آخوندووون یئنی الیفبا اوغروندا موباریزه‌سی

میصیر محمدلی

      موستملکه‌چیلیک اؤزونون بوتون پیس طرفلرینه باخمایاراق، اگر آز-چوخ موترقّی سیویلیزاسییایا عاییداتی وارسا، حاکیم اولدوغو جوغرافییادا اینفراستروکتور و مکتب، تئاتر، کیتابخانا کیمی مدنی اینستیتوتلارین اینکیشافیندا خوصوصی رول اوینایا بیلیر. بو باخیمدان 19-جو عصر چار موستملکه‌چیلیگی ده آذربایجاندا سوسیال-مدنی اینکیشاف اوچون موعین واجیب شرطلری یاراتدی.  

   ماراقلیدیر، گؤره‌سن روس ایستیلاسی و چاریزمین تأمین ائتدیگی دونیوی تحصیل موحیطی اولماسایدی، حادیثه‌لرین سئیری نئجه دَییشردی؟ مثلا، روس تحصیللی بیر ضیالی و چار ظابیطی اولان ایسماییل بَی قوتقاشینلی شخصی وسایتی حسابینا شاماخی شهر مکتبینی آچماسایدی، میلّی مطبوعاتین بانیسی حسن بَی زردابی دونیوی تحصیل آلا بیلردیمی؟ یوخسا موللاخانا تحصیلینی داوام ائتدیریب، سیرادان بیر آدام کیمی یاشاییب عؤمرونو باشا ووراردی؟ و یا میرزه فتعلی آخوندوو آذربایجاندا سئکولار تحصیلین ایلک جیدی مودافیعه‌چیسی میرزه شفیع واضح‌له معلوم صؤحبتیندن سونرا حیاتی‌نین ایستیقامتینی دَییشه‌جک قراری وئریر؛ عبدالرحیم بَی حاقوئردییئو م.ف.آخوندووون اؤلومونون اللینجی ایل دؤنومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی "میرزه فتعلی‌نین حیات و فعالیتی" آدلی مقاله‌سینده، "میرزه شفیع قیسا بیر مودتین ایچریسینده میرزه فتعلی‌نین دونیاگؤروشونو تامامیله دَییشدیردی، روس دیلینی اؤیره‌نیب دؤولت ایداره‌لرینده قوللوغا گیرمگی اونا مصلحت گؤردو" – یازیردی. نتیجه‌ده میرزه فتعلی روحانی اولماق فیکرینی باشیندان آتیر و شکی‌یه قاییداراق ائله او اثنادا آچیلان ایبتیدایی روس مکتبینه داخیل اولور، روس دیلینی اؤیرنمه‌یه باشلاییر. او، داها سونرا تیفلیسده روس دیلینی تام اؤیره‌نیر و موختلیف ساحه‌لره عایید روس و دونیا ادبیاتینا چیخیش الده ائدیر. فیرودون بَی کؤچرلی "آذربایجان ادبیاتی" اثری‌نین بیرینجی جیلدینده بو باره‌ده قئید ائدیر کی، "قوللوق ایشلریندن فاریق اولدوقدا آسوده واختلارینی میرزه روس کیتابلاری‌نین موطالیعه‌سینه صرف قیلیب، بیر چوخ معلوماتلار کسب ائدیب. اونون آرتیق سئودیگی فلسفه‌یه دایر، سیاسی و ایقتیصادی عئلملرینه مخصوص کیتابلار ایمیش". عومومیتله ایسه، م.ف.آخوندوو کیمی همین دؤورون بیر چوخ فیکیر آدامی‌نین آوروپا ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه‌سی و فلسفه‌سیندن بحث ائدن اثرلرله تانیشلیغیندا، هومانیست ایدئیالاری منیمسه‌ییب تبلیغ ائتمه‌سینده روس دیلی موهوم واسیطه اولوب.

    ادبیاتا گلدیکده، سالمان مومتازین فیکرینجه، آذربایجان ادبیاتینا آوروپا ادبیاتی‌نین تاثیری محض چار حؤکومتی قافقازی ایستیلا ائتدیکدن سونرا اوزه چیخماغا و گؤرونمه‌یه باشلامیشدیر ("یوز ایل بوندان اوّل آذربایجان ناثیری" ،آذربایجان قزئتی، مارت، 1936). تصادوفی دئییل کی، میلّی نثریمیزین ایلک نومونه‌سی، ائله سالمان مومتازین مین بیر اذییّتله الیازماسینی تاپیب اوزه چیخاردیغی ای.قوتقاشینلی‌نین "رشید بَی و سعادت خانیم" حئکایه‌سی محض "آوروپا اوصول و تاثیرینده" یازیلیب.

    م.ف.آخوندووا آذربایجان ادبیاتی‌نین ایلک درام نومونه‌لری - کومئدییالاری سیفاریش وئرن و اؤزونون دئدیگینه گؤره اوندا مؤلیفلیک قابیلیتینی اوزه چیخاران "باروْن روْزئندن سونرا منیم ایکینجی نعمت وئره‌نیم" آدلاندیردیغی چارین قافقاز جانیشینی کنیاز ووْروْنتسوْو اولوب. یئنه عبدالرحیم بی حاقوئردییئوین یازدیغینا گؤره، "یئرلی دیللرده رئپئرتوار ترتیب ائتمک اوچون جانیشین اوچ کومیسیون: گورجو، ائرمنی و آذربایجان کومیسیونلاری یاراتماغی امر ائتدی. آذربایجان کومیسیونونون تشکیلی میرزه فتعلی‌یه تاپشیریلدی. آخوندوو، آذربایجانلیلارین ایچریسینده باشقا آدام تاپمادیغی اوچون اؤزو کومئدییا یازماغا باشلادی...". م.ف.آخوندوو اؤز الی ایله فارسجا یازدیغی و ساغلیغیندا "کشکول" قزئتینده چاپ ائتدیردیگی ترجومئیی-حالیندا (اوتوبیوقرافییانی ایلک دفعه آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیب ادیبین آنادان اولماسی‌نین یوز ایللیگی موناسیبتییله یازدیغی "میرزه فتعلی آخوندوو" آدلی ریساله‌سینه (1911) داخیل ائدن ف.کؤچرلی اولوب) بو باره‌ده آشاغیداکیلاری قئید ائدیر: "آلتی کومئدییا - یعنی تمثیل تورک دیلینده تألیف ائدیب، حوضوری-عالیلرینه تقدیم ائتمیشم. جومله‌سی مقبول و تحسین (تعریف) اولونوب، عوضینده چوخ انعاملارا نایل اولموشام. تمثیلاتیمی تیفلیس تئاتریندا کی، اونون دا بانیسی کنیاز وورونتسوو اولوبدور، صحنه‌یی-تاماشایا قویدولار، حوضاری-مجلیسدن (تاماشایا باخانلاردان) چوخ آفرینلر و تعریفلر ائشیتدیم. اوندان سونرا "یوسیف شاهین حئکایتینی" یئنه تورک دیلینده تصنیف ائتدیم. بو یئددی تصنیفلریم روس دیلینه ترجومه اولونوب چاپا وئریلدی و اونلارین حاقیندا بئرلین و پئتئربورق ژورناللاریندا خئیلی تعریفنامه‌لر یازیلیبدیر".

     خولاصه، دئمک ایسته‌دیگیم بودور: آلتئرناتیو تاریخ ایدیعاسی کیمی سسلنسه و "گؤره‌سن"لرله تا آدم و حوایا قدر گئدیب چیخماق مومکون اولسا دا، آذربایجاندا 19-جو عصرده روس ایشغالی‌نین تامین ائتدیگی بعضی سوسیال-مدنی شرطلر اولماسایدی، اون میندن بیری اوخوما-یازما بیلمه‌ین، بؤیوک اکثریتی ایرا‌نین تاثیری آلتینداکی قاتی مؤوهوماتچی اهالی (باخ:"اوستا زئینال") ایچریسیندن معاریفچی نسلین یئتیشمه‌سی مومکونسوز بیر ایش اولاردی. ایلک نؤوبه‌ده موستملکه‌چیلیگین یاراتدیغی بوروکراتیک و دیگر احتییاجلاردان موللاخانا تحصیلینه آلتئرناتیو مکتبلرین آچیلماسی اؤزلوگونده موترقّی تحصیل مئتودلاری‌نین یاییلماسینا گتیریب چیخاردی. بو باخیمدان، 19-جو عصرین سونو – 20-جی عصرین اوللرینده یارانمیش، مکتب و مدرسه‌لرده تطبیق ائدیلن یئنی تدریس اوصولو، اوصولی-جدید مدنی یوکسه‌لیشده موهوم یئر توتوردو. آذربایجان سووئت ائنسیکلوپئدییاسینا گؤره، همین مکتبلرده درسلر آنا دیلینده کئچیلیر، روس دیلی موستقیل فن کیمی تدریس ائدیلیردی. اوصولی-جدید مکتبلری‌نین پلا‌نینا عوموم تحصیل خاراکتئرلی فنلر، دونیوی بیلیکلر داخیل ائدیلیردی.

     تدقیقاتچیلارین فیکرینجه، روس مکتبلری‌نین تشکیلی، تعلیم فنلریندن اولان آذربایجان دیلینی اؤیرنمک طلبلری، الیفبا تعلیمی اوچون موناسیب درسلیکلرین حاضیرلانماسی ضرورتینی دوغوردو. میرزه فتعلی آخوندوودان سونرا فاکتیکی اولاراق دؤورونون ان جیدی الیفبا ایصلاحاتچیسی اولان محمد آغا شاختاختلی آنا دیلینده تحصیل-تدریس اوچون عرب الیفباسی‌نین یاراتدیغی پروبلئملری بئله شرح ائدیردی: "آذربایجان دیلینده مووافیق درسلیکلرین اولماسی، موللالارین پئداقوژی تحصیل آلمیش خالق موعلّیملری ایله عوض ائدیلمه‌سی ده مسئله‌نی تامامیله حلّ ائتمیر. چونکی عرب الیفباسی‌نین قوصورلاری اوزوندن آنا دیلی مکتبلری تعلیم-تربییه ایشی‌نین نتیجه‌سینه گؤره لازیمی سوییّه‌یه قالخا بیلمز".

     بوتون بو فاکتورلارین تاثیری ایله، 19-جو عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیبارن آذربایجاندا عرب الیفباسی آچیق شکیلده تنقید اولونماغا باشلادی و یئنی الیفبا حرکاتی‌نین اساسی قویولدو. عرب الیفباسی‌نین چتینلیکلری و نؤقصانلاری گؤز اؤنونده ایدی. آذربایجان دیلی صایتلریندن چوخونون خوصوصی حرف شکلی‌نین اولماماسی، عئینی حرفین بیر چوخ صایتی بیلدیرمه‌سی، عئینی صایت و عئینی صامیت اوچون بیر چوخ حرف شکلی‌نین مؤوجودلوغو و س. عرب الیفباسی‌نین نؤقصانلاریندان ایدی. غرب مدنیتینه یاخینلاشما ایمکا‌نینین یارانماسی، روس و آوروپا دیللرینی اؤیرنمک هو‌سی‌نین آرتماسی، فونئتیک یازی سیستئمی ایله بیلاواسیطه تانیشیقلیق، سولدان ساغا یازیلان بو الیفبا‌نین اوستونلوکلری، قاباقجیل ضیالیلاردا "سیللابی" یازی سیستئمینی، یعنی عرب الیفباسینی داها جسارتله تنقید ائتمک مئیلینی آرتیردی. بو مئیل، آنا دیلی تعلیمی ایله مشغول اولان ترقّی‌پرور موعلّیملرده خوصوصییله قووّتلنمیشدی.

     تورکییه‌لی تاریخچی بیلال ن.شیمشیر "آذربایجاندا تورک الیفباسی.تاریخجه" آدلی کیتابیندا عرب الیفباسی‌نین یاراتدیغی دیگر پروبلئملره ده دیقّت چکیر: "آذربایجاندا الیفبا موذاکیره‌لری اسکیدیر... بیزیم کیمی آذریلر ده موسلمانلیقلا بیرلیکده، عرب الیفباسینی گؤتوروبلر. آما بو الیفبا‌نین تورک دیلینه هئچ اویمادیغی داها سونرا آچیق-آیدین اورتایا چیخدی. 19-جو عصرده تعلیم-تدریسین گئنیشلنمه‌سی ایل، عرب یازیسی‌نین تورک اوشاقلارینا اؤیره‌دیلمه‌سی‌نین چوخ چتین اولدوغو معلوم اولدو. همچینین‌، 19-جو عصرده تورکییه‌ده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا مطبوعاتین اساسی قویولدو. قزئت چیخارماق موعین معنادا زامانلا یاریشماق دئمکدیر. سورعتلی اولمالیسان. اوخوجویا ایستی-ایستی خبر چاتدیرماق لازیمدیر. عرب حرفلرییله قزئت حاضیرلاماغین ایسه چوخ آغیر یورودویو، بو دولاشیق یازییلا نشر ایشلری‌نین چوخ گئجیکدیگی آنلاشیلدی. بوندان علاوه،دونیایا آچیلماق باخیمیندان دا عرب الیفباسی‌نین بیر انگل اولدوغو اورتایا چیخدی. 19-جو عصرین اورتالاریندا تئلئقراف خطلری تورکییه و روسییایا چاتدی. آما خاریجی اؤلکه‌لره عرب حرفلری ایله تئلئقراف وورولمادیغی، تئلئقراف وورماق اوچون لاتین حرفلریندن ایستیفاده ائتمک گرکدیگی معلوم اولدو. لاتین حرفلری دونیا پوچت و تئلئقراف الیفباسی ایدی... ائله ایسه دونیایا چیخا بیلمک اوچون عرب حرفلری انگلینی آشماق گرکلی ایدی".

     بیلال شیمشیرین دیقت چکدیگی پروبلئملر تورکییه‌یه ده خاص ایدی، لاکین اوردا داها بؤیوک بیر پروبلئمین ترکیب حیصه‌سی کیمی اورتایا چیخمیشدی: ایمپئرییا چؤکوردو. آرتیق ایکی عصر ایدی کی، شرطلر دَییشمیش و ایسلامین مؤحتشم دؤورلری‌نین نوستالگییاسی ایله یاشاماغین تنزّولدن باشقا بیر معناسی یوخدو. عوثمانلی دؤولت و دوشونجه آداملاری بونو باشا دوشن کیمی ایمپئرییا‌نین چؤکوشونون قارشیسینی آلماق اوچون یوللار آختارماغا باشلادیلار. تنظیماتچیلار پروبلئمین ماهیتینی آنلامیشدیلار. غربه اوز توتولدو. دؤولت قوروملارینی، اوردونو، سیویل ایداره‌چیلیگی تعجیلی اولاراق یئنیله‌مک، دؤورله آیاقلاشماق لازیم ایدی. یئنیلنمه‌سی لازیم اولان ان واجیب ساحه‌لردن بیری ده تحصیل ایدی و ایصلاحاتچیلارین سعی ایله تعلیم-تدریسده آوروپا مئتودلاری تطبیق اولونماغا باشلادی. لاکین بو زامان دا یازی پروبلئمی اورتایا چیخدی. باخیب گؤردولر کی، تحصیلین گئنیشلنمه‌سی و ساوادلیلیغین آرتماسی قارشیسیندا اساس انگل عرب الیفباسیدیر. نتیجه‌ده 19-جو عصرین اللینجی ایللریندن باشلایاراق تا آتاتورکون مدنی اینقیلابلارینا قدر الیفبا عوثمانلیدا داواملی اولاراق موزاکیره ائدیلن اساس مسله‌لریندن بیری کیمی قالدی، لاکین نه ایصلاح ائدیله، نه ده دَییشدیریله بیلدی.

      عوثمانلی دؤولتینده باشلایان الیفبا موزاکیره‌لری‌نین ایسلام دینی باخیمیندان دا خوصوصی معناسی واردی. چونکی تاریخده اوزون مودّتدن سونرا ایلک دفعه ایدی کی، موقدّس کیتابین یازیلدیغی، اوخوندوغو، آللاهین و موسلمانلارین عزیز توتدوغو حرفلرین ایصلاح ائدیلمه‌سی و یا دَییشدیریلمه‌سی مسله‌سی موزاکیره‌یه چیخاریلمیشدی، اؤزو ده عصرلرله ایسلامین ووران الی و سون دؤورلرده ایسه قالخا‌نینا چئوریلمیش بیر دؤولتده. بونا گؤره ده الیفبا‌نین ایصلاحی موزاکیره‌لری دینی کسیملر طرفیندن موعین موقاویمتله اوزلشدی، لاکین بو موقاویمت مطبعه علئیهینه اولدوغو قدر گوجلو اولمادی. چونکی 1727-جی ایلده آچیلان مطبعه اوچون دؤولتین و عولَما‌نین وئردیگی رسمی ایجازه و آوروپا ایجادی اوصوللا چاپ ائدیلن کیتابلار عرب حرفلری ایله چاپا قویولان قاداغانی آرادان قالدیرمیش، هابئله عرب حرفلری‌نین موقدّسلیگی و توخونولمازلیغی باره‌ده گئنیش یاییلمیش اینانجی داغیتمیشدی.

      بئله‌لیکله، سیویل دونیا‌نین یئنی شرطلرینده، "عرب حرفلری انگلینی آشماق" و یئنی الیفبا ترتیبی 19-جو عصرین سونو – 20 عصرین اوللرینده بیر-بیری ایله علاقه‌لی آذربایجان و تورکییه موحیطینده مدنی یوکسه‌لیشین و تعلیم-تدریسده ایره‌لیله‌مه‌‌نین آز قالا اساس مسله‌سینه چئوریلدی. م.ف.آخوندووون شرقشوناس آکادئمیک دورنا یازدیغی کیمی، "سیویلیزاسییا‌نین ایندیکی سورعتلی نایلیتلری دؤورونده یازی‌نین بئله غئیری طبیعی‌لیگی مدنی دونیا‌نین شرق ادبیاتینا گئدن یولونو همیشه‌لیک باغلایا بیلمزدی، اونون الیفباسیندا موطلق دَییشیکلیک عمله گلمه‌لی ایدی". بو ایستیقامتده فعالیته کئچن موسلمان اینتئللئکتواللارین اساس ایستیناد نؤقطه‌سی، طبیعی کی، ائله میرزه فتعلی آخوندوو ایدی. لاکین بعضی منبعلر، مثلا دیلچی عالیم مورادخان جاهانگیرووون "آذربایجان میلّی ادبی دیلی‌نین تشکولو" اثرینده وئردیگی معلوماتا گؤره، الیفبا‌نین ایصلاحی اوچون ایلک تشبّوث گؤسترنلر آ.باکیخانوو ایله شاماخی قزا مکتبینده فعالیت گؤسترمیش م.ای.ساراجوو آدلی بیر شخص اولوب. یالنیز بیر مکتوبوندان ساراجووون 1837-38-جی ایللرده "تاتارسکایا آزبوُکا" آدلی آذربایجانجا بیر الیفبا کیتابی ترتیب ائتدیگی بیلینسه ده، بو کیتاب حاقیندا اطرافلی معلومات یوخدور.

     تورک-موسلمان دونیاسیندا عرب الیفباسی‌نین ایصلاحی و یئنی بیر الیفبا ترتیب ائتمک اوچون جیدی فیکری و عملی فعالیته کئچن ایلک ضیالی‌نین میرزه فتعلی آخوندوو اولدوغو حاضیردا عوموم قبول ائدیلمیش فاکتدیر. لاکین عوثمانلی دؤولتینده ده بعضی الیفبا ایصلاحی تشبوثلری‌نین گؤستریلدیگی معلومدور.

     عوثمانلیدا عرب الیفباسی‌نین یاراتدیغی پروبلئملره ایلک توخونانلاردان بیری دؤولت آدامی و تاریخچی احمد جئودت پاشا اولوب. اوندان سونرا الیفبا پروبلئمینه داها گئنیش شکیلده توخونان ایکینجی شخص م.ف.آخوندووون موعاصیری و همفیکیری مونیف افندی (پاشا) ایدی. مونیف پاشا 1862-جی ایلده قورولان عوثمانلی عئلم جمعیتی‌نین اساس تاسیسچیلریندن بیری اولوب و سونرالار معاریف ناظیری وظیفه‌سینی توتوب. او، اوخو-یازینی آسانلاشدیرماق اوچون عرب حرفلری‌نین بیر-بیرینه بیتیشیک دئییل، لاتین حرفلری کیمی آیری یازیلماسی، صامیتلرین یا‌نینا صایت حرفلرین علاوه اولونماسی تکلیفلرینی ایره‌لی سورسه ده، عرب الیفباسی‌نین لاتین الیفباسی ایله عوض ائدیلمه‌سی فیکرینی مودافیعه ائتمه‌ییب. بو مسله‌یه توخونان دیگر یازی آدامی همین دؤورده تورکییه‌ده نشر ساحه‌سینده سایی 400-ه چاتان عرب حرفلرینی 112-یه ائندیرن، الیفبا‌نین ایصلاحی یولوندا بیر سیرا پراکتیک ایشلر گؤرن ژورنالیست شیناسی اولوب. لاکین او دا عرب حرفلری‌نین لاتین حرفلری ایله دَییشدیریلمه‌سی فیکرینی مودافیعه ائتمه‌ییب. شیناسی کیمی یازار عالی سوُاوی ده 1869-جو ایلده پاریسده چیخاردیغی علوم قزئتینده عرب الیفباسی‌نین ایصلاحی فیکرینه طرفدار اولسا دا، حرفلرین دَییشدیریلمه‌سینه گرک اولمادیغینی بیلدیریب. عرب الیفباسی‌نین ایصلاحی ایله باغلی فیکیرلری اولان، لاکین لاتین حرفلری‌نین آلینماسی‌نین علئیهینه چیخان دیگر عوثمانلی یازاری نامیک کامال ایدی.

     عومومیتله ایسه، عوثمانلیدا تنظیمات دؤورو آیدینلاری تعلیم-تدریسی و نشر ایشینی آسانلاشدیرماق اوچون عرب الیفباسینی موعین قدر ایصلاح ائتمه‌یه طرفدار اولسالار دا،موسلمان حرفلری‌نین لاتین حرفلری ایله عوض ائدیلمه‌سینه قارشی چیخیبلار. بو باخیمدان تورک دیلی اوچون لاتین الیفباسی ایدئیاسی‌نین بیرینجیلیگی تامامیله میرزه فتعلی آخوندووا عاییددیر.

     بس گؤره‌سن م.ف.آخوندووو دؤورونه گؤره خئیلی ریسکلی و اذیتلی بیر ایشه باشلاماغا مجبور ائدن اساس عامیللر نه‌لر ایدی؟

     بعضاً بیر سیرا یازیلاردا، حتّی جیدی مؤلیفلرین قلمه آلدیغی مقاله‌لرده بیرباشا و یا دولایی یوللا بئله بیر یاناشمایا راست گلیریک: موسلمان خالقلاری‌نین عرب الیفباسیندان ایمتیناع ائتمه‌سی فیکرینی اورتایا آتان و بونون اوچون چالیشانلار ایلک دفعه خریستیان میسسیونئرلر اولوبلار. بو ایشده اساس مقصد ایسلام دونیاسینی اؤز دینی، تاریخی-مدنی ایرثیندن قوپاریب آیری سالماق، محو ائتمک، اسارت آلتینا آلماق و.س. ایدی. م.ف.آخوندوو دا موسلمان الیفباسی‌نین یئنیلنمه‌سی فیکری و لاییحه‌لری ایله ایستر-ایسته‌مز بو میسسییایا خیدمت ائدیب.

      شرق-موسلمان دونیاسی ایله باغلی عنعنه وی کونسپریلوگییالاری خاطیرلادان بو ایدیعا‌نین تاریخی اساسسیزلیغی بیر یانا قالسین، م.ف.آخوندووون تکجه مکتوبلارینی اوخویان ایسته‌نیلن شخصین یئنی الیفبا‌نین تطبیقی‌نین موسلمان خالقلاری‌نین ترقّیسی اوچون حیاتی اهمیتلی اولدوغو ایدئیاسینا میرزه‌‌نین نه قدر اورکدن ایناندیغینی حیس ائتمه‌سی اوچون چوخ شئی لازیم دئییل. لاکین بو اینام قفیلدن فورمالاشمامیش، اونون شخصی حیات تجروبه‌سی ایله، او جومله‌دن تاریخی فاکتلارین، دؤورونون ایجتیماعی-سیاسی پروسئسلری‌نین، سوسیال-ایقتیصادی منظره‌سی‌نین جیدی آنالیزی ایله مؤحکم شکیلده باغلی اولموشدور.

    میرزه فتعلی‌نی موسلمان الیفباسینی ایصلاح ائتمه‌یه تشویق ائدن ایلک حادیثه،چوخ گومان کی، اونون اؤزونون اوشاقلیق و یئنی‌یئتمه‌لیک دؤورونده اوخویوب-یازماقدا قارشیلاشدیغی چتینلیکلر ایدی. ایلک آذربایجان ادبیات تاریخچیسی فیریدون بَی کؤچرلی آدی یوخاریدا کئچن اثرینده یازیر کی، "ایییرمی سنه‌دن زییاده میرزه موسلمان کیتابلاری‌نین موطالیعه‌سی ایله مشغول اولوب، یئنه اونلاری روان اوخوماقدا اؤزونو عاجیز گؤرور. آما روس الیفباسی‌نین واسیطه‌سیله بیر آز واختدا چوخ شئیلر اؤیره‌نیر و روس حرفلری ایله یازیلمیش کیتابلارین کفاره‌سینی (؟) آسانلیق ایله اوخویور. بو حال میرزه‌نی موتحیّیر ائدیر (حئیرتلندیریر) و اونون دیقتینی جلب ائدیر. بو قدر مکتبلر کونجونده عؤمورلر صرف ائدیب آخیردا یئنه بیساواد و عئلمدن بی‌بهره (بهره‌سیز) قالماغیمیزی میرزه الیفبامیزین قوصوروندان گؤرور. بو قوصورو رفع (ارادان قالدیرماق) و دفع ائتمک اوچون، اوخوماق و یازماق مسله‌سینی آسانلاشدیرماق اوچون اؤزو تزه بیر الیفبا ترتیب ائدیر".

     م.ف.آخوندووون اؤزو 1857-جی ایلده یازدیغی و متنیندن عوثمانلی دؤولت بؤیوکلرینه عونوانلاندیغی معلوم اولان "عربجه، تورکجه و فارسجادان عیبارت اولان ایسلام دیللری‌نین یازیسی اوچون یئنی الیفبا" آدلی اثرینده آخوند موللا علی عسگرین بؤیوک سعی و زحمتی حسابینا عرب الیفباسینی اوخوماغی اؤیرندیگینی و بونونلا دا اوخوماغا اولان نیفرتین اوندان اوزاقلاشدیغینی بیلدیریر. او، داها سونرا بونلاری قئید ائدیر: "ایلاهی، نئجه دئییم کی، من ائله بیر خطه و ائله حرفلره تصادوف ائتدیم کی، سانکی اونلارین میثلینی اولّلر هئچ گؤرمه‌میشدیم. مرحوم آخوند تدریس اوصولونو یاخشی بیلدیگی اوچون، منی هم ده کلیمه‌لرله تانیش ائتدی. نهایت، مینده بیر آدامدا تایی-برابری تاپیلمایان بو موعلیمین سعیی و جان یاندیرماسینا باخمایاراق، منیم اوخوماغی اؤیرنمگیم یئنه ده اوچ-دؤرد ایل چکدی. مگر بئله آداملارین سایی چوخدورمو کی، اوچ-دؤرد ایل صبر ائده بیلسینلر؟ بونا گؤره‌دیر کی، ایسلام طایفالاری آراسیندا هر اون مین نفردن بیر نفر ساوادلی آدام تاپیلمیر. قادینلار ایسه تامامیله ساواددان محرومدورلار. اوشاقلاریمیزین بیر چوخو اولّلر مکتبه هوسله گئدیرلر. لاکین بیر قدر اوخودوقدان سونرا تنگه گلیب، مکتبدن قاچیرلار. مشهور عالیملریمیزین چوخو عربجه کیتابلارداکی عیباره‌لری اوخویارکن، سهو بوراخماقدان امین دئییلدیرلر... بونون نه معناسی وار؟ نه اوچون گرک بیز بو کیچیک ایش اوزرینده بو قدر معطل اولاق؟ بو معطل‌چیلیگین بوتون سببی الیفبامیزین نؤقصانلی اولماسیدیر... بو وضعیت اولدوغو کیمی قالا بیلمزدی... ایصلاحات آپارماق ضروری ایدی. لاکین من الیفبانی تزه‌له‌مک ایشینده قاباغا دوشدوم و بوتون قئید ائدیلن چتینلیکلری آرادان قالدیردیم".

     م.ف.آخوندووون یازدیقلاریندان آیدین اولور کی، اونون یئنی الیفبا‌نین تطبیقی اوچون گؤستردیگی بؤیوک سعی‌لر موسلمان دونیاسینداکی ساوادسیزلیغی آرادان قالدیرماق اوچون ایدی و او، بو ساوادسیزلیغین اساس سببینی عرب الیفباسی‌نین ایشه یارامازلیغیندا گؤروردو. 1873-جو ایلده تیفلیسدن ایستانبولدا چیخان "حقاییق" قزئتی رئداکتورونا عونوانلادیغی مکتوب اونون اورگی‌نین موسلمان دونیاسی اوچون نئجه یاندیغینی گؤستریر: "سوروشاجاقسینیز بس نه اوچون 15 ایلدیر کی، ایسلام الیفباسینی دَییشمک اوغروندا چالیشیب-چاپالایاراق، هئی ایران و عوثمانلی اؤلکه‌سینه لاییحه‌لر گؤندریرم؟ دوزونو دئییم: ساکیت دایانیب باخا بیلمیرم. یعنی، باجارمیرام کی، بوتون دونیا خالقلاری‌نین عئلمده، صنایعده گوندن-گونه ترقّیسینی گؤردویوم حالدا، حتّی مدنیت دایره‌سینه قدم قویوب، اؤز هئروقلیف الیفباسینی ترک ائتمک قرارینا گلن یاپونلاری گؤردویوم حالدا، تکجه تعلیم و تربییه واسیطه‌سی اولان الیفبا‌نین چتینلیگی اوزوندن گئریده قالان ایسلام خالقلاری‌نین احوالینا یانماییم".

     م.ف.آخوندووا گؤره، یئنی الیفبانی واجیب ائدن دیگر بیر مسله آوروپا دیللریندن عرب، تورک و فارس دیللرینه ائدیلن علمی و دیگر ترجومه‌لر زامانی مئیدانا چیخان چتینلیکلرله باغلی ایدی. چونکی بیر چوخ علمی تئرمینلری، شخص، یئر و اؤلکه آدلارینی "ایسلام خالقلاری‌نین اساس دیللری اولان اوچ دیلدن بیرینه ترجومه ائتمک چتیندیر، بونا گؤره ده اونلار اولدوغو کیمی ساخلانیلمالیدیر. خوصوصیله طبابت، فیزیکا، کیمیا و باشقا بو کیمی عئلملردن اولان بیر چوخ ایصطیلاحلار واردیر کی، ایسلام دیللرینده اونلارین قارشیلیغینی تاپماق مومکون دئییلدیر. بوندان باشقا او کلیمه‌لری و ایصطیلاحلاری اولدوغو کیمی یازماق، حاضیرکی ایسلام الیفباسی اوچون ایمکان خاریجینده‌دیر".

     بونونلا بئله، میرزه‌‌نین یاشادیغی دؤور ائله دؤور ایدی کی، - "اطراف ظولمت و جهالت، بیر نفر ده اولسا دیل بیلن یوخ، جاماعاتی قویون کیمی ایسته‌دیکلری یئره سورن روحانیلر..." (ع.حاقوئردییئو) – ‌نینکی "کمال الدؤوله مکتوبلاری"نی اؤز آدیندان اوزه چیخارماق، چاپ ائتمک، حتّی عرب الیفباسینی ایصلاح ائتمک فیکیرلری بئله اونون قتلینه فرمان وئریلمه‌سینه بس ائدردی. ("کمال الدؤوله مکتوبلاری"‌نین 1924-جو ایله قدر ایشیق اوزو گؤرمه‌دیگی معلومدور. ع.حاقوئردییئوین معلوماتینا گؤره، "کمال الدؤوله و جلال الدؤوله مکتوبلاری"‌نین الیازماسینی تاپیب آیریجا کیتابچا کیمی نشر ائدن آذربایجان مرکزی ایجرایییه کومیته‌سی‌نین صدری صمداغا آغامالی اوغلو اولوب). جلیل محمدقولوزاده م.ف.آخوندووون اؤلومونون اللی ایللیگی موناسیبتی ایله "شرق قادینی" قزئتینده یازدیغی "میرزه فتعلی آخوندوو و قادین مسله‌سی" آدلی مقاله‌سینده بو باره‌ده آشاغیداکیلاری قئید ائدیردی: "نئجه کی، معلومدور، میرزه فتعلی کؤهنه عرب الیفباسینی موسلمانلارین تنزّولونه مربوط (باغلی) توتوردو و یئنی، موکمّل بیر الیفبا‌نین تشکیلی یولوندا قافقازدا، حتّی ایستامبولدا و تئهراندا جیدی بیر ایقدامات باشلامیشدی. تکجه بو کئیفیت، میرزه‌‌نین بیرجه بو تشببوثو کافی اولا بیلردی کی، فاناتیک موسلمانلار خاچپرستلرین لاتین حوروفاتینی قورا‌نین "موقدس" حوروفاتینا ترجیح وئرن بیر کسی لامزهب و مورتد آدلاندیرایدیلار".

     لاکین بوتون بو تهلوکه‌لره باخمایاراق، الیفبا‌نین ایصلاحی‌نین بیلیک الده ائتمک اوچون نه قدر اهمیتلی اولدوغونو چوخ یاخشی درک ائدن میرزه فتعلی، ایران و عوثمانلی دؤولت آداملارینا، ناظیر و شاهزاده‌لره داواملی اولاراق چوخسایلی مکتوبلار یازیر و اگر ایلک اؤنجه کؤهنه الیفبا دَییشدیریله‌رک یئنی الیفبا تطبیق اولونمازسا، دیگر ایصلاحاتلارلارین نتیجه‌سیز قالاجاغینی بیلدیریردی: "دمیریول واجیبدیر، لاکین کؤهنه الیفبانی دَییشدیرمک اوندان داها واجیبدیر. تئلئقراف واجیبدیر، لاکین کؤهنه الیفبانی دَییشدیرمک اوندان داها واجیبدیر. چونکی بوتون ایشلرین اساسی بیلیکدیر؛ بیلیک ایسه الیفبا‌نین آسان اولوب-اولماماسیندان آسیلیدیر". بلکه ده موتفکّیرین بو فیکیرلر کیمه‌سه حددن آرتیق شیشیرتمه کیمی گله بیلر. آنجاق مسله اوندادیر کی، م.ف.آخوندوو پروبلئمین ماهیتینی چوخ یاخشی آنلامیشدی. بو گون ده موعین قدر آکتوال اولان پروبلئم ایسلام خالقلاری‌نین الیفاباسیزلیغی، کیتابسیزلیغی، یازی مدنیتلری‌نین اولماماسی، نظری مسله‌لره دیقت یئتیرمه‌مه‌لری ایدی. او بئله بیر فیکری بَیه‌نیردی کی، "ایسلام خالقلاری‌نین سعی و تلاشی‌نین ثمره‌سیزلیگی یالنیز اونلاردا معنوی و فیکری ترقّی‌نین ظاهیری و عملی ترقّییه موقدّم اولماماسیندان ایره‌لی گلمیشدیر. یعنی آوروپالیلارین تئوری(theorie) آدلاندیردیقلاری نظری اینکیشاف، عملی، یعنی پراکتیک(practique) ترقّییه اوستون توتولمامیشدیر".

     معلوم اولدوغو کیمی، آخوندووون الیفبا ایصلاحاتی ایله باغلی ایکی لاییحه‌سی واردی. بیرینجی لاییحه‌ده او، عرب الیفباسینی یئنیلشدیرمگی، یعنی کؤهنه یازی سیستئمی اساسیندا یئنی الیفبا ترتیبینی نظرده توتوردو. آخوندوو بو مقصدله عرب الیفباسیندا یالنیز تلفّوظده دئییلن و یازیلمایان صایتلر اوچون ایشاره‌لر دوزلدیب صامیتلرین یا‌نیندا یازیلماسینی، حرفلرین اوستونده و آلتیندا نؤقطه‌لرین آتیلماسینی، نؤقطه‌لرین آتیلماسی ایله بیر-بیریندن یالنیز نؤقطه‌لر ایله فرقلنن حرفلر اوچون ایسه یئنی شکیللرین ایختیراعسینی تکلیف ائدیردی. داها سونرا، او، بونلارلا یاناشی، عرب حرفلری‌نین بیر-بیرینه بیتیشیک دئییل آیریلیقدا یازیلماسینی ایره‌لی سوردو. چونکی هر حرف سؤزون اولینده، اورتاسیندا و آخیریندا یازیلماسیندان آسیلی اولاراق فرقلی شکیل آلیردی و بورا حرفلرین آییریلیقدا یازیلما شکلینی ده علاوه ائتسک هر حرفین دؤرد شکلی عمله گلیر(دی). بو ایسه الیفبا‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینی چتینلشدیرن اساس جهتلردن بیری ایدی. لاکین عاوام خالقین قورخوسوندان و مؤوهوماتچی و فاناتیک روحانیلری اورکوتمه‌مکدن اؤترو میرزه فتعلی موسلمان حرفلرینی بو لاییحه‌ده تامامیله دَییشمیر.

      ایکینجی لاییحه‌ده آخوندووون اوزرینده دوردوغو اساس مسله، کؤهنه یازی سیستئمینی تامامیله دَییشدیره‌رک روس و لاتین الیفبالاری اساسیندا یئنی بیر الیفبا ترتیب ائتمک ایدی. ایساخان ایساخانلی "فرهاد آغازاده و لاتین الیفباسینا کئچید" آدلی مقاله‌سینده یازیر کی، "1870-جی ایلده او، عرب الیفباسی‌نین لاتین حرفلری اساسیندا دَییشدیریلمه‌سی ایله باغلی ایلک لاییحه‌سینی ترتیب ائدیر و لاییحه‌نی، بو مسله‌لرله جیدی ماراقلانان گنج محمد آغا شاختاختلییا (1846-1931) گؤندریر. بوندان سونرا او، اؤز لاییحه‌سینده بعضی حرفلرین شکیللرینی دَییشیر و 1873 ایلده اؤزونون لاتین الیفباسی لاییحه‌سی‌نین سون واریانتینی حاضیرلاییر. بعضی منبعلرده بو لاییحه‌‌نین الیازماسی‌نین بیر واختلار عبدالرحیم بی حاقوئردییئوده اولدوغو قئید اولونسا دا، تأسوف کی، بو تاریخی سندی نه عبدالرحیم بی حاقوئردییئوین فوندوندا، نه م.ف.آخوندووون اؤزونون فوندوندا، نه ده باشقا آرخیو ماتئریاللاری آراسیندا تاپماق مومکون اولمادی".

     م.ف.آخوندووون الیفبا لاییحه‌سینی تقدیم ائتمک اوچون 1863-جو ایلده عوثمانلی پایتاختینا گئتدیگی، صدرالعظم فواد پاشا ایله گؤروشدویو و اونون لاییحه‌سی‌نین عوثمانلی عئلم جمعیتینده ایکی دفعه موزاکیره ائدیلدیگی معلومدور. او، لاییحه‌سی ایله یاناشی کومئدییالاری و "یوسیف شاهین حئکایه‌سی"نی ده عوثمانلیلارا تقدیم ائدیر. حوسئین بایکارایا گؤره، سونونجو اثری تقدیم ائتمکده م.ف.آخوندووون خوصوصی مقصدی واردی؛ چونکی یوسیف شاهین حئکایه‌سی ایرا‌نین تنزّولوندن بحث ائدیر، حؤکمدار و سارای اهلینی مسخره‌یه قویوردو. م.ف.آخوندوو دوشونوردو کی، ایرا‌نین دؤولت ایداره‌چیلیگینی اله سالیب گولن بو اثری عوثمانلی ساراییندا خوش قارشیلاناجاق و الیفبا لاییحه‌سی‌نین قبول ائدیلمه‌سینه بونون خئیری دَیه‌جک.

      بوندان علاوه،سالمان مومتازین "میرزه فتعلی صبوحی و عوثمانلی صدری-اعظمی فواد پاشا" آدلی مقاله‌سینده (1935) وئردیگی معلوماتا گؤره، م.ف.آخوندوو "الیفباسینی بیر آن اوّل حؤکومته قبول ائتدیرمک اوچون" حتّی فواد پاشایا بیر مدحیییه یازمیش "و بونونلا دا پاشا‌نین خوشونا گله‌رک ایلتیفاتینا نایل اولموشدور". لاکین "یئنی الیفبا‌نین قبول ائدیلمه‌سینه میرزه فتعلی‌نین قصیده‌سی ده کؤمک ائده بیلمه‌میش"دیر. جمعیت، لاییحه‌نی بینسه ده، الیفبادا حرفلرین بیتیشیک یازیلماسی نظرده توتولدوغونا گؤره چاپ ایشینده چتینلیک قارشییا چیخاجاغی و "اسکی ایسلام اثرلرین اونودولماسینا سبب اولاجاغی" فیکرینی ایره‌لی سوره‌رک، اونو قبولو و تطبیقیندن ایمتیناع ائتمیشدیر. آخوندووون اؤز بیوقرافییاسیندا یازدیغینا گؤره، او، بو زامان عوثمانلی وزیر و عولماسینا ایسلام الیفباسیندان تامامیله ایمتیناع ائدیب آوروپالیلارین اوصولی-خطینی گؤتورمک و یازینی سولدان ساغا یازیب-اوخوماغی، نؤقطه‌لری حرفلردن آتماغی، عرب حرفلرین شکلینی لاتین حرفلری‌نین شکلی ایله عوض ائتمگی، صایت حرفلری صامیت حرفلرین یا‌نیندا یازماغی، قیساجاسی، یئنی بیر الیفبا تکلیف ائدیب. بیلیندیگی کیمی، اونون بو تکلیفینی ده ایستانبول عولَما و وزیرلری اؤز "قاناجاقلارینا مووافیق گؤرمه‌ییب قبول ائتمه‌دیلر".

       م.ف.آخوندووون ایستانبولدا اولدوغو واخت لاییحه‌سی‌نین قبول ائدیلمه‌مه‌سینه تاثیر گؤسترن بیر حادیثه ده باش وئریر کی، او دا اؤزونه دوست بیلدیگی بیر شخصله باغلی ایدی. بیز همین حادیثه‌نی ادیبین اؤز الی ایله یازدیغی ترجومئیی-حالیندان بیلیریک. عبدالرحیم بی حاقوئردییئو همین حادیثه‌ ایله باغلی یازیردی: "واختی ایله ایرا‌نین زاقافقازییادا باش کونسولو اولموش حوسئین خان آدلی بیریسی بو زامان تورک سارایی نزدینده ائلچی ایدی. سن دئمه، "سرگوزشتی-وزیری‌خانی-لنکران" و "تبریز وکیللری" کومئدییالارینا گؤره اونون اورگینده آخوندوولا عداوتی وار ایمیش. اونا ائله گلیرمیش کی، بو پیئسلرده فارس خالقی‌نین لیاقتی تحقیر اولونور. بوندان هئچ بیر خبری اولمایان میرزه فتعلی آخوندوو ایستانبولا گلنده حوسئین خا‌نین ائوینه دوشدو. حوسئین خان بیر طرفدن آخوندووو ائوینده قوناق ساخلاییب اونا هر جور حؤرمت ائدیردی، او بیری طرفدن ایسه تورکییه ناظیرلرینی و معاریف ناظیرلیگی‌نین "عئلمی شوراسی‌نین" عوضولرینی ایناندیریردی کی، آخوندوو دیندن اوز دؤندریب، کافیردیر. میرزه بوندان خبر توتان کیمی درحال حوسئین خا‌نین ائویندن کؤچوب باشقا یئرده ساکین اولدو. او جنابین فیتنه‌کارلیغی نتیجه‌سینده "عئلمی شورا" آخوندووون الیفباسینی ردّ ائتدی، میرزه نتیجه‌سیز گئرییه قاییتدی".

      میرزه فتعلی‌نین الیفبا لاییحه‌سی قبول اولونماسا دا، ایستانبولدان تیفلیسه زحمتینه گؤره تلطیف اولوندوغو مجیدیییه نیشانی و تقدیرنامه ایله قاییدیر. بوندان باشقا، ادیبین پیئسلری‌نین عوثمانلی عئلم جمعیتی طرفیندن تورکییه تورکجه‌سینده نشر ائدیلمه‌سی قرارا آلینسا دا، حیاتا کئچیریلمیر. تیفلیسه قاییتدیقدان سونرا روحدان دوشمه‌ین م.ف.آخوندوو اؤز الیفبا لاییحه‌سی‌نین بیر واریانتینی دا ایرانا گؤندریر، لاکین عولما‌نین قورخوسوندان کؤهنه قایدا ایله ساغدان-سولا یازماغی تکلیف ائدیر. بونا باخمایاراق، لاییحه تئهراندا دا قبول ائدیلمیر.

      م.ف.آخوندوو باشقا بیر لاییحه‌سینی سوُاوی‌نین الیفبا فیکیرلرینه قارشی یازدیغی تنقیدله بیرگه عوثمانلی صدراعظ‌می علی پاشایا گؤندردیگی واخت (1868) هله ده عرب الیفباسی‌نین تکمیللشدیریلمیش واریانتی‌نین قبول ائدیله‌جگینه اومید ائدیردی. لاکین اونون 1872-جی ایل تاریخلی بیر مکتوبوندان آیدین اولور کی، میرزه مئلکوم خان واسیطه‌سیله شارل میسممئر آدلی فرانسیز عالیمین الیفبالار باره‌ده تدقیقاتی ایله تانیش اولدوقدان سونرا، او، عرب الیفباسی‌نین ایصلاحی فیکریندن تامامیله ال چکیب: "سولدان-ساغا یازیلیب اوخونان، سؤزلرین ترکیبینده بوتون صایت حرفلری صامیتلر سیراسینا داخیل اولان و بوتون نؤقطه‌لری آتیلمیش آلفابئتی الیفبادان باشقا هئچ بیر خطین حرفلرینی قبول ائتمیرم و هئچ واخت دا قبول ائتمه‌یه‌جگم".

     بئله‌لیکله، میرزه فتعلی آخوندووون ساوادلیلیغین آرتماسی، تفکّور صاحیبلری‌نین سایی‌نین چوخالماسی و ترقّی اوچون چوخ موهوم حساب ائده‌رک ایره‌لی سوردویو، عؤمرونون ان یئتکین و ائنئرژیلی ایللرینی حصر ائتدیگی عرب الیفباسی‌نین ایصلاحی لاییحه‌لری بوتون سعی و زحمتلرینه باخمایاراق، ایکی بؤیوک ایسلام دؤولتی‌نین عولما و ایداره‌چیلری‌نین معریفتلری، هابئله اؤزونه دوست بیلدیگی بعضی شخصلرین کین و عداوتی سایه‌سینده نه ایستانبولدا، نه ده تئهراندا قبول ائدیلدی. میرزه بو موناسیبتله میرزه مئلکوم خانا عونوانلادیغی مکتوبلاری‌نین بیرینده عوثمانلیلاردان اومیدینی تامامیله کسه‌رک مأیوسلوقلا یازیردی: "بیزیم بوتون سعی‌لریمیزین فایداسی آنجاق خالقا عاییددیر. بیز ایسته‌ییریک کی، عوثمانلی خالقی بیزیم سعییمیزله خوشبخت و سعادتلی بیر خالق اولسون. لاکین بیزیم بو آرزوموز عوثمانلی ناظیرلری‌نین شخصی ضررینه‌دیر. بیز عومومون منفعتینی ایسته‌ییریک، اونلار ایسه شخصی منفعتلرینی گودورلر".

     تورکییه و آذربایجاندا یئنی الیفبا اوغروندا موباریزه‌لری آراشدیران تاریخچی بیلال شیمشیر م.ف.آخوندووو الیفبا مسله‌سینده ایستر تنظیمات دؤنمی عوثمانلی، ایسترسه ده ایران دوشونجه آداملاریندان جسارتلی و اؤنده حساب ائدیر. بوتؤولوکده گؤتوردوکده ایسه، میرزه‌‌نین بو یؤنده فیکری و عملی فعالیتی 19-جو عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیبارن یئنی تمایوللر گؤسترمه‌یه باشلایان تورک-موسلمان آیدینلانماسی‌نین موهوم ایستیقامتلریندن بیرینی تشکیل ائدیر. اونون لاییحه‌لری تورکییه‌ده الیفبا موزاکیره‌لرینی مطبوعات صحیفه‌لرینه چیخاریب ایجتیماعی‌لشدیرمکله یاناشی، مؤلیفی‌نین اؤلوموندن سونرا موسلمان جوغرافییاسیندا اؤزونه جیدی سایدا طرفدار توپلادی و م.ف.آخوندووون پئیغمبرجه‌سینه دئدیگی "معلومدور کی، اون بئش ایله یاخیندیر کی، بو فیکرین توخومونو من ایراندا و عوثمانلی تورپاغیندا سپیرم. شوبهه‌سیز کی، بو توخوم بیزیم خلفلریمیزین زمانه‌سینده گؤیره‌جکدیر" فیکری چوخ کئچمه‌دی کی، اؤزونو دوغرولتدو. عوثمانلیدا مینباشی عؤمر بَی و مئنئمئنلیزاده طاهیر بی، آذربایجاندا محمد آغا شاختاختلی، فرهاد آغازاده، عؤمر فایق نئعمانزاده، فیریدون بی کؤچرلی و.د. ،ایراندا میرزه ریضا خان کیمی دوشونجه و دؤولت آداملاری محض آخودووون آچدیغی یوللا ایره‌لی‌له‌یه‌رک، کؤهنه الیفبا‌نین ایصلاحی و یا لاتین الیفباسینا کئچیدله باغلی یئنی فیکیرلر ایره‌لی سوروب موختلیف ایشلر گؤردولر.

      یوخاریدا آدی چکیلن شخصلردن، چیخاردیغی "شرقی-روس" (1903-1905) قزئتینده و دیگر دؤورو مطبوعاتدا الیفبا مسله‌سینه داواملی اولاراق دیقّت مرکزینده ساخلایان م.شاهتاختلی‌نین م.ف.آخوندووون اؤلوموندن آز سونرا، 1879-جو ایلده تیفلیسده‌کی مطبعه‌لرین بیرینده آذربایجان و روس دیللرینده چاپ ائتدیردیگی "تکمیل‌لشدیریلمیش موسلمان الیفباسی" کیتابی موسلمان دونیاسیندا همین ایلده نشر ائدیلن ایکی وسایتدن بیریدی. بو تاریخدن اعتیبارن اؤز الیفبا لاییحه‌لری اوزرینده چالیشاراق اونلاری داها دا تکمینلشدیرن م.شاختاختلی 1902-03-جو ایللرده عرب الیفباسی‌نین ایصلاحی و آنا دیللی الیفبا‌نین ترتیبی ایستیقامتینده داها بیر نئچه مقاله و اثر چاپ ائتدیریب. دیگر وسایت ایسه ایرا‌نین قافقازدا باش کونسولو اولموش میرزه ریضا خانا (1853-1935) عایید ایدی کی، او، "1879-جو ایلده لاتین حرفلری ایله "ریساله یی-روشدییه" (Alphabet Ruchdie) آدلی الیفبا کیتابچاسی چاپ ائتدیرمیشدیر... بو، یاخین و اورتا شرقده لاتین الیفباسی ایله چاپ اولونان ایلک الیفبا کیتابیدیر". (ی.ایساخانلی، "فرهاد آغازاده و لاتین الیفباسینا کئچید").

قایناق: Kultura.az

کؤچورن: عباس ائلچین