دئییملریمیزده "اوغوز" داستانلاری‌نین ایزلری

علی شامیل     

 اؤزَت:

 دانیشاندا، یازاندا هر بیریمیز موختلیف دئییملر-ایدئوْمتیک ایفاده‌لر ایشله‌دیریک. لاکین هئچ بیریمیز بو دئییملرین اؤزونده هانسیسا گیزلی اینفوْرماسییا داشیدیغینا، تاریخیمیزین هانسی دؤورونده یاراندیغینا و هانسی دونیاگؤروشون منسوبلو اولدوغونا او قدر ده اهمیت وئرمیریک. آذربایجاندا موسا عادیلوْو،میرعلی سئییدوْو، سولئیمان الیاروْو، گوللو یوْل اوْغلو، محمدعلی قیبچاق، سئیف‌الدّین آلتایلی و ب. دئییملرین یارانما تاریخی ایله باغلی دیقّتی‌چکن آراشدیرمالار آپارمیشلار. بیز ایسه آراشدیرمامیزدا رشیدالدینین یازییا کؤچوردویو "اوغوزنامه" ایله بو گون دیلیمیزده ایشله‌دیلن "سوفره‌‌نین قورد پایی" دئییمی و قوردلا بوغوشموش کؤپگه قویون قویروغو یئدیردیلمه‌سی عادتیندن صؤحبت آچاجاغیق.

آچار سؤزلر: اوغوز نامه، قورد، دئییملر،  سوفره‌نین قورد پایی

گیریش:

   نیطقین شیرینلشمه‌سینده و یازی دیلی‌نین آخارلی، اوخوناقلی اولماسیندا دئییملرین رولو اولدوقجا بؤیوکدور. دئییملره فرازئوْلوژی بیرلشمه، ایدئوْماتیک ایفاده، "قانادلی سؤزلر" دئییلیر و یازیلیر. سون ایللرده تاریخیمیزین، مدنی ایرثیمیزین اؤیره‌نیلمه‌سینه دیقّت آرتمیشدیر. یازیلی قایناقلار آزلیق ائتدیگی و یا اولمادیغی دؤورلره ایشیق سالماق اوچون آراشدیریجیلار میفلر، ناغیللارا، داستانلارا، حتّی دیل تاریخینه بئله موراجیعت ائدیرلر. بو دا اولدوقجا اوغورلو نتیجه‌لر الده ائتمه‌یه شراییط یارادیر.

   دونیا‌نین تا‌نینمیش آراشدیریجیلاری‌نین بو ساحه‌ده‌کی تجروبه‌سیندن یارارلانان آذربایجانلی عالیملرین گلدیکلری نتیجه‌لردن اؤلکه‌میزدن کناردا یاشایان آراشدیریجیلار دا هوسله ایستیفاده ائدیرلر.آذربایجانلی آراشدیریجیلاردان موسا عادیلووْون، میرعلی سئییدووْون، محمدعلی قیپچاغین، سولئیمان الییارووْون، کامیل ولی نریمان اوغلونون، کامال عابدوللا‌نین، گوللو یوْل‌اوغلونون، ائلجه ده تورکییه‌ده یاشایان آذربایجان ادبیاتی و تاریخینه دایر ماراقلی مقاله‌لرله دیقتی جلب ائدن سئیف‌الدین آلتایلی‌نین دئییملریمیزله باغلی آپاردیغی تدقیقاتلار اولدوقجا ماراقلیدیر.

 1.دیلی زنگینلشدیرن واحیدلر:

     تا‌نینمیش دیلچی عالیم آذربایجاندا سون اللی ایلده چاپ اولونان لوغتلرین مؤلیفلریندن اولان ع.اوْروجوْو 1976-جی ایلده چاپ ائتدیردیگی «آذربایجانجا-روسجا فرازئوْلوژی لوغت»(اوْروجوْو، 1976)یازدیغی اؤن سؤزده گؤستریر کی، بئله بیر لوغتین یارانماسی فیکری هله 50-جی ایللرده (مؤلیف 20-جی یوزایلین 50-جی ایللرینی نظرده توتور - ع.ش.) دوغموشدو، لاکین او زامان بونو حیاتا کئچیرمک اوچون هئچ بیر مادّی و مئتوْدوْلوژی بازا یوخ ایدی. مادّی بازا دئدیکده، ایلک اوّل لوغتین «اسکئلئتینی» تشکیل ائدن کارتوْتئکا نظرده توتولور کی، بونسوز جیدی معنادا، عومومییّتله هئچ بیر لوغت یارادیلا بیلمز. بو کارتوْتئکانی یاراتماق اوچون بیرینجی نؤوبه‌ده دیلده ایشله‌نن فرازئوْلوژی ماتئریالین اؤزونو تاپماق و سیستئمه سالماق لازیمدیر. مؤلیف بئله بیر شراییطده ایشه باشلامالی اولموشدور (اوروجوو، 1976:5). اونو دا دئیک کی، ع.ع.اوْروجوْوون حاضیرلادیغی سؤزلوگه جمعی 5500 فرازئوْلوژی بیرلشمه - دئییم داخیل ائدیلمیشدیر. بو ایشی داوام ائتدیرن آنکاراداکی «تورکییه‌‌نین سسی» رادیوسونون آذربایجان رئداکسییاسی‌نین مودیری ایکی جیلدلیک «آذربایجان تورکجه‌سی سؤزلوگو»نون مؤلیفی سئیف‌الدین آلتایلی ایسه حاضیرلادیغی «آذربایجان دئییملری سؤزلوگو» کیتابینا 23000-ه یاخین دئییم داخیل ائتمیشدیر. بو آراشدیریجیلاریمیزا داها گئنیش تدقیقاتلار آپارماغا ایمکان وئره‌جکدیر. بیز بو ساحه‌ده گئنیش آراشدیرمالارا گیریشمه‌ییب، یالنیز کونفرانسیمیزین مؤوضوسو ایله باغلی بیر نئچه دئییم اوزرینده دایاناجاغیق. بو گون چوخوموز دانیشاندا دیلیمیزین شیرینلیگینی آرتیرماق اوچون دئییملردن گئن-بول ایستیفاده ائدیریک، لاکین چوخوموز بو دئییملرین نه واخت یاراندیغی، هانسی دؤورون دونیا گؤروشونو اؤزونده داشیدیغینی هئچ دوشونموروک ده.

 2.قوردلا باغلی دئییملر:

     قوردلا باغلی دیلیمیزده چوخلو دئییملر واردیر. مثلا: «فیلانکسین قوردو اولادی»، «قورد آنیلان یئرده حاضیر اولار»، «قورد کیمی»، «قورد قوزو ایله اوتلایار»، «قورد اورگی یئمک»، «قورد یاغی سورتمک»، «قوردلا قییامته قالماق». بوندان علاوه،قوردلا باغلی بعضی مراسیملریمیز ده وار. مثلا: کؤپک قوردلا بوغوشوبسا موطلق اونا قویونون قویروغونو وئریرلر کی،ایت قودورماسین، قورخاق اولماسین. بوتون بونلارین ایزی تاریخیمیزین ان قدیم دؤورلرینه گئدیب چیخیر. هله ده بؤلگه‌لریمیزین بعضیلرینده سوفره‌‌نین یاغلی، ان گؤزل تیکه‌سیندن صؤحبت دوشنده اونا «قورد پایی» دئییلیر. بعضاً ده گؤرورسن کی، بیری باشقاسینا حؤرمت علامتی اولاراق سوفره‌دن داها دادلی بیر تیکه وئرنده دئییر: «بونو قارداش قارداشا قییماز، من سنه قیییرام. سوفره‌میزین قورد پاییدیر». بو دئییملری دینله‌ینده آدامی تعجّوب بورویور کی، نه اوچون سوفره‌‌نین ان دادلی و لذتلی ات تیکه‌سی«قورد پایی» آدلانمالیدیر.

  3."اوغوزنامه"ده قوردون ایستگی.

      اوغوز داستانلارینی دیقتله نظردن کئچیردیکده بو گون دیلیمیزده ایشله‌دیلن بعضی دئییملرین اورادان قایناقلاندیغی‌نین شاهیدی اولوروق. بیزجه «سوفره‌‌نین قورد پایی» دئییمی ده محض اوغوز داستانلاریندان گونوموزه یادیگاردیر. رشیدالدینین قلمه آلدیغی «اوغوزنامه»ده دومان خا‌نین پادشاه ائعلان ائدیلمه‌سیندن،گؤل ائرکین خا‌نین اونون شرفینه‌ قوناقلیق وئرمه‌سیندن صؤحبت آچیلاندا یازیر:«قورقود بو خبری آلینجا اورایا گلدی. گؤل ائرکین خان، دومان خا‌نین شرفینه توی قوردو و قورقود دا کاسا تقدیم ائتدی. یئمکلر گتیریلیب سوفره سالیندیغی زامان قوجا بیر قوردون اولاماسی ائشیدیلدی. دومان خان بوتون حئیوانلارین دیلینی بیلدیگیندن بو قوردون نه سؤیله‌دیگینیده آنلادی. قورد دئییردی: «چوخ حئییف کی، آرتیق من قوجالدیم؛ اوْْولاریمین آرخاسیندان قاچیب اونا یئتیشه بیلمیرم. اگر یئتیشسم بئله اونو توتا بیلمیرم: حتّی توتسام دا پارچالایا بیلمیرم». قوجا قوردون سؤزو بیتن کیمی اوچ گنج قورد بئله جاواب وئردیلر: «اگر سن یاشلی و گوجسوزسنسه، بیزیم قودرتیمیز واردیر؛ اگر هر گنج یاشلییا یاردیم ائتمزسه، اونون نه دگری وار. بو گئجه دومان، قارانلیق و شیدّتلی بیر فیرتینا اولاجاق. بوندان ایستیفاده ائدیب توی اوچون گتیریلمیش حئیوانلارین هامیسی‌نین قویروقلارینی و قارینلارینی پارچالاییب سنه وئره‌جه‌ییک. بونلاری کؤنول راحاتلیغی ایله یئ؛ زیرا هر زامان سنه یاردیم ائده‌جه‌ییک»(رشیدالدین،2003، 65-66). اونلارین یاخینلیغیندا،مطبخده‌کی قویونلارا گؤز-قولاق اولان گؤل ائرکین خا‌نین قارا باراک آدلی بیر ایتی واردی. بو ایت «اگر پادشاه منه ایستی بیر یاغلی قویروق وئرسه، سیزلردن هئچ بیرینیزین بیر قوزویا بئله ال اوزادیب اونا صاحیب اولمانیزا یول وئرمرم» - دئیه جاواب وئردی. پادشاه اوغلو (شاهزاده) دومان بو دورومو ائشیتجک بیشمیش و حاضیر اولان یئمگین ایچیندن بیر قویروق گؤتوروب او ایته آتدی. یا‌نیندا اولان هر کس: «هئچ، ایته ده، بئله بیر قویروق آتارلارمی؟» - دئیه سوروشدولار. او ایسه بئله جاواب وئردی: «بونو بیزیمله گؤل ائرکین خان آراسیندا کؤنول اینجیکلیگی اولماسین دئیه وئردیم» 3. رشیدالدین سونرا تصویر ائدیر کی، گئجه یاریسی دومان خان اویانیب یا‌نینداکیلاردان«چؤله باخین، گؤرون کولک اسیر یا یوخ» دئیه خبر آلیر. اونلاردا اطرافین قارانلیق، کولکلی و سون درجه قورخونج بیر یاغیشلی هاوا اولدوغونو سؤیله‌ییرلر. دومان خان قوردلارین سؤزونون دوغرو اولدوغونو آنلاییر. سحر یاغیش کسیب هاوا آیدینلاشاندان سونرا هدیه آپاراجاقلاری قویونلاری تاپا بیلمیرلر. قویونلارلا بیرلیکده قارا باراک یوخا چیخمیشدیر. دومان خان یا‌نیندا اولان 300 آدامینا قارا باراکی و سورونو تاپماغی تاپشیریر. تکجه بیر یولو اولان آغلی آدلی بیر کئچیدده سورونو تاپیرلار. قارا باراک قوردلارلا ووروشموش، کئچیدین آغزینی توتاراق اونلارین قویونلارا هوجومونون قارشیسینی آلمیشدیر. دومان خان بونو اؤیرندیکده اؤزو درحال آتینی مینیب اورایا گئدیر. قویونلارینی دا سوره‌رک ائرکین خا‌نین یا‌نینا آپارماغی امر ائدیر. ائرکین خان دومان خا‌نین گلمکده اولدوغونو اؤیرندیکده اونو قارشیلاماغا چیخیر. دومان خانلا گؤل ائرکین خان قوجاقلاشیب گؤروشورلر و برابر اوتورورلار.

سونوج:

  بو پارچادان دا آچیق-آیدین گؤرونور کی، دیلیمیزده‌کی دئییملری بیز دیقتله آراشدیرساق، تاریخیمیزین قارانلیق صحیفه‌لرینه ایشیق ساچمیش اولاریق.

قایناقلار:

 ع.ع.اوروجوو. (1976) آذربایجانجا-روسجا فرازئولوژی لوغت. «ائلم» نشرییاتی. باکی.

رشیدالدین.(2003) اوغوزنامه. (حاضیرلایان ای.م.عوثمانلی) آذربایجان میلّی ائنسیکلوپئدییاسی ن‌پ‌ب، باکی

کؤچورن: عباس ائلچین