalıp kele jatqanına kwä bolamız. Bulardıñ eñ baýırğıları tasqa, süýekke, tasbaqa sawıtına, qamısqa, metalğa (qola, mıs, temir) tañbalanğan bolsa, keýindep kezdemege, qağazğa jazılatın boldı. Qıtaý ğalımdarınıñ sözine sensek, olar osıdan 3600 jıl burın ömir sürgen Şañ patşalığı (b.z.b. ? – 1500jj.) kezinde-aq jazw-sızwı bar memleket bolıp esepteletin[1, 47]. Atalğan patşalıqtan keýingi tarïxï kezeñderde ömir sürgen barlıq äwletter (bektikter, xandıqtar, patşalıqtar) öz zamandarı twralı, mañaýı twralı, özge eldermen qarım-qatınas twralı derekterdi, özderiniñ şejirelerin, mañızdı tarïxï waqïğalardı, jılnamalardı, tarïxï tulğalar twralı ğumırnamalıq mälimetterdi xattap-şottap keýingilerge qaldırıp otırdı. Ärïne bulardıñ qamtïtın waqıt kölemi de awqımdı, sanı da öte mol. Sondaý-aq ol jazbalardıñ janrları da san-alwan bolıp keledi. Qıtaýdıñ tawarïxnama ğılımında bulardıñ resmï töl tarïx bolıp esepteletinderi «26 tarïx» dep ataladı. Olar xronogïyalıq tärtippen: «Tarïxï jazbalar», «Xan kitabı», «Keýingi xan kitabı», «Üş patşalıq tarïxı», «Zïn kitabı», «Swñ kitabı», «Çï kitabı», «Lïyañ kitabı», «Soltüstik Çï kitabı», «Soltüstik bektikter tarïxı», «Oñtüstik bektikter tarïxı», «Süý kitabı», «Köne tañ kitabı», «Jaña Tañ kitabı», «Bes äwlet köne tarïxı», «Bes äwlet jaña tarïxı», «Lyao (qara qıtaý) tarïxı», «Zïn tarïxı», «Swñ tarïxı», «YUan tarïxı», «Mïñ tarïxı», «Jaña YUan tarïxı», «Cïn tarïxına kirispe» dep ataladı[2,18]. Tarïxtıñ är kezeñinde qıtaý bïligi men tawarïxşı ğalımdarı maquldap, bekitken osı «26 tarïx» (jalpı 4018 bwmadan turadı) Qıtaýdıñ «resmï tarïxï, şınaýı derek naması» bolıp esepteledi.
Tutas qıtaý qoğamı tarïxınıñ uzına boýına däwren sürgen osınaw 26 patşalıqtıñ xandıq, bektik tarïxı bolıp esepteletin tarïxnamalarda añız-äfsana türinde awızşa aýtılıp kelgen Xwañ Dïden bastap Cïn ïmperïyası joýılğanğa deýingi (1911j) Qıtaýdıñ bes mıñ jıldıq tarïxı tolıq qamtılıp, üzilissiz, jüýeli äri egjeý-tegjeýli bayandalğan. Bul tarïxnamalar añız, şejire, derek, bayan, ğumırnama, jılnamalardan quralğan. Qamtılğan waqıtı jağınan älemdegi eñ teñdessiz, erekşe mol, asa qundı tarïxï jazba derek qambası. Sondaý-aq bügingi küni onı 5 mıñ jıldıq qıtaý mädenïetiniñ alıp éncïklopedïyası dewge de boladı. Sonımen birge bul alıp jädigerlikti («26 tarïx») – tek étnïkalıq qıtaý xalqınıñ ğana emes, sonımen birge qıtaýmen ejelden beri qoñsılas bolıp, qatar ömir sürip kele jatqan, Ortalıq, Soltüstik, Şığıs, Oñtüstik Azïya xalıqtarınıñ da ejelgi tarïxı men mädenïetiniñ mañızdı dereknaması dep qabıldawğa tolıq negiz bar. Sebebi, bügingi qıtaý özgeni aýtpağanda, ulı qabırğasınıñ sırtında, tw bağzı zamandarda, odan beridegi b.j.s-dıñ aldı-artında birneşe ğasır boýı qıtaýdıñ alğaşqı Cïn, xan patşalıqtarımen qatar ulı Ğun ïmperïyası ömir sürgen bolsa, orta ğasırlarda qıtaýdıñ Süý, Tañ dïnastïyalarımen qatar Ortalıq Azïyada Türk qağanatı ömir sürdi. Sonımen birge bügingi QXR-nıñ Ortalıq Azïyağa tän batıs-soltüstik öñirlerinde, sondaý-aq Orta Azïyanıñ özge de aýmaqtarında tarïxtıñ är türli kezeñderinde ulılı-kişili köptegen étnostar, taýpalar, ulıstar men xandıq-qağandıqtar ömir sürip keldi. Büginde olardıñ keýbirewi joýıldı nemese özgeriske uşıradı. Sol étnostardıñ bügingi äwletteri, birazı qazir Ortalıq Azïyada, QXR-awmağında ömir sürip jatır. Al endi birazı Batısqa, Ewropağa qonıs awdarıp, sol öñirlerde tirşilikterin jalğastırwda. Demek, qalaý bolğan künde de, ejelgi türkilerdiñ tarïxı men mädenïeti öz tusında qıtaý elimen belgili deñgeýde tikeleý de, janamalaý da baýlanısıp jatqanı jasırın emes. Tarïxtağı osınaw jalpı ejelgi türki taýpaları men olardıñ memleketteri jönindegi eñ ertedegi, eñ qundı, eñ qomaqtı, bir şama naqtı jazba derekter, mine ossı söz bolıp otırğan Qıtaýdıñ «26 tarïxınan» köptep kezdesedi. Sondıqtan ejelgi türkilerdiñ tarïxı men mädenïetin zerttewşi qıtaýlıq ğalımdar bolsın, nemese şeteldik ğalımdar bolsın, atalğan jazba derekterdi aýnalıp ötken emes. Sondaý-aq küni bügingi deýin bul jazbalar ejelgi türki mädenïeti men tarïxın zerttewde öziniñ derektik qundılığın saqtap keledi. Buğan deýingi ejelgi türkilerdiñ tarïxı men mädenïetine qatıstı derekterdiñ birazı XIX ğasırda ömir sürgen belgili orıs mïssïoneri Bïçwrïn men francwz ğalımı Şavannıñ awdarmaları arqılı mağlum boldı. Qazaq tarïxı men mädenïetine qatıstı erterekte Reseýde jäne Qazaqstanda jazılğan eñbekterdegi ejelgi Saq, Ğun, Üýsin, Qañlı, Alan, Türik, Qıpşaq t.s.s. ulıstar men memleketterge qatıstı jazba derekterdiñ bir parası Bïçwrïn awdarması arqılı qıtaý jazbalarınan («26 tarïx») alınğanı mälim.
1998 jıldan bastap QXR ŞUAR Şınjañ qoğamdıq ğalımdar akademïyasında isteýtin qazaq tarïxşıları qıtaýdıñ söz bolıp otırğan «26 tarïxındağı» ejelgi türki taýpalarına qatıstı derekterdi iriktep, awdarıp jarıqqa şığara bastadı. Büginge deýin kölemdi-kölemdi (är qaýsısı orta eseppen 30 baspa tabaqtan turadı) üş tomı jarıq kördi. Bul üş tomğa b.z.b. II-III ğasırlardan bastap, «YUan tarïxına» (XII-XIII ğğ.) deýingi aralıqtağı kezeñ jäne osı kezeñde ömir sürgen türki taýpaları men memleketterine qatıstı derekter qamtılğan. Sondıqtan Aspan astı eliniñ älemge atı mäşhür «26 tarïx» attı alıp jazbasın, Qıtaýdağı türkologïya ğılımınıñ bası äri irgeli derekközi dep bağalawımızğa äbden boladı. Sondaý-aq, biz «Qıtaýdıñ köne jazbaları men qıtaý türkologtarı: ejelgi türkilerdiñ materïaldıq mädenïeti twralı» dep atalatın osınaw saraptamalıq eñbegimizge tïyanaq bolar bastı däýek, söz tağanı retinde qarastırğandı jön kördik.
1998 jıldan bastap QXR ŞUAR Şınjañ qoğamdıq ğalımdar akademïyasında isteýtin qazaq tarïxşıları qıtaýdıñ söz bolıp otırğan «26 tarïxındağı» ejelgi türki taýpalarına qatıstı derekterdi iriktep, awdarıp jarıqqa şığara bastadı. Büginge deýin kölemdi-kölemdi (är qaýsısı orta eseppen 30 baspa tabaqtan turadı) üş tomı jarıq kördi. Bul üş tomğa b.z.b. II-III ğasırlardan bastap, «YUan tarïxına» (XII-XIII ğğ.) deýingi aralıqtağı kezeñ jäne osı kezeñde ömir sürgen türki taýpaları men memleketterine qatıstı derekter qamtılğan. Sondıqtan Aspan astı eliniñ älemge atı mäşhür «26 tarïx» attı alıp jazbasın, Qıtaýdağı türkologïya ğılımınıñ bası äri irgeli derekközi dep bağalawımızğa äbden boladı. Sondaý-aq, biz «Qıtaýdıñ köne jazbaları men qıtaý türkologtarı: ejelgi türkilerdiñ materïaldıq mädenïeti twralı» dep atalatın osınaw saraptamalıq eñbegimizge tïyanaq bolar bastı däýek, söz tağanı retinde qarastırğandı jön kördik.
Sebebi, Qıtaýdıñ söz bolıp otırğan «26 tarïx» alıp dereknamasında bügingi künge jetkeni bar, işinara joýılıp ketkeni bar, ejelgi türki taýpalarınıñ tarïxı men mädenïetine qatıstı öte mol qundı derekter saqtalğan. Atap aýtqanda, ejelgi tawlıq Numdar, Ğundar, YUzïler, Deñleñder, Gegwnder, Xagattar, Grwrandar, Üýsinder, Saqtar, Qañlılar, Agattar, Çigilder, Alandar, Teglekter, Tatarlar, Türikter, Qırğızdar, Qarlıqtar, Qasarlar, Quýğırlar, Qïdandar, Onoqtar, Swmaqtar, Türgeşter, Toqarlar, Telekter, Oğızdar, Arağundar sekildi tolıp jatqan ejelgi türkitektes taýpalarğa qatıstı tek tarïxï derekter ğana emes, sonımen birge olardıñ mädenïeti men öneri twralı da mol mağlumat alwğa boladı. Ondağı mälimetterdiñ qundılığı mınadaý sıýpattarmen anıqtaladı: Birinşiden, ejelgi türki mädenïetine qatıstı mälimetdiñ öte erte kezde xatqa tüsip, bizdiñ zamanımızğa jetip otırğandığı. YAğnï ondağı derekter «osılaý bolwı mümkin…» dep keletin qazirgi «tarïxşılardıñ» boljamı nemese «osılaý qorıtındı jasawğa boladı…» deýtin älde bir arxeologtıñ qorıtındısı emes. Öz zamanında «közimen körip, qolımen ustağan» adamnıñ jazıp qaldırğan naqtı jazbası. Mäselen, biz ünemi jobalap bolsa da «jün, teri öñdew – türkilerde ejelden damığan öner», – dep aýtıp ta, jazıp ta jüremiz. Alaýda bul önerdiñ ejelgi türkilerde biz oýlağannan da erte damığanı, biz söz etip otırğan «26 tarïxtan» kezdesedi. Mäselen, «Tarïxï jazbalardağı» ejelgi türkilerdiñ tınıs-tirşiline qatıstı derekterdiñ 2-bwmasında (Sya äwletiniñ şejiresi): «Jün toqıma, teri buýımdarın sawdağa usınatındar Qurım, Sekte, Qasoktar edi»[3.6], – delingen.
Munda söz bolıp otırğan kezeñ b.z.b. XXI-XVI ğasırlar aralığı. Al Qurım, Sekte, Qasok…. degender ejelgi Türki taýpalarınıñ attarı. Demek bul derekten ejelgi türki taýpalarınıñ sonaw b.z.b. XXI-XVI ğasırlardıñ özinde-aq jün toqıp, teri minerlep, odan kïim-keşek, özge de turmıstıq tutınw buýımdarın öndirwmen aýnalısa bastağanın añğaramız. Maldı qolğa üýretw, jün, teri mänerlew öneri twralı tağı bir mısal, «Tarïxï jazbalardıñ» 111-bwma «Ğun bayanında»: «Salt boýınşa ğundar jaýşılıqta mal bağıp, añ awlap küneltedi. Elbasılarınan tartıp qaraşalarına deýin et jep, teriden kïim kïedi, ton jamılıp, kïiz tösenedi»[4]. Ärïne, atalğan jazbalarda ğundardıñ materïaldıq mädenïetine nemese qolönerine qatıstı ğana emes, rwxanï mädenïeti men dünïetanımı, dinï räsimderine, ädet-ğurıptıq zañdarına da qatıstı da mol mälimet kezdesedi. Mäselen, «ğunnıñ barlıq ağaman-aqsaqaldarı jaña jıldıñ basqı aýında Täñiriqut ordasında şağın mäjilis qurıp, qurbandıq şaladı. 5-şi aýda Ulwbalıqta bas qosıp, ata-babalarınıñ arwağına, jer-kökke, ïe-kïelerge arnap ülken şek beredi. Küzge salım jılqı qoñdanğan kezde tasattğıq ormanında ötetin ulı mal men jannıñ sanağı jäne soğan qaraý alınatın alım-salıq mölşeri esepteledi. Olardıñ ädet-zañında: birewge semser (nemese qılış) jumsap zaqımdağan jeri eki qarıstaý bolsa, oğan ölim jazası kesiledi; urlıq istegenderdiñ bala-şağası men mal-mülki tärkilenedi; jeñil qılmıstılarğa tolarsağın şağw jazası, awır qılmıs ötkizgenderge ölim jazası beriledi. Abaqtığa 10 künnen artıq jatqızılmaýdı. Bükil elde abaqtığa jatatındar birneşe adamnan aspaýdı. Täñiriqut är tañda ordasınan şığıp, köterilip kele jatqan künge, tünde aýğa täw etedi»[4]. Budan özge «Tarïxï jazbalarda» ejelgi türki taýpaları qurğan xandıqtar men patşalıqtardıñ äkimşilik jüýesi, äskerï qurılımı twralı da derekter az emes. Mıslı, «ğundar sol bilge qağan, oñ bilge qağan, sol janaq qağan, oñ janaq qağan, sol sardar, oñ sardar, sol ağa jasawıl, oñ ağa jasawıl, sol ağa dañğa, oñ ağa dañğa, sol qutağu, oñ qutağu qoýıladı. Ğundar bilgeni (danışpan) «dökeý» deýdi. Sondıqtan köbine murager xantegin (qalğa) sol qol dökeý xan bolıp tağaýındaladı. Sol-oñ bilge xandardan dañğalarğa deýin irileri on san (tümen), kişirekteri birneşe san (mıñdağan) sarbaz ustaýdı da, jalpı 24 ağaman tağaýındalıp, olarğa «tümenbası» degen ataq beriledi. Ulıqtardıñ ataq-märtebesi atadan balağa mïras bolıp jalğasadı» [4].
Mine körip otırğanımızdaý, bundaý qundı derekter söz bolıp otırğan «Tarïxï jazbalarda» öte mol. Tipti tek ğündarğa ğana qatıstı emes, joğarıda attarı atalğan, büginge jetkeni bar, özgeriske uşırap, atı öşkeni bar, joýılıp ketkeni bar, Numdar, YUzïler, Deñleñder, Gegwnder, Xagattar, Grwrandar, Üýsinder, Saqtar, Qañlılar, Agattar, Çigilder, Alandar, Teglekter, Tatarlar, Türikter, Qırğızdar, Qarlıqtar, Qasarlar, Quýğırlar, Qïdandar, Onoqtar, Swmaqtar, Türgeşter, Toqarlar, Telekter, Oğızdar, Arağundar sekildi tolıp jatqan ejelgi türkitektes taýpalardıñ öneri men mädenïetine, salt-dästüri men dinï nanım-senimine, äskerï jäne äkimşilik qurılımına qatıstı da mol da qundı derekter qamtılğan.
2. Qıtaý ğalımdarınıñ irgeli zerttewlerindegi köne türkilerdiñ materïaldıq mädenïetine qatıstı mälimetter
Joğarıda biz söz etken ejelgi qıtaý jazbalarınıñ jïıntığı «26 tarïxtan» tıs, är kezderi qıtaý ğalımdarı birlese qolğa alıp, jumıla jüzege asırğan irgeli zerttewler de az emes. Solardıñ biri Şınjañ qoğamdıq ğılımdar akademïyası ulttar ïnstïtwtınıñ ğalımdarı jazıp-qurastırğan, 1980 jılı «Şınjañ xalıq baspasınan» qıtaý tilinde, 1982 jılı uýğır tilinde, 1983 jılı qazaq tilinde jarıq körgen «Şınjañnıñ qısqaşa tarïxı» dep atalatın irgeli zerttew. Atalğan eñbek kölemdi-kölemdi eki tomnan (är qaýsısı 20-25 baspa tabaqtan) turadı. Munda qazirgi QXR ŞUAR terrïtorïyasında burındı-soñdı ömir sürgen ejelgi türki taýpalarınan bastap, bügingi küni sol ölkede ömir sürip jatqan türki xalıqtarınıñ tarïxı men mädenïeti jüýeli türde qarastırılğan. Atap aýtqanda, «Şınjañnıñ qısqaşa tarïxınıñ» İ tomınıñ alğaşqı tarawları Şınjañ öñirindegi alğaşqı tas quraldar däwiriniñ tarïxı men mädenïetine arnalğan. YAğnï söz bolıp otırğan eñbektiñ alğaşqı tomınıñ alğaşqı tarawı «Tas qural däwirindegi jäne taptıq qoğamğa ötw kezindegi Şınjañ» dep ataladı. Joğarıdağı «26 tarïxta» ejelgi türkilerdiñ tarïxı men mädenïetine qatıstı jazbalar qıtaýda jazw-sızw paýda bolğannan keýingi kezderdegi közben körgen, qolmen ustağan, qulaqpen estigen zattar, qubılıstar twralı bayan bolatın bolsa, «Şınjañnıñ qısqaşa tarïxınıñ» erekşeligi, munda qıtaýdıñ «26 tarïxın» da öz işine qamtığan ejelgi jazbalardı paýdalanwmen birge, bügingi Şınjañ ölkesindegi arxelogogïyalıq qazba jumıstarınıñ da nätïjeleri men jetistikteri tolıqtaý basşılıqqa alınğan. Mısalı, mına mälimetterdiñ tek anıqtalğan qazba jädigerlikterdiñ kömegi arqasında ğana aýtılıp otırğanı şübäsiz. «Osıdan şamamen 6-7 mıñ jıl burın elimiz (QXR-di meñzep otır. – D.M.) jaña tas qural däwirine qadam tastadı.Sıpaýı tas qural mädenïetiniñ jurtı Şınjañnıñ barlıq jerinen derlik tabıldı.
Ol kezde adamdar paýdalanğan öndiris quraldarı, negizinen, tas jebe, tas pışaq, tas naýza, üşkir tastar men qırw-jonwğa arnalğan tas quraldar edi.
Turmıs jabdıqtarı jağında, negizinen balşıqtan jasalğan ıdıstar boldı. Degenmen sanı öte az, jasalwı da tım turpaýı, tügeldeý qolmen jasalğan, pişini de qarapaýım edi. Balşıq ıdıstardıñ türleri, köbinese asxana jabdıqtarı jäne işip-jemge qajetti basqa da jabdıqtar, atap aýtqanda kübi, kese, tegeş, t.b. öñderi surğılt, keýbirewlerine taraq sïyaqtı beder, keýbirewlerine döñgelek beder nemese tüzw sızıqtı naqıştar sızılğan. Turfannıñ Astana degen jerinde jerinen sändik üşin istetiletin tesigi kişkene tas marjandar tabılğan»[5,14]. Üýsinder men ğundardıñ turmıs-saltına qatıstı da söz bolıp otırğan zertewden qırwar taldawlar men ğılımï tujırımdardı keziktirwge boladı. Mäselen, söz bolıp otırğan eñbektegi: «Ğundar men üýsinderde ağası ölse onıñ äýelin inisi, inisi ölse onıñ jesirin ağası ämeñgerlikke alw – salt bolıp qalıptasqan, bul tuqım-jurağattıñ qurıp ketwiniñ aldın alwdı, sondaý-aq rwlıq jüýeni qorğawdı közdegen şara edi»[5,47], – degen sekildi däýekter men oý-pikirler ejelgi türkilerdiñ étnomädenïetin zerttewde taptırmaýtın derekköz bolıp esepteledi. Budan tıs atalğan zertewdegi ğundar, saqtar, üýsinder, yuzïler, jowjandar, teleler t.b. ejelgi türki taýpalarınıñ materïaldıq jäne rwxanï mädenïetine qatıstı derekter men tujırımdardıñ qundılığın zerttewdiñ mazmunındağı mınadaý taqırıptardan da añğarwğa boladı. «Şınjañdağı awılşarwaşılıq raýondarınıñ feodaldıq qoğamğa ilgerindi-keýindi ötwi» dep atalatın İİİ tarawdıñ birinşi tarawşası: «Dïqanşılıq raýondardıñ feodaldıq qoğamğa ötwi jäne ékonomïkalıq, mädenï saladağı damwı» dep atalatın bolsa, ekinşi tarawşası «jowjan jäne basqa da köşpeli ulttardıñ güldenwi jäne Şınjañdağı äreketi» dep ataladı. Al IV taraw «Tañ patşalığınıñ Şınjañdı birlikke keltirwi. Şınjañda feodaldıq-ékonomïkalıq jäne mädenïettiñ damwı» dep atalğan bolsa, V taraw «Uýğırlardıñ Şınjañda negizgi ultqa aýnalwı. Şınjañnıñ feodaldıq ékonomïkası men mädenïetindegi tıñ damw» dep atalğan. Atalğan tarawlar men tarawşalarda ejelgi türki taýpalardıñ mädenïetine qatıstı tarïxï jazbalar men Şınjañnan tabılğan qazba jädigerler jan-jaqtı taldanıp, jetklikiti zerttelgen bolsa, eñbektiñ özge tarawları men tarawşalarında da öñirdegi sayasï-ékonomïkalıq jağdaýlarğa jasalğan taldawlardıñ oraýında jergilikti xalıqtardıñ mädenïeti men önerine qatıstı mälimetter retine qaraý berilip otıradı.
Qorıtıp aýtqanda, qıtaýdağı tarïxşı-türkolog ğalımdardıñ qolınan şıqqan «Şınjañnıñ qısqaşa tarïxı» dep atalatın kölemdi ujımdıq eñbekti ejelgi türki taýpalarınıñ tarïxı men mädenïetine qatıstı irgeli zerttew dep eseptewge tolıq negiz bar.
Ejelgi türki taýpaları men xalıqtarınıñ tarïxına, mädenïeti qatıstı tağı bir irgeli zerttew «Orta azïya tarïxı» (QXR Ürimşi: Şınjañ xalıq baspası. 2004j. qıtaý tilinde) dep ataladı. «İrgeli» dep otırğan sebebimiz – zerttew eñbegi är qaýsısı 18-20 baspa tabaqtan turatın jalpı 4 tomnan quram tabadı. 1-3 tomdarınıñ avtorı – sanalı ğumırın ejelgi türki taýpaları men Orta Azïya tarïxın zerttewge arnap kele jatqan, atı älemge mäşhür tarïxşı-ğalım, professor Van Çjélaý. Osığan deýin de onıñ qalamınan twğan «Orta Azïya tarïxı», «Orta azïya tarïxınan tezïster», «Orta Azïyanıñ tayaw zaman tarïxı», «Orta Azïyanıñ xalıqaralıq qatınastar tarïxı» qatarlı monografïyalıq zerttewler älemniñ köptegen tilderine awdarılıp, älemdik türkologïya ğılımınıñ damwına tolımdı üles bolıp qosılğan bolatın. 4-şi tomınıñ avtorı professor Dïñ Dwbın. Endi osı ğalımdardıñ söz bolıp otırğan tört tomdıq irgeli zerttewindegi ejelgi türki taýpalarınıñ mädenïeti men önerine qatıstı közqarastarı men tujırımdarına qısqaşa toqtalıp köreýik.
Professor Vañ Çjélaý jazğan üş tomnıñ alğaşqı eki tomı Orta Azïya tarïxınıñ ejelgi kezeñin qawzaýdı. Osı eki tomda Orta Azïya öñirin ejelden mekendep kele jatqan ejelgi türki taýpalarınıñ tarïxımen birge mädenïeti men öneri de keñinen söz boladı. Mäselen, söz bolıp otırğan eñbektiñ alğaşqı tomınıñ İ tarawı «Orta Azïyanıñ ejelgi mädenïeti» dep ataladı da, onıñ işindegi üş bölimi jeke-jeke «Tas quraldar däwirindegi mädenïet», «Mıs quraldar däwirindegi mädenïet», «Temir quraldar däwirindegi mädenïet» dep ataladı. Osı üş bölimnen quralatın alğaşqı tarawda ğalım ejelgi Orta Azïya öñirinde ömir sürgen ejelgi adamdardan bastap, olardan keýingi skïf-saq, ğun, deñleñdediñ mädenïetine qazba jädigerler men jazba derekterge süýene otırıp, jan-jaqtı taldaw jasaýdı. Qıtaý ğalımı Vañ Çjélaý söz bolıp otırğan eñbeginiñ atalğan tarawında, Orta Azïya öñirinen qazıp alınğan ejelgi tas, mıs, temir quraldar däwirine tän jädigerlerge, sondaý-aq qıtaýdıñ işi-sırtındağı, burındı-soñdı jazba derekterge ïek arta otırıp, atalğan aýmaqtıñ adamzat örkenïetiniñ irgeli oşağınıñ biri ekenin däleldewge tırısadı. Alaýda, osı ejelgi mädenïet pen örkenïettiñ «avtorları» kim bolğan? degen mäselege kelgende, keýbir Batıs ğalımdarınıñ eñbekterine «jügine» kelip, ädeýi qıñırğa tartadı. YAğnï, «jalpı Orta Azïya aýmağın (şığısta Qıtaýdıñ Şınjañ ölkesi men Gansw ölkesiniñ batıs böligine deýin) ıqılım zamandarda ündi-ewropalıqtardıñ mekeni edi dewge boladı» [6,47],- degen pikirimen kelisw qïın. Tutas zerttewdiñ uzına ırğasınan är edik bolsa da kezdesip qalatın osındaý-osındaý «buratartwşılıqtarına» sın közben qaraý otırıp, ondaýdı öz ulttıq müddemiz ben naqtı tarïxï derekter turğısınan ekşep alwğa tïispiz. Mäselege osı turğısınan qaraý alatın bolsaq, onda qıtaý ğalımı Vañ Çjélaýdıñ söz bolıp otırğan zerttewinen Orta Azïya aýmağında ömir sürgen ejelgi türki taýpaları men bügingi türki xalıqtarınıñ tarïxı men mädenïetine qatıstı mol da qundı mağlumat ala alamız. Buğan köz jetwizw üşin professor Vañ Çjélaýdıñ «Orta Azïya tarïxı» dep atalatın tört tomdıq irgeli zerttewiniñ alğaşqı eki tomınıñ mazmunına köz salsaq ta jetip jatır.
İ tom:
İ taraw. Orta Azïyanıñ ejelgi mädenïeti.
İİ taraw. Parsı Axmanïd patşalığı kezeñindegi Orta Azïya.
İİİ taraw. Eskendirdiñ şığısqa jorığı jäne Orta azïyadağı Grekïya patşalığı.
IV taraw. Qıtaýdıñ Orta Azïyamen tikeleý qarım-qatınas ornatwı.
V taraw. Soltüstik Ğundar jäne Küsen ïmperïyası.
Vİ taraw. Küsen ïmperïyasınıñ küýrewi jäne Éftalïtterdiñ örkendewi.
Vİİ taraw. Türkilerdiñ étnïkalıq törkini jäne batıs Türik qağanatı.
Vİİİ taraw. Orta Azïyanıñ Tañ patşalığı qaramağına ötwi.
İX taraw. Arabtardıñ Orta Azïyağa şapqınşılığı jäne ïslam dininiñ şığısqa taralwı.
X taraw.Orta Azïyadağı arab üstemdiginiñ ıdırawı.
İİ tom:
İ taraw. Şığıs Ïran jäne Samanïya patşalığı.
İİ taraw. Orta Azïyanıñ türkilenw kezeñi.
İİİ taraw. Xorezm şax patşalığı jäne Qara qıtaýlar.
IV taraw. Moñğuldardıñ Orta Azïyanı bağındırwı.
V taraw. Şağataý xandığı men Moñğul üstemdigindegi Orta Azïya.
Vİ taraw. YUan patşalığı tusındağı Orta Azïya.
Vİİ taraw. Temir ïmperïyası jäne Orta Azïya.
Vİİİ taraw. Ğïrat eliniñ Qıtaýmen qarım-qatınası.
İX taraw. Xuseýin, Sultan Xuseýin jäne Temir patşalığınıñ älsirewi.
X taraw. Temir patşalığınıñ joýılwı.
Qaramaqqa, bul eki tomdağı tarawlardıñ attarı tutastaý taza tarïxï mäselelerdi qarastıratın sekildi köringenimen, zerttelip otırğan tarïxï, älewmettik mäseleniñ retinde sol tustağı türkilerdiñ dinï, ädebï, mädenï jağdayattarı jöninde, materïaldıq mädenïeti twralı jïi söz bolıp otıradı. Atap aýtqanda, söz bolıp otırğan eñbektiñ İİ tomınıñ «Şığıs Ïran jäne Samanïya patşalığı» attı İ tarawınıñ «Samanïlar patşalığı kezindegi orta Azïyanıñ ékonomïkası» deýtin 6-şı böliminde, sol tustağı Orta Azïya öñiriniñ sayasï-ékonomïkalıq jağdaýı ğana emes, rwxanï-materïaldıq mädenïeti de jan-jaqtı saralanadı. Mäselen, «Samanïlar patşalığı bïlik jürgizip turğan kezde Orta Azïyadağa işinara işki bılıqpalıqtardı eseptemegende, jalpı bir ğasırğa tayaw waqıt sırttıñ şabwılına uşırağan joq. Osındaý ornıqtı jağdaýdıñ arqasında, qoğamda özindik beýbit orta qalıptastı da, ékonomïka men mädenïet salası aýta qalardıqtaý damw arnasına tüsti. Söz bolıp otırğan zamanda, Orta Azïyanıñ ékonomïkalıq damw deñgeýi külli musılman elderi işinde aldıñğı qatarda turatın. Märvï kögalı, Zäräpşan jäne Qaşğar özeni alqaptarı, Ferğana, Taşkent, Xorezm qatarlı jerler eginşilik salasınıñ mañızdı ortalıqtarı bolıp esepteletin. Onda dändi daqıldar men paýdalı ösimdikterden arpa, bïdaý, maqta, burşaq türleri, zığır, kendir, joñışqa, sondaý-aq san alwan jemis-jïdekter (üzim, şabdalı, örik, alma, anar, änjür t.b.), qawın-qarbız qatarlılar älemge äýgili bolatın. Malşarwaşılığı jağında, näsildi jılqı, sıýır, tüýe, qoý qatarlı tülikter ösiriletin. Orta Azïyada bizdiñ jıl sanawımızdan köptegen ğasır burın-aq swlandırw jüýesi keremet damığan bolatın, al Samanïlar däwirine kelgende bul salağa tipti de erekşe köñil bölindi.
Söz bolıp otırğan waqıtta Orta Azïyanıñ qolöner öndirisi de aýta qalarlıqtaý damıdı. Tipti sol kezdiñ özinde qol öner öniminiñ bunda öndirilmeýtini joqtıñ qası edi. Maqdïzïdiñ mälimetinşe, ol kezde Orta Azïyanıñ tükpir-tükpirinen sırtqa éksport etiletin önimderiniñ işinde: Termïzdiñ sabını, terek jelimi, Buqaranıñ toqıma buýımdarı, jaýnamazı, kilemi, orda jäne qonaqüýlerdiñ edenderine tastalatın palastar, şaş maýı, mıs şırağdandar, Samarqannıñ jaltıraq kezdemeleri, mataları, qağazı, alıp mıs qazandarı, mänerlep jasağan bïik sıýraqtı tostağandarı, kïiz üýleri, üzeñgiler, awızdıqtır, aýıl-tartpalar, Jızaqtıñ joğarı sapalı qoý jüni jäne jünnen istelgen kïim-keşekteri Taşkenttiñ jılqı terisimen qaptalğan er-turmanı, qoramsağı, kïiz üýi, jamılğısı, sawıtı, ïnesi, şını-ayağı, qaýşısı; Ferğananıñ qural-jabdıqtarı, bolat-temiri; Talastıñ eşki terisi; Samarqannıñ Älfarşahına qarastı Wıýdar awılınıñ mataları; Xorezmniñ qara bulğın terisi, aq swsar terisi, üpilmälik maýı, mänerlengen jılqı terisi, qanjar, temir sawıttarı t.s.s. bar edi»[7,28].
Tağı bir mısal, «Xİ ğasır – Orta Azïyanıñ türkilenw däwiri. Bul kezdiñ erekşeligi köşpeli türik şarwalarınıñ zor kölemde ejelgi mädenïettiñ aýmağına köşip kelwi bolıp tabıladı. Negizinde türkilerdiñ mädenïeti birşama meşew edi de, Orta Azïyağa kelip memleket qurğannan keýin Ïran mädenïetin qabıldadı äri urpaqtarına türkilerdiñ dästürli mädenïetin mïras etip qaldırdı. Sonımen jıl sanawımızdıñ Xİ ğasırındağı Orta Azïya aýmağı meýli sayasï turğıda bolsın, meýli mädenïet jağında bolsın, mülde jaña sapağa köterildi.» [7,134].
Atalğan eñbektiñ osı biz söz etip otırğan tomınıñ kez-kelgen tarawında ejelgi türki qağandığınıñ tarïxımen birge, olardıñ tınıs-tirşiligi, äkimşilik-basqarw qurılımı, eginşilik, malşılıq öneri, dinï senim-nanımı, mädenïeti men öneri t.b. keñinen söz boladı. Atap aýtqanda qıtaý professorı Vañ Çjélaýdıñ paýımdawınşa, «jıl sanawımızdıñ Xİ ğasırında, Türki patşalıqtarı Orta azïyağa jürgizgen kezde, meýli Qaşğarda Türkistanda bolsın, nemese Xorezm, Xorasan, Ğaznäwïde bolsın, ékonomïka, mädenïet t.b. salalar burın bolmağan deñgeýde örkendep, köptegen äýgili ğalımdar ömirge keldi. Bunı sol kezdegi şığıs pen batıs barıs-kelisiniñ jïilegeninen böle qarawğa bolmaýdı. Bağdat qalasımen tığız qarım-qatınasta bolğan Orta Azïyadağı barlıq musılman elderi Qaraxanïlar men uýğırlar arqılı qıtaý mädenïetiniñ de ıqpalına uşırap otırdı. Ğaznäwïler patşalığı Ündistanğa basıp kirgende, oñtüstik mädenïetiniñ soltüstikke taralwına murındıq boldı. Mine osı jağdaýlardıñ bäri Orta Azïyanıñ barlıq öñirindegi mädenïettiñ damwına ïgi ıqpal etti» [7, 147].
Bundaý qızıqtı derekterge tolı mısaldardı äli de köptep keltire berwge boladı. Alaýda bizdiñ maqsat, qıtaýdağı türkologïyalıq zerttewlerge şolw, saraptama jasaw bolğandıqtan, bul kitap twralı sözdiñ tizginin osı arada irkwge mäjbürmiz. Al söz bolıp otırğan eñbektiñ qalğan eki tomında XVİ ğasırdan beri qaraýğı Orta Azïya tarïxı xronologïyalıq tärtippen jalğasadı da, soñğı tomnıñ soñğı tarawı KSRO-nıñ ıdırap, Orta Azïyadağı elderdiñ täwelsizdik alğan jıldarına kelip biraq tireledi.
PAÝDALANĞAN ÄDEBÏETTER:
1. Qıtaý tarïxınıñ oqwlığı (qıtaý tilinde). QXR Pekïn: akademïya baspası. 2012. -490 b.
2. Söz teñizi (İ tom. qıtaý tilinde). QXR Şañxaý: sözdik. 1999.- 2036 b.
3. Çjuñgo tarïxnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter(İ tom). QXR Pekïn: Ulttar baspası.1998. – 916b.
4. Tarïxï jazbalar (eski qıtaý tilinde). 111-şi bwma, Ğun bayanı.
5. Şınjañnıñ qısqaşa tarïxı (İ tom). QXR Ürimji: Şınjañ xalıq baspası,1980. -618 b.
6. Orta Azïya tarïxı (İ tom, qıtaý tilinde). QXR Ürimşi: Şınjañ xalıq baspası. 2004.-490 b.
7. Orta Azïya tarïxı (İİ tom, qıtaý tilinde). QXR Ürimşi: Şınjañ xalıq baspası. 2004.-577 b.
1-şi maqalanıñ soñı.
Düken MÄSİMXANULI
Fïlologïya ğılımdarınıñ doktorı, professor.
