غلامحسین ساعدی؛ دویغو و ایضطیرابلارینی پانتومیملرینده عکس ائتدیرن یازیچی

پروانه مممدلی

       تبریزده دوغولان، عؤمرونون سون ایللرینی پاریسده یاشاییب یارادان،ایستعدادلی آذربایجانلی ناثیر غلامحسین ساعدی جمعی 53 ایل عؤمور سورسه ده دونیا ادبیاتیندا اؤز ایمضاسینی قویا بیلدی.

       ساعدی بوتون عؤمور بویو اؤز سینه‌سینده بیر آغری داشیدی. ساعدییه گؤره" بوتون آذربایجان تورکلری (گونئی آذربایجان نظرده توتولور.پ.م.) دوغولان گوندن دیلسیز ایدیلر…"اهالیسی‌‌نین اکثریتی آنا دیلیندن محروم اولان خالقین دانیشیغی بیر نؤوع پانتومیم اویونونا بنزه‌ییر-بونو دا ساعدی سؤیله‌میشدی.و تأسوفلر اولسون کی،بو حال بو گون یئنه ده داوام ائدیر… ساعدی فارسجا یازماغا محکوم اولونسا دا،بدیعی اثرلرینده ده، پوبلیسیستیک یازیلاریندا دا دایم بو مؤوضویا توخونوردو.

     چوخشاخه‌لی یارادیجیلیغا مالیک اولان غلامحسین ساعدی دراماتورق، ناثیر، پوبلیسیست، سسئناریست، ائتنوقراف، ترجومه‌چی کیمی زنگین و رنگارنگ بیر ایرث قویوب گئتمیشدیر. غلامحسین ساعدی جنوبی آذربایجاندا و ایراندا میستیک رئالیزم مکتبی‌نین بانیسی ساییلیر.اونون اثرلری یاشادیغی اؤلکه‌‌نین حودودلارینی آشمیش،گئنیش شؤهرت قازانمیشدیر سسئناریسی اساسیندا چکیلمیش "اؤکوز(گاو)" فیلمی بئرلین‌فیلم فئستیوالیندا بیرینجیلیک اؤدولو آلمیشدیر. 1982-جی ایلدن فرانسا‌نین پایتاختی پاریسده یاشایان غلامحسین ساعدی‌نین یازدیغی سسئناریلر اساسیندا بو اؤلکه‌ده تاماشالار حاضیرلانمیش،فیلم چکیلمیشدیر. غلامحسین ساعدی‌نین «بیلده یاس» حئکایه‌لر سیلسیله‌سی، «قورخو» حئکایه‌لر مجموعه‌سی، «من، کئچل و کئیکاووس» حئکایه‌سی 70-جی ایللرده روس دیلینه ترجومه ائدیلمیشدیر.

     غلامحسین ساعدی 1936-جی ایل یانوارین 1 3-ده تبریزده دوغولوب. تبریزده اورتا مکتبی و اونیوئرسیتئتین طیبب‌ فاکولته‌سینی بیتیریب. هله اورتا مکتبده اوخویارکن غلامحسین ساعدی ایجتیماعی فعالیتله مشغول اولماغا باشلاییر، یازدیقلاری ایله مطبوع اورقانلاریندا فعال ایشتیراک ائدیر.

     1951 – جی ایل ایراندا دئموکراتیک حرکاتین باشلانماسی ایله ساعدی ده سیاسی فعالیته قوشولور، توتولاراق بیر نئچه آی حبسده قالیر.20 یاشیندا تبریز اونیوئرسیتئتی‌نین طیبب فاکولته‌سینه داخیل اولور. ساعدی تبریز اونیوئرسیتئتینده تحصیل آلدیغی مودّتده او دؤورون بیر قروپ موترقّی ضیالیلاری، او جومله‌دن صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، مفتون امینی، کاظم سعادتی، و س. ایله یاخین دوستلوق علاقه لری ساخلاییردی. او، کئچیریلن بوتون نوماییشلرده، طلبه حرکاتلاریندا فعاللیق گؤسترمیش، بعضیلرینه رهبرلیک ده ائتمیشدی.

       1961-جی ایلده تبریز اونیوئرسیتئتینی بیتیریب پیسیخولوق صنعتینه یییه‌لنمیشدی.سونرا ایسه عسگری بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون تئهران شهرینه گؤندریلمیشدی. خیدمتده اولارکن عسگرلیک یاشاییشی حاقیندا اوچ قیسا حئکایه یازاراق نشر ائدیر. بو حئکایه‌لر یالنیز اونون اؤلوموندن سونرا "کِلک" آدلی ژورنالدا نشر ائدیلیر.

ادبی، فلسفی و سیاسی فیکیر آداملاری‌نین توپلانتی مرکزینه توپلاشدیغی-"دل‌گوشه"

      ساعدی تئهراندا یاشادیغی ایللرده "دل‌گوشه" آدلی طیبب مرکزی آچیر. طیبب مرکزینی خسته‌لرین موعالیجه‌سی اوچون آچماسینا باخمایاراق، اورانی موعالیجه مرکزیندن داها چوخ تئهرا‌نین ادبی، فلسفی و سیاسی فیکیر آداملاری‌نین توپلانتی مرکزینه چئویرمیشدی، ساعدی‌نین دوستلاری و قوناقلاری بو مرکزین دایمی ساکینلری ایدی. تئهرا‌نین شاعیر و یازیچیلاریندان علاوه ،اورایا تبریزدن دوستلاری دا گلیب قالیردی. او ایللرده ساعدی او دؤورون مشهور ادبی- مدنی ژورناللاری ایله امکداشلیغا باشلاییر. همچنین ایرا‌نین گؤرکملی ادبی سیمالاری اولان شاعیر احمد شاملو، بؤیوک یازیچی جلال آل احمد، 40-جی ایللرده معاریف ناظیری اولموش دوکتور پرویز خانلری، عنایت، ریضا براهنی و باشقالاری ایله تانیش اولوب دوستلوق ائدیر.

     ساعدی یازماغا چوخ گنج یاشلاریندان باشلامیشدی. دئمک اولار کی، قلمینی ادبی ژانرین بیر چوخ ساحه‌لریندن، شئعیردن توتموش پوبلیسیستیکا، سفرنامه، اؤزللیکله ده رومان، پیئس و حئکایه ژانریندا، همچنین ترجومه ساحه‌سینده سینامیشدی.

     غ.ساعدی‌نین یارادیجیلیغینی شرطی اولاراق اوچ مرحله‌یه بؤلمک اولار. بو فعالیتی‌نین ایلک دؤورو 1960-جی دن 1973-جو ایله قدر اولان ایللری،ایکی دؤورو 1974-1981-جی ایللری،یارادیجیلیغی‌نین اوچ دؤورو ایسه 1981-1985-جی ایللری احاطه ائدیر.

      ساعدی‌نین یارادیجیلیغی‌نین ان محصولدار دؤورو 1965-1975-جی ایللره تصادوف ائدیر. بو 10 ایل عرضینده 80 اثر، او جومله‌دن پیئس، حئکایه، پانتومیم، رومان یازمیش و ترجومه‌لر ائتمیشدیر.

     یازیچی‌نین تدقیقات و ایجتیماعی آراشدیرمالار مرکزینده فعالیتی‌نین محصوللاری اولان اثرلری 1964-جو ایلدن غلامحسین ساعدی ایرا‌نین تدقیقات و ایجتیماعی آراشدیرمالار مرکزینده، اونون رهبری جلال آل احمد ایله بیرگه چالیشماغا باشلاییر. بو ایشلرله یاناشی، او دؤورون قزئتلری اولان "کیهان" ،"اطلاعات" ،"آیندگان" ،"آزادی" ،"رهایی" و بیر چوخ گیزلی نشرییه‌لرله امکداشلیق ائدیر، اونلار اوچون مقاله‌لر یازیردی. بونلاردان علاوه"الیفبا" ژورنالینی دا نشر ائدیردی. دئمک اولار کی، چوخ آغیر و اینانیلماز بیر یوکو اؤز اوزرینه گؤتورموشدو.

      آراشدیرمالار مرکزینده ایشی ایله باغلی سفرلرده اولوردو. بئله کی، آذربایجا‌نین بیر چوخ شهرلری، اوجقار کندلری، ایرا‌نین جنوب بؤلگه‌لرینی قاریش-قاریش گزیب دولاشمیش، هابئله، خاریجی اؤلکه‌لرده اولموشدو. بو سفرلردن یازاجاغی اثرلر اوچون بیلگیلر الده ائدیردی. آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینه سفرینده ائتنوقرافیک اوسلوبدا قلمه آلدیغی "خییاو، یا مشکین شهر" ،"ایلخیچی" و "قاراداغ" کیتابلارینی یازمیشدی. اونلار، بدیعی خوصوصیتلری ایله یاناشی هم ده آذربایجان بؤلگه‌لری حاقیندا ان اؤنملی اثرلردن ساییلیر. ایرا‌نین جنوب ایالتلری، یعنی فارس کؤرفزی اطرافی سفرلریندن ایسه "کؤرفز کناریندا خوش بیر کؤلگه " ، "ساده هاواشوناسلیق" ، "آه- ناله"آدلی اثرلری یارانمیشدی.

      غ.ساعدی ایلک قلم تجروبه‌سینه حئکایه ایله باشلاسا دا سونرالار یازدیغی پیئسلر اونا گئنیش شؤهرت قازاندیردی. پیئسلری اوزون ایللر اؤلکه‌‌نین بؤیوک شهرلری‌نین تئاتر سالونلاری‌نین بیر چوخوندا تاماشایا قویولدو. 1965-1975-جی ایللر آراسی اونون یازدیغی پیئسلر تئهرا‌نین و دیگر شهرلرین تئاتر صحنه‌لرینده اوینانیلیر و تئلئویزور ائکرانلاریندا گؤستریلیردی.بوتون بونلار مؤلیفه گئنیش شؤهرت گتیریردی.

        1965-جی ایلده اونون "بیلده یاس" آدی آلتیندا سککیز حئکایه‌دن عیبارت توپلوسو چاپ ائدیله‌رک یایینلانیر. ائله همین ایلده ده ساعدی ایرا‌نین تهلوکه‌سیزلیک اورگانی (ساواک) طرفیندن توتولوب حبسه آلینیر. اونو یاخیندان تانییانلار سؤیله‌ییردیلر کی، "ساواک" حبسخاناسیندان بوراخیلدیقدان سونرا اوندان بیر کؤلگه قالمیشدی.حبسخانا ایشکنجه‌سی و مأمور تزییقی ساعدی‌نین ساغللاملیغینا منفی تاثیرینی گؤسترسه ده او یازیب یاراتماغا داوام ائدیر.

      1979-جو ایلده ایراندا اینقیلاب غلبه ایله باشا چاتاندا ساعدی بونو نیکبین‌لیکله قارشیلامیش، چوخ سئوینمیشدی. بوتون عؤمرونو اینقیلابی موباریزه‌یه صرف ائتمیش ساعدی ایکی‌قات فعالیته باشلامیشدی. خالقین توپلانتی و آکسییالاری‌نین، طلبه میتینگلری‌نین ایشتیراکچیسی ایدی. لاکین بو احوال-روحیییه اوزون سورمه‌دی. ساعدی یئنیدن کئچمیش اینقیلابچی و یئنی حؤکومت رهبرلرینه قارشی موخالیفت سیراسیندا دایاندی. ساعدی ایران یازیچیلار جمعیتینی یارادانلاردان بیری ایدی و بو ساحه ده چوخ چالیشمیشدی. لاکین اینقیلابین ایلک گونلریندن موخالیفت جرگه‌سینده یئر آلدی. نهایت، 1982-جی ایلین سونلاریندا اؤلکه‌نی ترک ائده‌رک فرانسایا گئتدی. پاریسده اولارکن بدر لنکرانی آدلی بیر خانیملا ایله عاییله قوردو. او ایللرده "اوتئللو غریبه مملکتده" ،"نورلو قلبلر" ،"دوکتور اکبر" و "رئنئسسانس" سسئناریلرینی یازدی. همچنین بو ایللر عرضینده داریوش مهرجویی ایله بیرلیکده" ائو تمیز اولمالیدیر " حئکایه‌سی اساسیندا "مولوس کورپوس"سسئناریسینی یازدی.

      پاریسده اولان مودتده یئنیدن "الیفبا" ژورنالی‌نین نشرینه باشلادی و 4 ایل مودتینده یالنیز بو ژورنالین 7 نؤمره‌سینی چاپ ائتدیره بیلدی.

       "ایلخیچی" اثرینی ساعدی 1963-جو ایلده یازیب. قئید ائتدیگیم کیمی، اثر بدیعیلیکدن جوخ ائتنوقرافیک خاراکتئر داشیییر. ایلخیچی تبریزه یاخین کندلردن بیریدیر. یازیچی کیتابین آیری-آیری فصیللرینده بو کندین کئچمیش تاریخی، اؤزونه‌مخصوص عادت-عنعنه لری،فولکلورو، اطراف قونشو کندلری، تاریخی تیکیلیلری باره‌ده گئنیش معلومات وئریر. کیتابین ان اوزون بؤلومو اولان سونونجو فصیلده او کندله باغلی روایت و اورادا یاییلمیش یئرلی اویونلار حاقدا آراشدیرمالار آپاریر. کیتابین اوز قابیغیندا الینده شام اولان بیر قادینین شکلی‌نین وئریلمه‌سی کندین ساکینلری‌نین دینی آیینلره مئیللی اولماسینا بیر ایشاره ایدی. ساعدی کیتابین 10-جی صحیفه سینده یازیردی کی،کندین هر بیر گوشه‌سینده علی(س) محبتیندن بیر نیشان گؤرونور.یازیچی اؤزلرینی اهلی-حقّ آدلاندیران ایلخیچی ساکینلرینه خاص اولان موثبت خوصویصیتلر حاقدا یازیردی؛ " اونلار کیمسه‌یه و یاخود قروپا کین و نیفرت حیسّی ایله یاناشماییرلار. عشق، محبت اونلارین آیینلری‌نین زینتیدیر. کیمسه اونلارا قوناق اولدوقدا ائولرینده نه وارسا قوناق اوچون تشکیل ائدیب سعیله خیدمت گؤستریرلر"

     اونون دیگر"خییاو و یا مشکین شهر" کیتابیندا آدی گئدن شهرین تاریخین، اونون تا‌نینمیش شخصیتلرینه گئنیش یئر آیریلیب. کیتابین خوصوصی بؤلوملرینده مشروطه موباریزلریندن اولان ایمام‌وئردی مشکینی،هابئله چار روسییاسی ایله دفعه‌لرله موحاریبه و صولح دارتیشمالاریندا اولان شاهسئون ائلینه گئنیش یئر آیریلیب. سونونجو مؤوضو یازیچی‌نین "توپ" آدلی روما‌نی‌نین سوژئت خطی اولموشدور.

       کیتابدا ساعدی‌نین سیاسی-ایجتیماعی و تنقیدی باخیشلاری دا عکس اولونوب. تاریخی یئرلری، گؤزل طبیعتی و زنگین طبیعی رئسورسلاری ایله توریستلری جلب ائدن، آذربایجا‌نین افسانوی داغی اولان ساوالا‌نین اتگینده یئرلشن بو منطقه‌یه مرکزی دؤولتین لاقئید یاناشماسینی یازیچی کسکین تنقید ائدیر و منطقه‌‌نین اهالیسی‌نین آج و سفالت ایچینده یاشاماسینا آجیییر.

      ساعدی‌نین آذربایجان منطقه‌لری ایله باغلی باشقا مونوقرافییاسی دا وار. "قاراداغ" آدلانان اثر بو گونه‌دک چاپ ائدیلمه‌ییب. کیتابدا آذربایجا‌نین بؤیوک منطقه‌سی اولان قاراداغ تصویر ائدیلیر. بو مونوقرافییا‌نین بیر قیسمی 1972-جی ایلده "کلئیبر" ،"مرند" ،"اهر" ،"خوی" و "اورمییه" "پیک جوانان" آدلی ژورناللاردا نشر اولونموشدور.

       خالق ادبیاتیندان بهره‌له‌نن ساعدی "بیلده یاس"اثرینی داستان اوسلوبوندا قلمه آلیب.یازیچی آیری-آیری حئکایه‌لردن عیبارت اولان حیصه‌لرده کند اهلی‌نین اوزلشدیگی موختلیف پروبلئملره و یوخاریدا اوتورانلارین اونلارا بیگانه‌لیگینی گؤسترمه‌یه چالیشیب. "قورخو و سکسکه"اثرینده ساعدی بیر یازیچی پسیخولوق کیمی یاراتدیغی اوبرازلاری‌نین تیمثالیندا اینسانلارین موناسیبتلرینه هوپموش قورخو و سکسکه‌دن دانیشیر.

      "دندیل"اثرینده حادیثه‌لر ماراغا شهرینده جریان ائدیر. وطن یادلارا اصلینده،حاکیمیتده اولانلارین الیله ساتیلیر،- بو یازیچی‌نین اثرین سونوندا گلدیگی قناعتیدیر.اثرده تصویر اولونان فاحیشه اوبرازی دا دولاییسی ایله اؤلکه‌‌نین بیر نؤوع سیموولودور. بیر آمئریکالی اجنبییه بزه‌دیلیب تقدیم ائدیلن قادین اصلینده یوردون ایشغالچیلارا تسلیم ائدیلمه‌سینه بیر ایشاره‌دیر. ساعدی بوتون بونلارلا دئمک ایسته‌ییر کی، نه قدر کی، وطنه دگر وئریلمیر،هر گلن اجنبی اونونلا فاحیشه کیمی رفتار ائده‌جک.

      غلامحسین ساعدی "شهرده بیر غریب" ، "توپ" "گولر اوزلو تاتار" کیمی رومانلارین مؤلیفیدیر. بونلاردان باشقا اونون" اؤلوم یئری"(چاپ اولونمامیشدیر) " سینیقچی" ( ناتمام اثر) و دیگر اثرلری ده مؤوجوددور ساعدی‌نین اثرلری‌نین بیر چوخو 1995-جی ایلدن سونرا دوستلاری‌نین کؤمگی ایله چاپ ائدیلیر.

پانتومیم اثرلری یازیچی‌نین رئژیمه قارشی بؤیوک پروتئستی،سسسیز بیر اعتیراضی ایدی.

       پانتومیم- یونانجا تقلید ائتمک معناسی‌نینی وئریر، صحنه صنعتی‌نین بیر نؤوعودور. بیر چوخ شرق اؤلکه‌لری تئاترلاریندا قدیمدن گئنیش یاییلمیشدیر. آوروپادا یارانماسی قدیم یونانیستان و روما تئاتری ایله باغلیدیر. اون دوققوزنجو عصرده موستقیل تئاترفورماسی کیمی اینکیشاف ائتمه‌یه باشلاییب. باشلیجا اولاراق میمیکا، ایفاده‌لی حرکتلر واسیطه‌سیله یارادیلیر.بو اینجه‌صنعت نؤوعو عئینی زاماندا بد‌نین میمیکا،ژئست،دانیشیق آهنگی ایله یاناشی، اینسا‌نین پسیخی وضعیتی‌نین،اونون حیسلری‌نین ایفاده واسیطه‌سیدیر. غلامحسین ساعدی‌نین 10-دان آرتیق پانتومیم اثری وار. مؤعتبر تنقیدچیلرین فیکرینه گؤره غ.ساعدی‌نین اثرلری ایچریسینده ان اوغورلو اولانی پانتومیم ژانریندا یازدیقلاریدیر.اونون بو ژانری سئچمه‌سی تصادوف ایدیمی،و یا ضرورتدن ایره‌لی گله‌رک دوغموشدو؟سوالا جاواب وئرمک اوچون بیر چوخ مطلبلری آچماق گرکدیر.

      ساعدی تبریزده دوغولموشدو. دیل پروبلئمی ایله ایلک دفعه مکتبه گئدنده قارشیلاشمیشدی. مکتبده اوشاقلیقدان ائشیدیب دانیشدیغی دیلده دئییل، یاخشی آنلامادیغی بیر دیلده اوخومالی ایدی. بو 6-7 یاشلی اوشاق اوچون لاپ ایشگنجه‌یه‌ چئوریلمیشدی. بونونلا باغلی چکدیکلری اوزون ایللر اونو ترک ائتمه‌دی. سونرالار او ایللرله باغلی خاطیره‌لرینده یازاجاقدی کی،" هر گون مکتبه گئتمک عذاب و ایشگنجه اولوردو. سانکی اوشاغی هر گون ساکینلری یاجوج-ماجوج دیلینده دانیشان آدایا تحویل وئریردین. و بو غریبه ساکینلرین دیلینی باشا دوشمه‌مک، تؤهمتله یاناشی بؤیوک خیفّت و خجالته سبب اولوردو. آنا دیلینده دانیشماق ایسه سؤیود چوبوغو ایله بالاجا اللرین اورتاسینا دؤشمک کیمی جزالارلا نتیجه‌له‌نیردی. شوبهه‌سیز بئله ایشگنجه‌لردن اوزاق قالان فارس مکتب­لیلری ایستیراحت و تعطیل گونلریندن داها چوخ درس و مکتبدن حضّ آلیردیلار. بئله‌جه، آذربایجان بالالارینا مکتب، عئلم و تحصیل اوجاغیندان داها چوخ زور گوجونه خاریجی دیل اؤیرنمک زوناسی ایدی…

      ائلجه‌ده ساده جاماعات قزئتلری، شهرین دیوارلارینداکی ائلانلاری اوخویوب باشا دوشمک اوچون قاپی-قاپی دوشوب ترجومه‌چی تاپمالی ایدی. خوصوصیله، کینوتئاترلار لاپ معرکه اولوردو. موباغیله‌سیز تبریزین کینوتئاترلاریندا «پئشکار ترجومه‌چی»لرین سسی کینونون سسیندن اوجا اولوردو، یالنیز سسسیز فیلملر گئدنده هامی اوروج توتموش کیمی اوتوروب مات-مات باخیردیلار…"

       بو سسسیز فیلمه باخانلارین آراسیندا یئنی‌یئتمه غلامحسین ده اولوردو. و فیلمده باش وئرنلری ترجومه‌سیز،سؤزسوز آنلاماغین لذتینی هم یئرلیلری کیمی او دا یاشاییردی…

     گؤروندویو کیمی اونون پانتومیم ژانرینا موراجیعتی تصادوفی دئییلدی. ساعدی شاه رئژیمی‌نین آزربایجان دیلینه توتدوغو دیوان نتیجه‌سینده منسوب اولدوغو میلّتی‌نین یاشادیغی آجیلاری پانتومیم واسیطه‌سیله وئرمه‌یه چالیشمیشدی .ساعدی آذربایجانلی ایدی و ساعدییه گؤره" بوتون آذربایجانلیلار(گونئی آذربایجان نظرده توتولور.پ‌م.) دوغولان گوندن دیلسیز ایدیلر… بو سببدن ده آذربایجان ضیالیلاری ادبی اثرلرینی آنا دیللینده یازیب یارادا بیلمیردی."اهالیسی‌نین اکثریتی آنا دیلیندن محروم اولان خالقین دانیشیغی بیر نؤوع پانتومیم اویونونا بنزه‌ییر-بو ساعدی‌نین گلدیگی قناعت ایدی. ساعدی آنا دیلیندن محروم اولماسینی ساغالماز بیر یارا کیمی بوتون عؤمور بویو اؤز سینه‌سینده داشیدی.یازدیغی بدیعی اثرلرینده ده، پوبلیسیستیک یازیلاریندا دا دایم بو مؤوضویا توخونوردو.

     دوکتور ساعدی پانتومیملرینی پیئسلری کیمی "گوهر مراد" ایمضاسی ایله چاپ ائتدیرمیشدیر. ایران ادبیاتیندا گؤوهر مورادین معنا و مضمونو گئنیشدیر. میفلشدیریلمیش گؤوهر موراد آدی ائله الچاتماز آمال و آرزولارلا باغلیدیر کی، ،بوتون اینسانلار تاریخ بویو اونون آختاریشیندا اولموش، لاکین اونا یئتمک،چاتماق سعادتی چوخ آزاداما مویسّر اولموشدو.

       ساعدی‌نین یارادیجیلیغینی آراشدیران جواد مجابی یازیردی کی،ساعدی‌نین هر بیر پانتومیمی عوصیانلا دولو لعنتلنمیش کابوسدور. ساعدی‌نین یاشانتیلاری ایله باغلی ذهنینده عکس اولونموش خیاللارین، فانتازییالارین تصویریدیر.

       ساعدی‌نین پانتومیملری "آدسیز و آیدین اولمایان قورخو" ،"قورخو و سکسکه" و "بیلده یاس" آدللاری آلتیندا بؤیوک صنعتکارلیقلا یازیلان موجرّد حئکایه‌لر سیلسیله‌سیدیر. بو پانتومیملرده، فرد رئال وضعیتدن خیلاص اولماق اوچون چارپیشیر. دوکتور ساعدینی جنوبی آذربایجان و ایران ادبیاتیندا پانتومیم بانیسی حساب ائتمک فیکریندن اوزاغیق.آما ساعدی‌نین بو نؤوع مئتودا،ژانرا جیدی یاناشاراق چوخ اهمیتلی اثرلر یازان ایلک یازار اولماسی شوبهه‌سیز ایدی. پهلوی رئژیمی دؤورونده بو نؤوع ادبی یازیلارن موناسیب یازی اوسلوبو ساییلیردی.. پانتومیم اثرلری یازیچی‌نین رئژیمه قارشی بؤیوک پروتئستی،سسسیز بیر اعتیراضی ایدی.

      "ورزیل ا‌لی چوماقلیلاری"آدلی پیئس ساعدی‌نینن مشهور اثرلریندندیر. پیئسین مؤوضوسو ساده اولسا دا عئینی حالدا درین و دوشوندوروجودور. ورزیل اهالیسی آللاهین قضا و قدرین، او جومله‌دن بوتون درد-بلالارین گؤیدن گلمه‌سینه اینانیرلار. بو درد- بلا‌نین دا چاره‌سینی ائله گؤیلرده آختاریرلار. اونلار او قدر عاوامدیرلار کی، بیر دسته وحشی قابانلاری دا قووماقدا عاجیزدیلر. اونلار سیلاحدان ایستیفاده ائتمگی بئله باجارمیرلار. اهالی‌نین هر بیری اؤز یئری‌نین و اکینی‌نین فیکرینده‌دیر. گئجه سحره کیمی دوعا ائدیرلر کی، وحشی قابانلار اکین ساحه‌لرینه هوجوم ائتمه‌سینلر. کیمسه اطرافینی، اؤز قونشوسونو دوشونمور. هامی یالنیز اؤزو اوچون اللشیر.ورزیللیلر بلادان قورتولماغین چاره‌سینی-اجنبییه اوز توتماقدا گؤرورلر. اونون وئردیگی مصلحته عمل ائتدیکدن سونرا بیر نؤوع "یاغیشدان چیخیب یاغمورا دوشورلر". وحشی قابانلاردان قورتولسالار دا،"اینسان وحشیلیگیندن"-تاماهدان، آجگؤزلوکدن قورتولا بیلمیرلر.یازیچی بورادا بوتون دؤورلرده خیردا دؤولتلر اوچون آکتوال اولان بیرپروبلئمه توخونور؛ وطنین طالعیی وطنداشلارین اؤز الینده اولمایینجا، اونلارین باشی قالما-قالدا اولاجاق. اجنبیلردن یاردیم ایستمکله ،اؤلکه‌نی خیلاص ائتمک مومکون دئییل. ان خوش نیتله اؤلکه‌یه‌ گلن اجنبیلر، ایمکان دوشن کیمی وطنی تالاییب آپاراجاقلار. لازیم گلدیکده لاپ اؤزلری نیتده اولان باشقا اجنبیلرله دیل تاپاجاقلار.

   غرب یازیچیلاری‌نین اثرلرینده‌کی موجررد تصویرلری( ایستر مکان، ایسترسه ده پسیخولوژی،سوسیال-ایجتیماعی باخیمدان) عادی کوتله باشا دوشمور،بئله اثرلر اونلارین چوخو اوچون یاددیر. بو اثرلرده عومومیتله خیالی یئرلر، نامعلوم و یا میفیک قهرمانلار سیرّلی ماغارالار و قصرلردن سؤز گئدیر و بو دا اهالی اوچون درک ائدیلمزدیر. لاکین " ورزیل الی چوماقلیلاری " پیئسینده هئچ بیر تا‌نینمامیش گوج، هئج بیر نامعلوم زامان و مکاندان سؤز گئتمیر. اثر ساده دیلده تانیش رئاللیقلاری عکس ائتدیریر. حتّی، وحشی قابانلارین کنده هوجومو دا طبیعیدیر. اونا گؤره کی، ورزیل قصبه‌سی داغلارین اتگینده یئرلشیر و بو مکان اونلارین گیزلندیگی یئردیر.

      ساعدی‌نین بو پیئسینده ده باشقا اثرلرینده اولدوغو کیمی قهرمانلار عادی اینسانلاردیر. هامیسی او کندلیلردیر کی، ایران و یا دونیا‌نین باشقا اؤلکه‌لری‌نین کندلرینده یاشاییرلار. ائله بونا گؤره ده ساعدی‌نین اثرلری‌نین اوخوجوسو چوخدور. اثر ایرا‌نین شهرلری‌نین اکثریتینده تاماشایا قویولدو. ایرا‌نین بؤیوک یازیسیچی جلال آل احمد بو اثرله تانیش اولدوقدان سونرا سؤیله‌میشدی کی، قلم صنعتی عالمینده عبانی باغیشلاماق اولسایدی، من اؤز عبامی چیخاریب ساعدی‌نین چیینینه سالاردیم.

      "ورزیل الی چوماقلیلاری" آدلی پیئسی شؤهرت قازاندیقدان اثر اساسیندا رئژیسسور جعفر والی فیلم چکدی.آرادان آز کئچمه‌دی کی، ایرا‌نین مشهور رئژیسسورو داریوش مهرجویی ساعدی‌نین " بیلده یاس" حئکایه‌لر توپلوسوسدان "اؤکوز" آدلی بیر فیلمی ائکرانلاشدیردی. بوفیلم بوگون ده ایرا‌نین کینو صنعتینده اؤزونه‌مخصوص یئر توتور. کینو تنقیدچیلری‌نین بیر چوخو بئله فیکیرده‌دیرلر کی، " اؤلکه‌‌نین کینو صنعتی‌نین اوسلوبونون دییشمه‌سینده هئچ بیر کینوفیلم "اؤکوز"" قدر تاثیر ائدیجی گوچه مالیک اولماییب."اؤکوز" فیلمی‌نین یارانماسیندان سونرا ایرا‌نین کینوتئاترلاری ایجتیماعی-سیاسی مضمون کسب ائتدی.عومومیتله، غ.ساعدی‌نین اثرلری اؤلکه‌‌نین ادبی-مدنی موحیطینده بیر اینقیلابا سبب اولموشدو. اثر ضیالیلارین باخیشلارینا درین تاثیر ائتمیشدی؛ علی الخصوص رئژیسسورلار داها یونگول و دایاز مضمونلو سوژئتلردن ایستیفاده ائتمیردیلر.

     مؤعتبر ا‌دبیاتشوناسلار اونون"بیلده یاس" سیلسیله حئکایه‌لرینی سئحیرلی رئالیزمین پارلاق نومونه‌سی کیمی قییمتلندیرمیشلر.

     "چئخوو هئچ واخت یاخشی بیر رومان یازا بیلمه‌دی. او، اؤز ایتی درّاکه‌سی ایله موشاهیده ائتدیکلرینی ذهنینده ساخلاماغی باجارمیردی. او،پارچالانمیش روح و جانلاری او یئره قدر ساخلاماغی باجاریردی کی، یالنیز اونلاردان قیسا حئکایه‌لر یاراتسین. ائله بو سببدن او رومان یازماغی باجارمیردی" ائله بیل کی، نابوکوو بو سؤزلری چئخوو دئییل، ساعدی حاقدا یازمیشدی. دوغرودان دا ساعدی‌نین رومانلاری دیگر ژانردا یازدیغی اثرلری کیمی اوغورلو آلینمیردی. ساعدینی یاخیندان تانییانلارین سؤیله‌دیگینه گؤره ساعدی تلَسکن و حؤوصله‌سیز ایدی. چالیشیردی کی، اثری تئز بیتیرسین. ائله بونا گؤره ده سونرادان رومانلاری‌نین اوزرینده ایشله‌ییب اینکیشاف ائتدیرمه‌یه صبری چاتمیردی.

      موصاحیبه‌لریندن بیرینده بو باره‌ده یازمیشدی کی،حقیقتن من هله ده خیاللاریمین میندن بیرینی یازا بیلمه‌میشم. اونا گؤره کی، همیشه یاشاییشیم تلاتوملو اولموشدور. نه قدر خیاللاریمین قارشیسینی آلماق ایسته‌ییرمسه، یئنه ده اونلار ذهنیمی بیر قورخونج کابوس کیمی مشغول ائدیرلر… دوکتور ساعدی جمعی 49 ایل عؤمور سوروب.او ائله بیل اؤنجه‌دن آز یاشایاجاغینی بیلیردی، اونا گؤره ده همیشه تله‌سیردی.بو حاقدا دوستو فرج اله شفایا یازیردی:" تلسمک همیشه منه آغیر ضربه وورموشدور. هر ایشی باشلایارکن ایسته‌میشم کی،اونو تئز قورتاریم، اوندان تئز خیلاص اولوم. بیر حامیله قادین کیمی دوغماغا تلسمیشم. ائله بو سببدن ده اؤلو اوشاق دوغموشام. ایندی قرارا گلمیشم کی، تلسمه‌یم."

ق.مارکئس،ف.کافکا، و قی دئ موپاسسان و غ. ساعدی

      ساعدی‌نین یازدیقلاری ایله ق. مارکئس کافکا ،ساموئل بئکت و قی دئ موپاسسا‌نین یازدیغی اثرلر آراسیندا بیر اوخشارلیق وار. بو اثرلرلر فاناتیزم، جهالت، قورخو و فلاکت بورولغا‌نینا دوشموش اینسانلارین وضعیتینی تصویر ائدیر. اونلار یالنیز طالعیین حؤکمونه تسلیم اولاراق یاشاییرلار.ساعدی‌نین یارادیجیلیغینی آراشدیران دوکتور غلامرضا تبریزی ساعدینی باشقا یازیچیلاردان فرقلندیرن اساس جهتلردن بیری کیمی اونون ایجتیماعی و اینسانی دگرلره حاق وئرمه‌سینی اؤنه چکیر.بونونلا یاناشی یازیر کی، اونون تنقیدی-ساتیریک اوسلوبا سؤیکه‌نن یازیلاری کوتله‌نی حرکته گتیریر، اونو آییلدیر، اؤز حاقی-حوقوقو اوغروندا موباریزه‌یه سسله‌ییر.

       غلامحسین ساعدی‌نین اثرلری‌نین چوخو فارس دیلینده اولسا دا اونون یاخین دوستو اولان دوکتور فرنودون قئید ائتدیگینه گؤره، مرحوم یازیچی اوچون آذربایجان تورکجه‌سینده یازماق داها راحات ایدی. دوکتور فرنودا گؤره اونون آذربایجان دیلینده کیتابلاری و تدقیقاتلاری اولسا دا، او دؤورده آذربایجان دیلینده یازی و نشرله باغلی پروبلئملره اولدوغو اوچون ساعدی اثرلری‌نین چوخونو فارس دیلینده یازیماق مجبوریتینده ایدی

     اونون 7 روما‌نیندان ایندییه‌دک 3-و چاپ اولونوب. ساعدی‌نین اثرلرینده آغیر ایجتیماعی تنقیدلره یئر وئریلدیگینه گؤره، ایران حؤکومتلری اونون کیتابلاری‌نین چاپینا مانعه تؤره‌دیر و سئنزورا تطبیق ائدیردی. ساعدی، فیکیرلری‌نین سئنزورادان کئچمه‌سی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون بعضی کیتابلارینی یئنی آدلارلا چاپ ائتدیرمه‌یه چالیشیردی.

     ایراندا اونون یازدیغی سسئناری اساسیندا اوچ فیلم چکیلیب. بو اوچ فیلم "گاو" (اؤکوز)، "اؤزگه‌لر حوضوروندا ساکینلیک" و "میینا دایره‌سی"ایدی. ایران ایسلام اینقیلابیندان اوّل اونون "گاو" آدلی کیتابی و فیلمی ضیالیلار آراسیندا درین ایز بوراخمیشدی. بو کینوفیلم او قدر تاثیره سبب اولموشدو کی، حتّی کینونو حارام بیلن آیت‌الله‌لار بئله اونا باخیب و سئومیشدیلر. آیت‌الله خمینی ده "گاوی" بینمیش و اونو ایران کینوفیلملری‌نین ان گؤزل نومونه کیمی دیرلندیرمیشدی.

     "لئیلاج" ،"توی" ،"اینتیظار" ،"دونیا‌نین ان یاخشی باباسی" ،"ورزیل الی چوماقچیلاری" ،"مشروطه اینقیلابیندان بئش پیئس" ،"آیدینلیق ائو" ،"اودوزانا وای اولسون" ،"گؤز گؤزه موقابیل" ،"یازماغین گله‌جگی" ،"بیز ائشیتمیریک" ساعدی‌نین تا‌نینمیش درام اثرلریندندیر

       ساعدی‌نین 70-ه یاخین چاپ اولونموش و اونلارلا هله نشر اولونمامیش اثرلری وار. چوخشاخه‌لی یارادیجیلیغا مالیک اولان ساعدی‌نین ایرثینه 17 رومان و حئکایه‌لر، 6 مونوقرافییا و مقاله‌لر توپلوسو، 4 ترجومه اثری، 3 سسئناری، رئداکتورلوغو ایله نشر اولونان 6 نؤمره «الیفبا» درگیسی، تئاتر، ادبییات، سییاست و میلّی مسله حاقّیندا نئچه-نئچه مقاله‌لرداخیلدیر.

       بو دا ماراقلی و دوشوندوروجودور کی، ایرا‌نین تا‌نینمیش یازیچیسی هوشنگ گلشیری ساعدی‌نین قابریئل قارسییا مارکئسدن اوّل،میستیک رئالیزم اوسلوبوندا یازان بیر یازیچی اولدوغونو دئییب.

       فرانسادا موهاجیرحیاتی یاشایان دوکتور غلامحسین ساعدی1985-جی ایل نویابر آیی‌نین 23-ده اللی یاشیندا ایکن وفات ائتمیش، پاریسین پئر-لاشوز قبریستانلیغیندا دفن ائدیلمیشدیر.

  قایناق: صنعت آز

کؤچورن: عباس ائلچین