اسکی تورکلرده بایرام و شؤلنلر

پروفسور، دوکتور سالیم قوجا

کؤچورن: عباس ائلچین

     بایرام قاورامی ایلک دفعه کاشغارلی ماحمودون 11. یوز ایلده یازدیغی "دیوان"دا گؤرولور. کاشغارلی، کلمه‌‌نین اصلی‌نین "بذرم" اولدوغونو، بو کلمه‌نی اوغوزلارین "بیرم" شکلینه چئویردیکلرینی بیلدیریر. یئنه کاشغارلی‌یا گؤره، بایرام "اگلنمه، گولمه و سئوینمه گونودور." بایراملار 11. یوز ایل تورک توپلوموندا، شوبهه‌سیز "بایرام یئری" آدی وئریلن بیر میداندا قوتلانماقدایدی. بایرام یئری، اؤزللیکله چیچکلرله سوسلنمکده، چیراغ ویا مشعل‌لرله آیدینلاتیلماقدایدی کی، بوراسی کاشغارلی‌نین ایفاده‌سییله عادتن "گؤنول آچان" بیر مکان اولماقدایدی.(1) بایرام یئری‌نین آیدینلاتیلمیش اولماسیندان، بایرام قوتلامالاری‌نین گئجه ده دوام ائتدیگی آنلاشیلماقدادیر. بورادا همن بیلدیره‌ک کی، کاشغارلی ماحمود بو آچیقلامایلا رمضان و قوربان بایراملاری کیمی دینی بیر بایرامدان دئییل، میلّی بیر بایرامدان سؤز ائتمکده‌دیر. آنجاق کاشغارلی، بو بایرامین نه زامان قوتلاندیغینا دایر بیلگی وئرمه‌مکده‌دیر. دیقّتلی بیر تاریخچی‌نین بو زامانی یئنه کاشغارلی‌نین ایفاده‌سینده گئچن بیر کلمه ایله تثبیت ائتمه‌سی مومکوندور. کاشغارلی، بایرام یئرینی تصویر ائدرکن بو مکا‌نین چیچکلرله سوسلندیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. چیچکلرین گئنل‌لیکله ایلک‌باهاردا آچدیغینی دوشونورسک، بایرامین دا عئینی مؤوسومده قوتلانمیش اولماسی موحقّقدیر.

       تاریخی قئیدلره گؤره، تورکلرین هونلاردان بری بایرام و شؤلن توروندن بیرچوخ تؤره‌ن و فعالییتلری واردی. مثلن، هون تورکلری بئشینجی آیدا، یعنی ایلک‌باهاردا " Lungcınğ/لونگجینغ" آدی وئریلن یئرده توپلوجا بؤیوک بیر بایرام ائتمکده ایدیلر. بو بایرامدا هم اینانجلا ایلگیلی عادتلر یئرینه گتیریلمکده، هم ده تورلو یاریشلار دوزنلنمکده ایدی. دینی عادت اولاراق ائوره‌‌نین یارادیجیسی "گؤک تانری" و قوتسال ساییلان "یئر" اوچون آت قوربان ائدیلمکده ایدی. (2) بوندان سونرا بایرامین یاریش و اگلنجه قیسمینا گئچیلیردی. بو قیسیمدا تورکلرین ان چوخ سئودیکلری بیر ایدمان تورو اولان آت یاریشلاری گئچیریلیردی. آت یاریشلاری سکیزینجی آیدا، یعنی سون‌باهاردا بیر کره داها تکرارلانماقدایدی. یاریش جیغیری اولاراق دا بیر اورما‌نین اطرافی ویا یئره چاخیلمیش و ایشارت وظیفه‌سی گؤرن آغاج داللاری ایله بلیرلنمیش بیر مکان سچیلمکده ایدی.(3)

       هونلارینکینا بنزر بایرام و شؤلنلره گؤک‌تورکلرده ده راستلانماقدادیر. گؤک‌تورکلر، هر ایل بللی بیر زاماندا "اجداد ماغاراسی"ندا آتالارینا قوربان کسیردیلر. اونلار عئینی شکیلده بایرام قوتلامالارینا دا، بئشینجی آیین ایکینجی یاریسیندا "گؤک تانری" و "قوتسال یئر و سو" اوچون قوربان کسمکله باشلاییردیلار. قورباندان سونرا دا توپلوجا اگلنجه‌یه گئچیلمکده ایدی. اوزللیکله قیزلار آیاق توپو (تئپوک) اویناماقدایدی. هرکس قیمیز ایچمکده ایدی. بوندان سونرا دا ماهنیلار سؤیلنمکده ایدی.(4) بورادا دیقّتی چکن بیر خوصوص واردیر. تورکلرده بایرام قوتلامالارینا توپلومون همن همن هر کسیمی قاتیلیردی. اوسته‌لیک بو قاتیلیش سئیرچی اولاراق دا دئییلدی. مثلن گنج قیزلار، بوگون گئنللیکله اوغلانلارین اوینادیغی آیاق توپو اویونونو شخصن اؤزلری اوینامیشدیلار.

      عئینی بایرام و شؤلنلر اویغور تورکلرینده ده وار ایدی. 450 ایلینده اویغور تورکلریندن 5 قروپ بیرله‌شه‌رک، چینین قوزئیینده بؤیوک بیر تؤره‌ن دوزتمیشلر. اونلار بو تؤره‌نده اؤنجه "گؤک تانری"یا قوربان سونموشلار، سونرا دا ماهنیلار سؤیله‌یه‌رک اگلنمیشدیلر.( 5) اؤته یاندان، 840 ایلیندن سونرا تاریم حؤوزه‌سیندن گلیب، یاری یئرلشیک حیاتا گئچن اویغورلار، دین اولاراق بودیزمی قبول ائتدیکلری حالدا اسکی گله‌نکلرینی ترک ائتمه‌میشدیلر.

        10. یوز ایلین ایلک چئیرگی ایچینده اویغور قاغا‌نینی زیارت ائدن چین ائلچیسی وانگیئنته‌یه گؤره، اویغورلار، اوچونجو آیین دوققوزوندا، یعنی 9 مارتدا بیر شؤلن (سویوق یئمک شؤلنی) دوزنله‌ییردیلر.. اونلار بو شؤلنده بیربیرلری‌نین اوزرینه سو آتماق صورتی‌ ایله اگلنمکده ایدیلر.( 6) بیلیندیگی کیمی، تاریم حؤوزه‌سینده یاز آیلاری چوخ سیجاق و قوراق گئچمکده ایدی. قوووروجو سیجاقلار حیاتی عادتن جهنّمه چئویردی. اویغورلار آنجاق یئرین آلتیندا ائولر اینشا ائده‌رک ویا یایلالارا چیخاراق بو سیجاغین ائتکیسیندن اؤِلرینی قورتارماغا چالیشیردیلار.(7) اونلارین اؤزللیکله بایرام اگلنجه‌لرینده بیربیرلرینی ایسلاتمالاری‌نین سببی ده، بو سیجاقلا ایلگیلی ایدی. سرپیلن سولارلا هاوا عادتن ائتکیلنمکده، بئله‌جه یاز آیی‌نین قوووروجو سیجاغی قووولاراق یاغمور ایستنمکده ایدی.

      وئردیگیمیز بیرنئچه اؤرنکله بورادا بو حوکمه واریریق: تورکلرین ایسلامدان اؤنجه اورتا آسیادا اؤزلرینه اؤزگو بیر حیات طرزلری و اینانجلاری اولدوغو کیمی، یئنه اؤزلرینه اؤزگو بایراملاری و شؤلن‌لری ده اولموشدور. گؤرولدویو کیمی، بو بایرام و شؤلن‌لرین اساسینی اینانجلا ایلگیلی داورانیشلار و توپلو گئچیریلن اگلنجه‌لر اولوشدورماقدادیر.

       ایندی ده بو بایرام و شؤلن‌لرین هانسی دوشونجه و اینانجدان دوغموش اولدوغونو تثبیت ائتمه‌یه چالیشالیم: بیلیندیگی کیمی، طبیعت و ایقلیم اینسان حیاتی‌نین و دوشونجه‌سی‌نین شکیللنمه‌سینده باشلیجا رول اوینار. تورکلرین ایلک آنا یوردو اولان اورتا آسیادا طبیعت و ایقلیم، یاشاماق اوچون سون درجه الوئریشسیز و آجیماسیزدیر. قیشلار دوندوروجو و فیرتینالی، یازلار ایسه قووروجو سیجاق و قوراق گئچر. بو ایقلیم، تاریما یئتری قدر ایمکان تانیماز. اورتا آسیا تورکونون باشلیجا گئچیم قایناغینی حئیوان و حئیوان اورونلری اولوشدوروردو. فقط، قیشلارین سرت و اوزون گئچمه‌سی، سیخ سیخ حئیوان قیریملارینا (یوت=یوتماق) یول آچیردی. باشلیجا ائکونومیک وارلیقلارینی ایتیرن تورکلر ده، پریشان اولورلار و گوج دوروملارا دوشوردولر. بوندان دولایی اورتا آسیا تورکونون حیاتیندا ایکی اؤنملی مؤوسوم و ایکی اؤنملی یئر اولموشدور: مؤوسوم اولاراق قیش و یاز. یئر اولاراق دا قیشین گئچیریلدیگی "قیشلاق" و یازین گئچیریلدیگی "یایلاق". تورک اوچون قیش، عادتن قیسیلماق و بیرچوخ شئیدن محروم اولماق دئمکدی. یاز ایسه، یاییلماق و داها دا اؤنملیسی اوزون سورن قیش آیلاریندا یاشانان ائکونومیک سیخینتیلاردان قورتولماق آنلامینا گلیردی. تورک اوچون بو، بیر باخیما قورتولوش و حورّرییته قوووشما ایدی. بئله بیر دوروم دا آنجاق بیر بایراملا قوتلانابیلیردی. ایشده تورکلرین، یازین موژده‌چیسی اولان ایلک‌باهاردا بیر بایرام ائتمه‌لری‌نین باشلیجا سببی بو ایدی.

      فقط سوسیال اولایلار تک بیر سببه باغلانا بیلمز. داها دوغروسو سوسیال اولایلارین اولوشوموندا بیرچوک فاکتور بیردن رول اوینار. بیز ده بیرچوخ تاریخچی کیمی، ارگنه‌قون دستا‌نینا قونو اولان اولایلارین، تورک میلّی بایرامی‌نین اولوشوموندا اؤنملی بیر قاتقیسی‌نین بولوندوغو اینانجینداییق. اوسته‌لیک، ارگنه‌قون دستا‌نیندا آنلادیلان اولایین گئرچک یانلارینی یازیلی بلگه‌لرده ده تثبیت ائده بیلمکده‌ییک. بورادا، تورک بایرامینا قایناقلیق ائتدیگینی دوشوندوگوموز ارگنه‌قون دستانی اوزرینده بیراز دورالیم:

      بیلیندیگی کیمی، تورک دستانلاریندان ماناس دستانی خاریج هئچ بیری زاما‌نیندا درله‌نیب یازییا گئچمه‌دیگی اوچون تام دئییلدیر؛ آنجاق بونلار تاریخین قایناق کیتابلاری آراسیندا پارچالار و اؤزتلر حالیندا بولونماقدادیر. ارگنه‌قون دستا‌نی‌نین دا ایکی آیری پارچاسی (ورسییون، واریانت) بولونماقدادیر. بونلاردان بیری چین ایل‌لیکلرینده، دیگری موغول ایلخانلی تاریخچیسی رشیدالد‌ینین "جامع‌التواریخ" آدلی اثرینده قئیدلیدیر. ایکی فرقلی واریانت حالیندا اولان بو پارچالاری اؤنجه بیربیرییله تاماملایاراق اؤزتله‌یه‌لیم:

      گؤک‌تورکلرین آشینا عاییله‌سی، دوشمانلاری طرفیندن تمامن یوخ ائدیلیر. بو قتل‌عامدان گئرییه کیچیک بیر اوشاق قالیر. اونون دا آیاقلاری کسیلیر و باتاقلیغا آتیلیر. بیر دیشی قورد گلیر و اوشاغی قورتاریر. اونو بیر ماغارایا گؤتورور و امزیره‌رک بؤیودور. دوشمانلاری بو دورومو اؤیره‌‌نینجه اوغلانی اؤلدورمک ایسترلر. فقط قورد بونا ایذین وئرمز؛ ماغارا‌نین گیزلی گئچیدیندن اوغلانی ارگنه‌قون وادیسینه گؤتورور. بورادا اونونلا جوتله‌شیر. بو جوتلشمه‌دن اون اوغول دوغار. بو اون اوغول دیشاریدان قیز آلماق صورتییله چوخالیر. آرادان دؤرت یوز ایل گئچر. ارگنه‌قون وادیسی آشینا عاییله‌لرینه دار گلمه‌یه باشلار. دیشاری چیخماق ایسترلر؛ فقط یول تاپا بیلمزلر. آرتیق ایچلرینده ماغارایا چیخان یولو بیلن ده قالمامیشدیر. وادینی قاپاتان داغلاردان بیری تمامن دمیردیر. آرالارینداکی بیر دمیرجی، بو داغی اریتمک صورتییله دیشاری چیخابیله‌جکلرینی سؤیلر. اودلار یاخیلیر و کؤروکلر قورولور.

      دمیر اریر و چیخابیله‌جکلری قدر بیر دلیک آچیلیر. گؤک تورکلر بو دلیکدن دیشاری چیخاراق اورتا آسیایا یاییلیرلار. بوگون گؤک تورکلر اوچون بیر بایرام اولور. اونلار هر ایل بوگون "اجداد ماغاراسی"نا گئده‌رک، بورادا آتالاری اوچون قوربان کسرلر. بو تؤره‌نلرده گؤک‌تورک قاغانلاری بیر پارچا دمیری آتشه آتیب قیزدیردیقدان سونرا اونو بیر اؤرسون اوزرینده چکیچله دؤیرلر. دیگر گؤک‌تورک بَیلری ده عینی حرکتی بیرر بیرر تکرارلار.

      گؤرولدویو کیمی، گؤک‌تورک دؤولتی‌نین قوروجوسو اولان آشینا عاییله‌لری اوچون ارگنه‌قوندان چیخیش، بیر قورتولوش و اؤزگورلوگه قوووشما گونو اولموشدور. بورادا همن بیلدیره‌لیم کی، ارگنه‌قون دستا‌نیندا آنلادیلان اولای تمامن خیال محصولو اویدورما بیر اولای دئییلدیر؛ عکسینه تاریخی بیر تمله دایانماقدادیر.

       یازیلی قایناقلارین بیلدیردیگینه گؤره، ارگنه‌قون دستا‌نینا تمل اولان بو تاریخی اولایین باشلانغیجی بئله جریان ائتمیشدیر: چینین باشلیجا آماجی، اؤزو اوچون تهلوکه اولاراق گؤردویو هون دؤولتی‌نین سییاسی وارلیغینا سون وئرمکدی. 216 ایلینده گونئی هون دؤولتی‌نین سییاسی وارلیغینا تمامن سون وئره‌رک بو آماجینا اولاشان چین، هون بویلارینی بیربیریندن آییراراق، هر بیرینی بیر یئره یئرلشدیرمیش و باشلارینا دا بیرر چینلی والی تعیین ائتمیشدیر. بئله‌جه چین، اوزون بیر سوره راحات بیر نفس آلمیشدیر. ساییلاری 19-و بولان هون بویلاری، بیر عصر ساکین و حرکتسیز بیر حیات یاشادیقدان سونرا 4. یوز ایلین باشلاریندان اعتیبارن چینده چیخان قاریشیقلیقلاردان دا یارارلاناراق، یئنی هون دؤولتلری قورمایا باشلامیشدیلار. بونلاردان بیری ده قانسو بؤلگه‌سینده قورولان قوزئی لیانگ دؤولتیدیر (401439). ایشده گؤک‌تورک دؤولتینی قوراجاق اولان آشینا عاییله‌لری ده قوزئی لیانگ دؤولتینه باغلی بویلار آراسیندا یئر آلیردی. چینین اوْردوْس بؤلگه‌سینه حاکیم تابقاچ تورک دؤولتی (338ـ557)، 439 ایلینده قورخونج بیر ضربه ایله قوزئی لیانگ دؤولتینه سون وئرینجه، آشینا عاییله‌لری‌نین بو ضربه‌دن قورتولابیلن فردلری قاچاراق، اورتا آسیا‌نین ان بؤیوک دؤولتینه صاحیب اولان آوارلارا سیغینمیشدیلار. چین ایل‌لیکلری‌نین قئیدلرینه گؤره، قتل عام شکلینده گئرچکلشن تابقاچ ضربه‌سیندن 500 آشینا عاییله‌سی قورتولابیلمیشدیر. (8)

      آلتای (آلتین) داغلاری‌نین اتکلرینه یئرلشدیریلن آشینا عاییله‌لری، بورادا اوزون سوره دمیرچیلیک ائتمیشلر و اگمنلیکلری آلتیندا بولوندوقلاری آوارلارا سیلاح ایستیحصال ائتمیشلر. اونلار بورادا، ساده‌جه دمیرچیلیک یاپماقلا یئتینمه‌میشلر، چین ایله تیجارت ائده‌رک بیر عصر ایچینده گوجلو بیر قؤوم حالینا گلمیشلر. قتل عام شکلینده اولان تابقاچ ضربه‌سی، اوزون ایللر آشینا عاییله‌لری‌نین حافیظه‌سیندن سیلینمه‌میش، بیراز یوخاریدا اؤزتله‌دیگیمیز گؤک‌تورک ارگنه‌قون دستا‌نینا قونو اولموشدور.

      بورادا دستا‌نین ایلک قیسمینی بیر کره داها خاطیرلایالیم: گؤک‌تورکلرین آشینا عاییله‌لری دوشمانلاری طرفیندن تمامن یوخ ائدیلمیشدی. بو ایمحا حرکتیندن گئرییه بیر اوغلان اوشاغی قالمیشدی. بو اوشاق، بیر قورد طرفیندن قورتاریلماق صورتییله ارگنه‌قون وادیسینه گؤتورولموشدو. چین ایل‌لیکلریندن آپاردیغیمیز تثبیتلره گؤره، بو اولاغان اوستو اولایین گئرچک حیکایه‌سی، تابقاچ ضربه‌سی و بو ضربه‌دن قورتولابیلن آشینا عاییله‌لری‌نین آوارلارا سیغینماسی شکلینده جریان ائتمیشدیر. فقط، ارگنه‌قوندان دمیر داغی اریته‌رک دیشاری چیکیش نئجه بیر تاریخی تمله دایانیر؟ دستاندا آنلادیلان بو دورومون یازیلی قایناقلاردا تاریخی بیر تملینی‌ تاپا بیلمه‌دیک. بیز بورادا بو دورومون آنجاق منطیقی بیر ایضاحینی ائده‌بیلریک. قناعتیمیزجه، آشینا عاییله‌لری‌نین تابقاچ ضربه‌سیندن قاچیب سیغیندیقلاری آلتای داغلاریندا دمیر معد‌نی‌نین چوخچا بولوندوغو بیر یئر واردی.

     آشینا عاییله‌لری بو داغدا بیر اوجاق آچدیلار. اوجاق، معدن آلیندیقجا داغین ایچینه دوغرو ایلرله‌دی.عادتن بؤیوک بیر ماغارا حالینا گلدی. قالابالیق بیر ایشچی قروبونون معدن چیخاردیغی سیرادا بؤیوک بیر کؤچوش میدانا گلدی. بؤیوک معدن کوتله‌لری اوجاغین چیحیشینی باغلادی. معدنچیلرین هامیسی ایچریده محصور قالدی. دیشاریداکیلر محصور قالانلاری قورتارماق اوچون اوجاغی باغلایان کوتله‌لری قالدیرماق ایسته‌دیلر. فقط باشارانمادیلار. بو دفعه مسلکی تجروبه‌لریندن یارارلاناراق، اوجاغی باغلایان معدن کوتله‌لرینی بؤیوک بیر اود یاخماق صورتییله اریتمه‌یه باشلادیلار. اودو دواملی جانلی توتماق اوچون ده کؤروکلر قوللاندیلار. سونوندا بو کوتله‌لر اریتیلدی و اوجاق آچیلدی. فقط بؤیوک بیر فلاکتله قارشیلاشدیلار. چونکو، ایچریده محصور قالانلارین بؤیوک بیر قیسمی اؤلموشدو. بو بیر میلّی فلاکت ایدی. بو دوروم آشینا عاییله‌لرینی چوخ ائتکیله‌دی. کیمیسی باباسینی، کیمیسی قارداشینی ایتیرمیش اولان آشینا عاییله‌لری، هر ایل بو فلاکتین یاشاندیغی گونده بو اوجاغا گلدیلر و بورادا اؤلن آتالاری اوچون بیر تؤره‌ن دوزنله‌دیلر. بو تؤره‌نده اؤنجه، اؤلن آتالاری اوچون قوربان کسدیلر. سونرا، آتالاری‌نین حیاتینا مال اولان دمیر معد‌نیندن بیر پارچا آلاراق، اونو اؤرسون اوزرینده چکیچله دؤیمک صورتییله بو اولایی سمبولیک شکیلده پروتئست ائتدیلر. بو دوروم گؤک‌تورک دؤولتی قورولونجا دؤولت آداملاری طرفیندن قوتلانان بیر دؤولت تؤره‌نی حالینا گلدی.

      اؤیله آنلاشیلیر کی، گؤک‌تورک دؤولت آداملاری‌نین قوتلادیقلاری بو بایرامدا آشینا عاییله‌لری‌نین تابقاچ ضربه‌سیندن قورتولوشلاری و آلتای داغلاری‌نین اطرافیندا بیر عصر دمیرچیلیک ائده‌رک، گوجلو بیر قؤوم حالینا گلمه‌لری حاکیم بیر تئما اولموشدور. دستانداکی حاکیم تئمانی دا بؤیوک بیر احتیمال ایله معدن ایشچیلری‌نین باشینا گلن فلاکت اولوشدورموشدور. تؤره‌نده‌کی سمبولیک دمیر دؤیمه موتیفی ده، هم آشینا عاییله‌لری‌نین دمیرچیلیک ائده‌رک گوجلو بیر قؤوم حالینا گلمه‌لرینی آنلاتماق اوچون، هم ده یاشانان فلاکتین بیر پروتئستی اولاراق قوللانیلمیشدیر.

       بایراملاردا اوجاغا بیر دمیر پارچاسی آتاراق، بونو بیر اؤرسون اوزرینده دؤیمه عادتی، ساده‌جه گؤک‌تورکلره مخصوص بیر عادت اولاراق قالمامیشدیر؛ 10. یوز ایلده گوجلو بیر قؤوم اولاراق اورتایا چیخان اوغوزلاردا دا بو عادت دوام ائتمیشدیر. اوغوزلار، دوشمانلاری ایله ائتدیکلری ساواشدان سونرا ائوه دؤنوشلرینی مارت آیی‌نین سون گونلرینه دنک گتیریردی. بو زامانا دا "اؤزگور، باغیمسیز گون" دئیردیلر. اوغوزلار، بو گونده بؤیوک بیر اود یاندیریب، ایچینه بیر پارچا دمیر آتارلار و سونرا بو دمیری اؤرسون اوزرینده چکیچله دؤیردیلر. بئله‌جه اونلار، توپراغی و سویو ائتکیله‌دیکلرینی و داها دا اؤنملیسی سویوغو اوزاقلاشدیردیقلارینی دوشونوردولر.(9 )

      ایندی بورادا بیراز دوراراق، بایرام حاقّیندا قایناقلاردان آختاردیغیمیز بیلگیلره تکرار دؤنوب، بونلاری آچیقلاماغا چالیشالیم: جانلیلارین حیاتی "یئنیلنمه" ایله دوام ائدر. یئنیلنمه‌نین بیتدیگی یئرده ده اؤلوم باشلار. اورتا آسیادا قیش مؤوسومونون اوزون و سرت گئچدیگی یئرلرده حیات عادتن دورماقدایدی. بؤیله بیر ایقلیمده یاشایان و حئیوانچیلیقلا گئچینن اسکی تورک توپلولوقلاری اوچون باهارین گلمه‌سی و طبیعتین یئنیدن جانلانماسی، قورتولوش و عادتن یئنیدن دوغوش دئمکدی. بوندان دولایی تورکلر باهارین گلیشینی بیر بایرام ایله قوتلامیشدیلار. بو قوتلامانی دا، گئنللیکله یئنی ایلین باشلانغیجیندا ائتمیشلر. چین ایل‌لیکلری‌نین بیزه بیلدیردیگینه گؤره، قیرغیزلار یئنی ایلین ایلک آیینا " movşıai" دئمیشدیلر. (10) بوراداکی "موْوشی" کلمه‌سی، احتیمالن تورکجه "باش" کلمه‌سی‌نین، "ai" ده "آی" کلمه‌سی‌نین چینجه‌ده‌کی بیر ترانسکریپسییونو (سؤیله‌نیشی) اولمالیدیر. بو دوروما گؤره تورکلر، یئنی ایلین ایلک آیینا "باش آی" آدینی وئرمیشدیلر. او حالدا اسکی تورکلرده بایراملار دا "باش آی"دا ائدیلمکده ایدی. بو "باش آی" ،ایلین هانسی آیینا تقابول ائدیردی؟ اویغورلار، بایرام و شؤلن‌لرینی اوچونجو آیین دوققوزوندا ائدیردیلر. بئله ایسه، بو "باش آی" ،مارت آیی اولمالیدیر. چونکو، کاشغارلی ماحمودون مؤوسوملر حاقّیندا وئردیگی بیلگیلر ده بیزیم بو تثبیتیمیزی دولایلی اولاراق دوغرولاماقدادیر. کاشغارلی ماحمودا گؤره، موسلمان اولمایان گؤچَبه تورکلر، ایلی دؤرد بؤلومه آییرماقدایدیلار. بونلارین هر بیرینه بیرر آد (کؤکلم، یاز، گوز، قیش) وئرمکده ایدیلر. اونلار، "یئنی گون" ،یعنی "نووروز"دان اعتیبارن ایلک‌باهارین ایلک آیینا "اوغلاق آی" دئمکده ایدیلر. چونکو اوغلاقلار بو آیدا دوغماقدایدی. (11) "اوغلاق آی" ایسه، بؤیوک بیر احتیمال ایله مارت آیی ایدی.

      بیراز یوخاریدا هونلارین و گؤک‌تورکلرین بایراملارینی ماییس آییندا توتدوقلارینی سؤیله‌میشدیک. گؤرولدویو کیمی بو ایکی آی، یعنی مارت ایله ماییس آیلاری آراسیندا ایکی آیا یاخین بیر زامان فرقی بولونماقدادیر. بو فرق ندن ایلری گلمیشدیر؟ قناعتیمیزجه، بو دوروم مؤوسوملرین ائرکن ویا گئچ گلمه‌سی ایله ایلگیلیدیر. گئرچکدن ده هونلار و گؤک‌تورکلر، تورفان اویغورلارینا گؤره داها ثوزئیده اوتوروردولار. دولاییسییلا اونلارین یورداریندا ایلک‌باهار داها گئچ بیر زاماندا گلمکده ایدی.

       بو دگرلندیرمه ایله واردیغیمیز سونوح بودور: اسکی تورک توپلولوقلاری بایراملارینی ایلک باهارین گلیشی اولان مارت آییندا قوتلاماقدایدیلار. بو آی عئینی زاماندا یئنی ایلین دا ایلک آیی‌دیر. بوندان دولایی اونلار بو آیا "باش آی" آدینی وئریردیلر. کاشغارلی‌نین دیوا‌نینیندا گئچن ایفاده‌دن ده آنلاشیلدیغینا گؤره، تورکلر بایرام توتدوقلاری گونو بؤیوک بیر احتیمال‌لا "یئنی گون" (یئنگی/یانگی کون) شکلینده آدلاندیریردیلار. بو کلمه ده فارسجا "نووروز" کلمه‌سی‌نین تام بیر قارشیلیغیدیر.

      اسکی تورک بایراملاریندا دؤرت عونصور گؤرولور. بونلاری بو شکیلده بلیرله‌مک مومکوندور:

1. ریتوئل دگر داشییان داورانیشلار،

2. حیاتلاریندا رول اوینایان نسنه‌لر،

3. اگلنجه ایله ایلگیلی عونصورلار،

4. گئییم، سوسلنمه و سوسله‌مه ایله ایلگیلی عونصورلار.

1. ریتوئل دگر داشییان داورانیشلار

      دینی اینانجلارین تؤره‌ن و قوراللارینا " rit/ریت" دئییلیر. باشقا بیر ایفاده ایله "ریت" ،دینی تؤره‌ن و تاپینما‌نین شکلیدیر. تاپینما ایله ایلگیلی داورانیشلارا و دینی تؤره‌نلرده قوللانیلان نسنه‌لره ده "ریتوئل" آدی وئریلیر. بو داورانیشلار اینساندا هیجان یارادیر؛ نسنه‌لرین ده اوغور گتیرجگینه اینانیلیر. (12) اسکی تورک توپلولوقلاری‌نین بایراملاریندا دا ریتوئل دگر داشییان بعضی داورانیشلار و نسنه‌لر بولونماقدادیر. مثلن قوربان و یاغمور ریتی بونلارین باشیندا گلیردی.

      اسکی تورک دینی "گؤک تانری" اینانجینا دایانیردی. بو، تک تانریلی بیر اینانیش ایدی. تورک اینانجی‌نین مرکزینه اوتورتولموش اولان "گؤک تانری" ،ائوره‌‌نین و بوتون جانلیلارین یارادیجیسی دوروموندایدی. باشدا اینسان اولماق اوزره بوتون جانلیلار اونون ایراده‌سینه باغلییدی. یئر اوزونده‌کی حیاتی، طبیعتی و ایقلیمی او دوزنله‌مکده ایدی. حاکیمییّت و حؤکومدارلیق، اونون باغیشییلا گئرچکلشمکده ایدی. آنجاق اوندان دیلکده بولونولابیلمکده ایدی. قیساجا سؤیله‌مک گره‌کیرسه، اونون هر شئیده رولو و ائتکیسی واردی. دولاییسییلا تورکلر اؤِزلرینی دایمن، حیاتلاری اوزرینده تک و موطلق سؤز صاحیبی اولان "گؤک تانری"‌نین دستک و حیمایه‌سینی آلماق دوروموندا حیس ائتمیشدیلر. بونون وچون ده بایراملارینا اؤنجه "گؤک تانری"یا قوربان کسمکله باشلامیشدیلار. قوربان اولاراق دا، حیاتلاریندا اؤنملی بیر عونصور اولان و باشلیجا رول اوینایان آتی ترجیح ائتمیشدیلر.

 2. حیاتلاریندا رول اوینایان نسنه‌لر

       تورکلرین بؤیوک دؤولتلر قوراراق اورتا آسیایا حاکیم اولمالاریندا و یاییلمالاریندا باشلیجا ایکی عونصور رول اوینامیشدیر. بونلاردان بیری آت، دیگری دمیردیر. بیلیندیگی کیمی دمیر سیلاح صنایعی‌نین باشلیجا معدنیدیر. قیلیج، سونگو، بیچاق، توپوز، قالخان، تمرن (تمورگن)، زیرئح (یاریق) و تولغا کیمی بوتون ساواش آراج و گئرچلری همیشه دمیردن دوزلمکده ایدی. تاریخی قئیده‌لره گؤره، گؤک‌تورکلر دمیری ایشله‌مک و بو معدندن سیلاح دوزلتمک صورتییله اوزون سوره گئچینمیشلر و گوجلو بیر قؤوم حالینا گلمیشدیلر. داها دوغروسو، دمیرچیلیک گؤک‌تورکلرین آتا صنعتی دوروموندادیر. حتّا اونلار، مسلکی تجروبه‌لرینی قوللاناراق، یعنی دمیر داغی اریتمک صورتییله ارگنه‌قوندان چیخابیلمیشدیلر. دمیر داغین اریتیلمه‌سینده و گؤک‌تورکلرین قورتولوشوندا، شوبهه‌سیز اود دا رول اوینامیشدیر. بوندان دولایی اود، تورکلرین حیاتیندا اؤنملی بیر عونصور حالینا گلمیشدیر. بورادا همن بلیرته‌لیم کی، تورکلرده اودون ایرانلیلاردا و هیندولاردا اولدوغو کیمی ریتوئل بیر آنلامی و دگری بولونماماقدادیر. تورکلرده ده اود قوتسالدیر؛ فقط تاپینما‌نین بیر اوبژه‌سی دئییلدیر. Simocatt آدلی بیر بیزانس تاریخچیسی‌نین اسکی تورک اینانجی حاقّیندا وردیگی بیلگی، بو دورومو آچیقجا اورتایا قویماقدادیر. Simocatt -ین بو خوصوصداکی تثبیتی عئینن بئله‌دیر: "تورکلر؛ توپراغی، سویو، اودو و هاوانی قوتسال سایارلار و اونلارا سایغی گؤستریرلر. بونونلا بیرلیکده گؤی اوزو ایله یئری یارادان تک بیر تانریدان باشقا بیر شئیه تاپمازلار. اونا آتلار، سیغیرلار و قویونلار قوربان ائدرلر."( 13)

3. اگلنجه ایله ایلگیلی عونصورلار

      اسکی تورک بایراملاری‌نین ان اؤنملی قیسمینی اگلنجه‌لر اولوشدوردو. زیرا تورکلر، حیاتا باغلی، حیاتی سئون، گولمکدن و اگلنمکدن خوشلانان، سون درجه جانلی، دینامیک، حرکتلی، دیشا دؤنوک و نئشه‌لی بیر کاراکتر یاپیسینا صاحیب ایدیلر. تورکلرین بو اؤزللیکلری بایراملاردا داها بلیرگین بیر شکیلده گؤرولمکده ایدی. اونلارین بایرام یئرلری، اؤزللیکله یئتنکلرین گؤستریلدیگی و سرگیلندیگی بیر اگلنجه شؤله‌نی و شنلیک یئری اولماقدایدی. قایناقلارین سینیرلی بیلگیلریندن اؤیرندیگیمیزه گؤره، بورادا آت و اوخ یاریشلاری یاپیلماقدا، آیاق توپو اوینانماقدا، آیری آیری ویا قروپلار حالیندا نئشه‌لی ماهنیلار سؤیلنمکده و بولجا قیمیز ایچیلمکده ایدی. بئله‌جه خوشجا واخت گئچیرمک صورتییله اگله‌نیلمکده ایدی. بو اگلنجه‌یه توپلومون همن همن هر کسیمی قاتیلماقدایدی.

       تورک توپلومو، تاریخین هر دورینده جانلی و دینامیک قالابیلمیش اندر توپلوملاردان بیریدیر. بونون باشلیجا سببی نه ایدی؟ بو سورونون ان یاخشی جاوابینی کاشغارلی ماحمودون 11. یوز ایلده یازدیغی آنسیکلوپئدیک بؤیوک تورکجه سؤزلوکده بولماقداییق. کاشغارلی ماحمودون دیوا‌نیندا 190دان آرتیق "یاردیملاشما و یاریشما" ایله ایلگیلی کلمه بولونماقدادیر. (14) همن بلیرته‌لیم کی، بو تور کلمه‌لرین هئچ بیرینی باشقا میلّتلرین سؤزلوکلرینده گؤرمک مومکون دئییلدیر. بورادا هیچ تردّود ائتمه‌دن بو حؤکمه واریریق: اسکی تورکلرده توپلوم حیاتی "یاردیملاشما و یاریشما" حالیندا گئچیردی. بونلاردان یاردیملاشما، توپلومو دایمن بیرلیک و دایانیشما آنلاییشی ایچینده توتوردو. ائله‌کی، بوتون خالق، احتییاج حالیندا بیربیرینه یاردیم ائدن عادتن بیر عاییله کیمی ایدی. (15) یاریشما ایسه، توپلومون بوتونویله ایلرله‌مه‌سینی ساغلاییردی. هر ایکیسی ده بیرلشینجه اورتایا دایمن جانلی، حرکتلی و دینامیک بیر توپلوم چیخماقدایدی. ایشده تورک توپلومونون، تاریخین هر دؤورینده جانلی، حرکتلی و دینامیک بولونماسی‌نین سیرّی بو ایدی. (16 )

      اسکی تورک بایراملاری‌نین ان اؤنملی عونصورو اولان "یاریشما" اوزرینده بورادا بیراز داها دورماق گره‌کیر: کاشغارلییا دایاناراق آز اؤنجه بلیرتدیگیمیز کیمی، "یاریشما" ساده‌جه بایراملاردا دئییل، تورک توپلوم حیاتی‌نین هر صحیفه‌سینده واردی. حتا دئیه بیله‌ریک کی، تورکلر گونلوک ایشلری‌نین هامیسینی "یاردیملاشما و یاریشما" آنلاییشی ایچینده گؤروردولر. اؤته یاندان، یاریشما توپلومداکی یئتنکلی اینسانلاری اؤن پلانا چیخارماقدایدی. تورکلرده اؤزللیکله قهرمانلیق کولتو (اینانج) واردی. تورک توپلوموندا یئتنکلی و باشاریلی کیشیلر دایما سایغی گؤرمکده، ال و باش اوستونده توتولماقدایدی. داها اونلارین ساغلیغیندا حاقلاریندا قهرمانلیق دستانلاری دوزولمکده ایدی. بو دستانلار قوپوز ائشلیگینده باخشیلار و اوزانلار طرفیندن بایرام، دویون و یاس تؤره‌نلرینده سؤیلنمکده ایدی. بئله‌جه، هم یئتنکلی کیشیلر اونورلاندیریلماقدا، هم ده توپلومدا یئنی یئتنکلی کیشیلرین چیخماسی تشویق ائدیلمیش اولماقدایدی.

 4. گئییم، سوسلنمه و سوسله‌مه ایله ایلگیلی عونصورلار

      تورکلر، هیچ شوبهه‌سیز بایراملارین روحونا و هاواسینا اویغون بیر شکیلده گئیینمکده ایدیلر. اؤزللیکله اونلارین قییافتلرینده قیرمیزی، یاشیل و ساری رنکلر حاکیمدی. مثلن، توئکتا کورگا‌نیندا اورتایا چیخاریلمیش اولان بیر پرنس (تیگین) جسدی‌نین اوزرینده اوست اوسته قیرمیزی، یاشیل و ساری رنکلرده اوچ چئشید پالتار گئیدیریلمیش دورومدادیر. (17) قیرمیزی، یاشیل و ساری رنکلر عوثمانلی اوردولاری‌نین بایراقلاریندا دا یان یانا بولونماقدایدی. بو رنکلردن اؤزللیکله قیرمیزی تورکلرین رنگی ایدی. زیرا، قاراخانلی و سلجوکلو حؤکومدارلاری‌نین بایراقلاری، توغلاری، سالتانات شمسییه‌لری (چتر)، اوتاقلاری و گئیدیکلری چیزمه‌لری همیشه قیرمیزی رنکده ایدی.(18) اؤته یاندان خالق کسیمینده ده قیرمیزی رنک چوخ سئویلمکده ایدی. تورکلرده قیرمیزی رنک همن همن هر دؤورده مودا ایدی. مثلن وامبری‌نین تثبیتینه گؤره، تورکیستاندا قادینلار و کیشلر همیشه قیرمیزی رنکلی کؤینکلر گئیمکده ایدیلر. قادینلار اؤزللیکله دویون و بایرام گونلرینده گئیدیکلری اوزون کؤینکلری‌نین اوزرینه شال ساریب، بو شالین ایکی اوجونو سارقیتماقدایدیلار. آیریجا اونلار، پالتارلارینا اویغون قیرمیزی و ساری رنکده چکمه‌لر گئیمکده ایدیلر.(19) اؤته یاندان، تورک مئعماری یاپیلاری‌نین سوسلمه‌لرینده ده قیرمیزی و ساری رنکلر حاکیمدی. اسکی تورک چادیر و قالیلاری‌نین ناخیشلاری دا همشه قیرمیزی و ساری رنکده ایدی. (20)  

       تورکلر، بایراملاریندا هم اؤزلری سوسلنمکده، هم ده بایرام یئرلرینی سوسله‌مکده ایدیلر. داها اؤنجه بلیرتتیگیمیز کیمی، بایرام یئرلری ایشیقلارلا آیدینلاتیلماقدا، چیچکلرله دوناتیلماقدایدی. بو چیچکلر هیچ شوبهه‌سیز، "نووروز"21 آدییلا دا آنیلان "نووروز گولو" چیچکلری ایدی. زیرا ایلک باهاردا ایلک آچان چیچک، " نووروز گولو " چیچگیدیر. عادتن قاری دله‌رک چیخان بو چیچک، ایلک باهارین دا ایلک موژده‌سینی وئرمکده ایدی.

      تورکلرده بایرام سوسلمه‌لری، یاریشا سوخولان حئیوانلار اوچون ده یاپیلماقدایدی. مثلن یاریشدیریلاجاق آتلار، گورشدیریله‌جک دوه‌لر، توققوشدورولاجاق قوچلار، توسونلار و ماندالار، (جاموس=سو سیغیری)، دؤیوشتوروله‌جک خوروزلار، صاحیبلری طرفیندن چئشیدلی بویالار، خینالار، مونجوقلار، نظرلیکلر، تورلو رنکلرده و دسنةلرده قوماشلار ایله سوسلنمکده ایدی. بو عادت، بوگون آنادولو کؤیلرینده عئینن دوام ائتمکده‌دیر.

      بورایا قدر وردیگیمیز بیلگیدن و ائتدیگیمیز تحلیللردن چیخان سونوج بودور: تورکلرین ایسلامدان اؤنجه اورتا آسیاداکی حیاتلاریندا اؤِزلرینه اؤزگو بایراملاری و شؤلن‌لری اولموشدور. بو بایراملارین اولوشوموندا و دوغوشوندا، هیچ شوبهه‌سیز اونلارین حیاتلارینی ان چوخ ائتکیله‌ین اورتا آسیا‌نین طبیعت و ایقلیم شرطلری ایله دستانلارینا قونو اولان اولایلارین باشلیجا رولو بولونماقدادیر. بو دا، سؤز قونوسو بایراملارین دینی اولماقدان زییاده میلّی نیته‌لیکلی بایراملار اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر.

      بورادا قونویا سون وئرمه‌دن اؤنجه بیر ده بو سورویا جاواب وئرمه‌میز گره‌کیر. تورکلر میلّی بایراملارینی ایسلامی دؤنمده ده دوام ائتدیرمیش‌می‌دیلر؟ دوام ائتدیردیلرسه، بونو هانگی آد ویا آدلار آلتیندا قوتلامیشدیلار؟ بورادا همن بلیرتهلیم کی، تورک سییاسی حیاتیندا ایستیقرار یوقدور. باشقا بیر ایفاده ایله سؤیله‌مک گره‌کیرسه، تورک سییاسی حیاتیندا زیروه‌لر و چؤکونتولر واردیر. تیپقی بیر اولدوزون پارلاییشی و سؤنوشو کیمی تورک دؤولتلری بیردن پارلار و بیردن سؤنر. تاریخ بویونجا تورک سییاسی حیاتی همن هپ همن بئله دوام ائتمیشدیر. آرخا آرخایا قورولان تورک دؤولتلری، همیشه زیروه‌یه چیخدیقدان سونرا ییخیلمیشلار. تورک سییاسی حیاتیندا بولونمایان ایستیقرار، تورک توپلوم حیاتیندا واردی. زیرا، اسکی تورک توپلومو یئرلشمیش و کؤکلو دگرلره صاحیبدی. بو دگرلرین بوتونونه "تؤره" دئییلردی. تورک تؤره‌سی ده، اؤِز توپلومونو دایمن یاشادا بیله‌جک و آیاقدا توتابیله‌جک اؤلمز ایلکه‌لر و قوراللار احتیوا ائدیردی. سییاسی سارسینتیلار و چؤکونتولر بئله تؤره‌‌نین ایلکه‌لرینی و قوراللارینی قولای قولای یوخ ائده‌میردی. ایشئه تورکلر، تؤره‌‌نین بو اؤزللیگینی "ائل (دؤولت) گئدر تؤره قالیر" (22) سؤزو ایله ایفاده ائدیردیلر. بورادا قصد ائدیلن، هیچ شوبهه‌سیز تورک تؤره‌سی‌نین دایمن جانلی و آیاقدا توتدوغو تورک توپلومودور. گئرچکدن د، بیر تورک دؤولتی ییخیلیرکن، تورک تؤره‌سی‌نین دایمن جانلی و دینامیک توتدوغو تورک توپلومو آیاقدا قالابیلمکده و یئنی یئنی تورک دؤولتلری قورابیلمکده ایدی. (23)

      11. یوز ایلدا توپلوجا موسلمان اولوب، ایسلام مدنییتی دایره‌سی ایچینه گیره‌رک، ایسلام دونیاسی‌نین اورتاسیندا آرخا آرخایا دؤولتلر قوران تورکلر، میلّی دگرلرینی بوتونویله قورورلار و ایسلام توپلولوقلاری‌نین ایچینده عادتن اورتا آسیاداکی حیاتلارینی یاشاییردیلار. ایران و عرب کولتورلری‌نین ائتکیسی اوزئیده قالیر، تورک توپلوم حیاتی‌نین درینلیگینه نوفوذ ائده بیلمیردی. اؤزللیکله بایرام، دوغوم، دویون و اؤلوم اولایلاریندا اسکی تورک عادتلری حاکیمدی. (24) اؤته یاندان تورکلر، ایسلام دونیاسیندا دیللرینی بوتونویله قوروماقلا بیرلیکده پراتیک غایه‌لرله یان یانا یاشادیقلاری توپلولوقلارین دیللریندن ده بعضی کلمه و قاوراملار آلیب قوللانمیشدیلار. مثلن "نووروز" بونلاردان بیریدیر. بیلیندیگی کیمی نووروز، فارسجا کؤکنلی بیر کلمه‌دیر. فقط نووروز، عئینی زاماندا هم فارسلارین، هم ده تورک توپلولوقلاری‌نین ایلک باهاردا یاپدیقلاری بایرامین آدیدیر. داها آچیق بیر ایفاده ایله سؤیله‌مه‌میز گره‌کیرسه، تورکلر، اورتا آسیا کؤکنلی اولان میلّی بایراملارینی ایسلامی دؤنمده "نووروز" آدی آلتیندا قوتلامیشدیلار.

      بورادا همن بلیرته‌لیم کی، "فارسلارین میلّی بایرامی نووروز" ایله "تورکلرین میلّی بایرامی نووروز" آراسیندا تملده و اؤزده بؤیوک فرقلار بولونماقدادیر. هر ایکی میلّتین نووروز بایراملاریندا شکلی اولاراق اورتاق عونصورلار بولونماقدادیر فقط، بو عونصورلارین هر ایکی میلّتده آنلاملاری و یوروملاری تمامن فرقلیدیر. مثلن، اود عونصورو هر ایکی میلّتین بایرامیندا دا واردیر. فقط، ایرانلیلاردا اود تاپینما‌نین بیر اوبژه‌سیدیر. (25) بوندان دولایی ریتوئل بیر آنلام داشیماقدادیر. تورکلرده ایسه اود، تمیزلنمه‌‌نین و آریندیرما‌نین بیر واسیطه‌سیدیر. دولاییسییلا اسکی تورک اینانجینا گؤره، صافلیغیندان شوبهه ائدیلن هرکه‌سین و هر نسنه‌‌نین ایکی اود آراسیندان گئچیریلمه‌سی، بیر اوجاغین اطرافیندا دؤندورولمه‌سی و حتا بیر اودون اوزریندن آتلاتیلماسی لازیمدیر. مثلن، گؤک‌تورکلر، بیزانس ائلچیسی Zemarkhos-و هر تورلو فلاکتدن اوزاق توتماق اوچون بیر اود اطرافیندا دؤندورموشدولر. (26) اؤته یاندان تورک قاملاری (شامانلاری) دا، خسته‌نی کؤتو روحلاردان آریندیرمانی اودلا یاپماقدایدیلار. (27)

      اودون اوزریندن آتلاتیلماق صورتییله آریندیرما عادتی، اورتا آسیا تورک توپلولوقلاریندا قوروناراق گونوموزه قدر اولاشمیشدیر. اورتا آسیا تورک توپلولوقلاری‌نین نووروز آدی آلتیندا قوتلادیقلاری باهار بایراملاری‌نین همن همن هامیسیندا بو عادت واردیر. تورک توپلولوقلارینداکی بو عادت، ساده‌جه نووروز بایراملاریندا دئییل، عئینی زاماندا دویون تؤره‌نلرینده ده گلینین‌ سوموک اودو اوزریندن آتلاتیلماسی و چئوره‌سینده دؤندورولمه‌سی شکلینده ایجرا ائدیلمکددیر.(28)

      تورک بایراملارینداکی بعضی عونصورلار ایران بایراملاریندا هیچ بولونماماقدادیر. مثلن، ایران بایراملاریندا اؤرسون اوزرینده دمیر دؤیمه عادتی یوخدور. بو تمامن تورکلره خاص بیر گله‌نکدیر. بو گله‌نگین کؤکو ده گؤک‌تورکلره دایانماقدادیر. تورکلرده دمیرچیلیک آتا مسلگی دوروموندا ایدی. تورکلرده‌کی"تارخان" عونوا‌نی‌نین دمیرچیلیکله چوخ یاخین ایلگیسی واردی. اورتا چاغ تاریخی‌نین قایناقلاریندا وئریلن بیلگییه گؤره، آنجاق یئددی گؤبکدن بری آتالاری دمیرچیلیک یاپانلار بو عونوانی آلیب قوللانابیلمکده ایدی. اؤته یاندان، ایران تاریخینده فارسلارین دمیرچیلیک یاپتیقلارینا دایر هئچ بیر بیلگی بولونماماقدادیر.

       تورک بایراملارینداکی یاریشما تورو اگلنجه‌لر ایران بایراملاریندا همن همن هیچ یوخدور. یاریشما، اسکی تورک حیاتی‌نین ان بلیرگین اؤزللیگیدیر. اساسن یاریشما، موجادیله و اوستون گلمه فیکرینه دایانیر. تورکلر، حیاتدا قالابیلمک اوچون اورتا آسیا‌نین سون درجه سرت و آجیماسیز طبیعت و ایقلیم شرطلرینه قارشی دواملی موجادله ایچینده اولموشدولار. (29) بئله‌جه، موجادیله و اوستونلوک دویغوسو زامانلا اونلارین بوتون فعالییتلرینه یانسیمیشدیر.

      ایران بایراملاری جمشید و فریدون کیمی حؤکومدارلارین تخته چیخیشی اولایلارینا دایانیر. تورک بایرامی‌نین اولوشومونا ایسه، تورکون حیاتیندا رول اوینایان عونصورلار و اولایلار قایناقلیق ائدر. بونلار طبیعت، ایقلیم، بؤیوک فلاکت، توپلو قورتولوش ویا اؤزگورلوگه قوووشما کیمی بوتون توپلومو ایلگیلندیرن اولایلاردیر.