Qojanasır twralı äzilder

Qojanasır - türki xalıqtarına ortaq tulğa. Küldirgi äñgimelerdiñ keyipkeri twralı qızıqtar qazaq dalasında keñ tarağan.

Solardıñ bir parasın nazarlarıñızğa usınamız.

 ***

    Qojekeñ birde boyaw şeberxanasın aşadı. Şeberxanağa kelip-ketip jatqandardıñ biri Qojekeñdi muqatpaq bolıp:

— Qojeke, mına bir zattı eşkim estimegen, eşkim körmegen yağnï, qara da emes, aq ta emes, kök te emes, qızıl da emes, sarı da emes, jasıl da emes, qoñır da emes, sur da emes, bir tüske boyap berşi, — deydi.

Qojanasır onıñ kekesinin tüsine qoyadı:

— Jaraydı, aytqanıñ bolsın, tastap ket.

— Qaşan keleyin? — deydi anaw, qwlığın asırdım dep mäz bolıp.

— Qaşan kelseñ de öz erkiñ. Biraq sen keletin kün düysenbi de, seysenbi de, särsenbi de, beysenbi de, juma da, senbi de, jeksenbi de bolmasın, — deydi sonda Qojanasır.

***

     Bir küni Temirlan Qojanasırmen äñgimelesip otırıp, Qojekeñniñ şapanınıñ bir kişkentay jırtıq jerin bayqap, soğan sawsağın tığıp aynaldıra beredi. Jırtıq ulğaya tüsedi. Äñgime jelisimen Temirlan:

- Qojeke, osı adam balasınıñ aqılı kemigeni qay waqıtta bilinedi? – dep suraydı.

- Bälkim, janında otırğan adamnıñ şapanın sawsağımen tesken zamanda bolsa kerek, - degen eken Qoja.

***

    Qojanasır bir küni äbden şöldegen soñ sw alıp işpek bolıp, tünde qudıqqa baradı. Qudıqqa qawğa salıp tartsa, şıqpaydı. «Buğan ne boldı?» - dep, Qojanasır üñilip qarasa, qudıqtıñ tübinen ay körinedi. «Ä, qawğam ayğa ilinip qalğan eken ğoy», - dep, Qoja julıp tartıp qalğanda, qawğası şığıp ketedi, özi şalqasınan tüsedi. Jerge basın soğıp, eseñgirep qalğan Qojanasır älden waqıtta közin aşsa, ay aspanda tur. Sonda Qojekeñ qwanıp:

- Ne bolsa, o bolsın, aydı aspanğa bir şığardım-aw! - depti.

***

     Äpendi men Aldarköse Istıqköl jağalawın aynalıp jür eken. Aldarköse Äpendiden:

— Qojeke, mına köldiñ swı neşe şelek şığar eken? — dep suraptı.

Äpendi oylanbastan:

— Osı köldey şelek tapsañ, bir-aq şelek şığadı, — degen eken.

 ***

     Birde Qojanasır öziniñ minip jürgen esegin joğaltıp aladı. Onısın özi jayawlatıp izdep jüredi. Bir kezde aşıq turğan qoranı köredi de, solay qaray tarta jöneledi. Qorağa kirip, işin aralap jürgende, bir qız ben jigittiñ süyisip turğanın bayqap qaladı. Jigit öziniñ qızına:

 - Möldiregen közderiñnen dünïe körinedi! – dep aytadı. Sol waqıtta Qoja atıp şığıp:

 - Meniñ esegim körinbey me? – dese kerek.

***

     Bir küni Qojanasır üyine özimen birge dosın ertip äkelipti. Munı qup körmegen äyeli «üyde jeytin eşteñe joq», dep ayqayğa basıptı. Onımen kelispegen Qoja äyeliniñ aşwın qaytarmaq bolıp umtılğanda, äyeli şekesinen ojawmenen qoyıp kep jiberipti. Qojanıñ şekesi isip ketipti.

Onı körgen dosı jubatpaq bolıp:

 - Seniñ munıñ eşteñe emes qoy, egerde men äyelime unamaytın birdeñe jasasam, ol meniñ saqalımnan süyrep aparıp basımdı oşaqqa suğıp jibere jazdaydı, - depti. Sonda Qoja masattanıp turıp:

 - Men degen onday osal emespin qatınıma eşqaşan saqalımnan ustatpaymın,- degen eken.

***

     Bul Qojanasırdıñ jas kezinde bolğan oqïğa eken. Birde ol Afrïkalıq sawdageler kerweniniñ jaqın mañda toqtağanın jäne olar bir jaqtağı tamaşa ömir twralı aytıp jatqanın estipti. Sol sät Qoja älgi toqtağan kerwen sarayğa basqalarmen birge jağalasa jügirip barıp, ol da tıñdaptı. Sawdagerdiñ birewi:

- Xabaşïstan degen el bar, ol öte alısta, Bağdattıñ ar jağında dese boladı. Onda kün öte ıstıq, ıstıq bolğanı sonşalıqtı el jalañaş jüredi, - depti.

 Sonda Qoja turıp:

- Olardıñ qaysısı äyel, qaysısı erkek ekenin ajıratw qïın bolmay ma eken? - degen eken.

***

     Qojanasırdıñ jwas äri sütti sïırı bolğan eken. Bir küni sol sïırı awırıp ölip qalıptı. Qoja buğan öte qattı qayğırıptı. Munı estigen körşiler:

 - Bir ay burın äyeli ölgende munşa qayğırmap edi, munı nesi?», - dep tañdanıptı.

Sonda Qoja:

 - Ärïne, meniñ äyelim ölip qayğırğanda sender meni jubattıñdar:

- Qoja sen qayğırma, biz sağan basqa äyel tawıp beremiz, odan da jaqsısın tabamız», degen ediñder. Al endi sïırım awırıp ölgende:

 - Qoja, sen qayğırma, sağan budan da jaqsı sïır tawıp beremiz, - dep nege aytpaysıñdar? - degen eken.

***

     Bir küni Qojanasırdıñ äyeli küyewiniñ aşwın twğızbaq bolıp:

- Qoja, sen sonday usqınsızsıñ, eger balamız sağan tartıp twsa, basımızğa sor bolğanı ğoy,- depti.

Sonda Qojanasır: - Ol eşteñe emes, eger bala mağan uqsamay twsa seniñ sorıñ,- degen eken.

***

     Qojanasır bir küni kiltin joğaltıp aladı. Baqşada izdep jürgeninde äyeli:

– Kiltti qay jerge tüsirip alğan ediñiz?-dep suraydı.

Qoja:

– Qay jerge tüsirgenimdi bilsem izdep jürer medim?- depti.

***

     Birew kelip, Qojadan arqan surasa kerek, Qoja üyine kirip, qayta şığadı da:

 - Arqan bos emes, äyelim un salıp qoyıptı, - deydi.

 - Ne aytıp tursıñ öziñ, arqanğa un sala ma eken? - deydi kelgen kisi.

 - Kisige bergisi kelmegende, arqanğa un salıp qoyuğa da boladı - depti Qoja

***

     Äpendi men Aldarköse Istıqköl jağalawın aynalıp jür eken. Aldarköse Äpendiden:

 –  Qojeke, mına köldiñ swı neşe şelek şığar eken? – dep suraptı.

 Äpendi oylanbastan:

 –  Osı köldey şelek tapsañ, bir-aq şelek şığadı, – degen eken.

***

– Men jaqında esik aldına örik şıbığın otırğızdım. Jemis bergen kezinde bäriñdi örikke sılqïtıp bir toyğızbaqşımın, – deydi Qoja joldastarımen otırğanda.

 – Oy, raxmet, Qojeke. Osı tätti lebiziñniñ özine örik jegendey toyıp qaldıq, – degen olardıñ sözin estigen Qoja:

     Bir küni Qojanasır şıbın urıp öltiripti de äyeline aytıptı: Men tört şıbın urıp öltirdim, ekewi – erkek, ekewi – äyel depti. Äyeli tañğalıp suraptı:

-Sen olardıñ qaysısı erkek, qaysısı äyel şıbın ekenin qaydan bildiñ? - depti.

Qoja aytıptı:

-Öytkeni, ekewi aynanıñ aldında otırdı, - dep jawap beripti.

***

     Bir küni Qojanasır men äyeli ursıp qalıptı. Qojağa aşwlanğan äyeli odan öş almaq bolıp dastarxanğa sorpanı ıstıq küyinde äkelip qoyadı. Sorpanıñ ıstıq ekenin umıtıp ketip äyeli işemin dep awzın küydirip aladı, awzı küygeni sonşalıq közinen jas şığıp ketedi. Qoja da işsin dep ädeyi, közinen jas şıqsa da toqtamay işe beredi.

- Nege jılap otırsıñ? – dep suraydı Qoja äyelinen.

- Bayğus şeşem öleriniñ aldında däl osınday sorpa pisirgen edi, sol esime tüsip jılap otırmın depti.

Qoja sorpanı işeyin dep awzın toltıra urttap alğanı sol eken, awzı küyip şekesinen swıq ter burq etip, közinen jas şığıp ketedi, onı körgen äyeli:

- Qoja sen de jılap otırmısıñ? - dep suraydı.

- Ïä, - deydi Qoja.

- Seniñ şeşeñ özi ölip, seni özimen birge alıp ketpegenine jılap otırmın,- degen eken.

***

    Qojanasır bazar aralap jürip zergerlik buyımdar satatın qatarğa kelipti. Sörege qoyılğan qımbat bağalı tastarmen kömkerilgen buyımdar oğan qattı unaptı, qızığıp qarap tur eken. Onı körgen satwşı Qojanı mazaq etpek bolıptı da:

- Ne qarap jürsiñ? – depti.

- Altın men bağalı tastardı qarap turmın,- dep jawap beripti Qoja.

- Meniñşe mına sörede kileñ qımbat zergerlik buyımdar sïyaqtı,- depti Qoja.

- Joq, - depti kekesinmen satwşı.

- Seniñ köziñ naşar köredi eken, bular zergerlik buyımdar emes, sörede turğan esektiñ bası ğoy, bul jerde esektiñ bası satıladı,- depti.

Qoja saspaptı:

- Körip turmın, sawdañ jürip tur eken.

- Qaydan bilesiñ sawdanıñ jürip turğanın – dep suraptı satwşı.

Öytkeni söredegi barlıq esektiñ bası satılıp ketip, tek bir esektiñ bası ğana qalıptı, ol mine,- dep satwşınıñ basın nusqaptı.

***

  Bir küni Qojanasırdıñ awlasına böten bir buqa kirip ketip, gülderiniñ bärin taptap tastaptı. Onı körgen Qoja qolına tayağın ala salıp urmaqşı bolsa, qwıp jete almaptı. Birneşe künnen keyin älgi buqanı egesi arbağa jegip alıp joldan ötip bara jatır eken. Qoja qolındağı tayağımen buqanı bas salıp sabaptı. Onı körip turğan egesi:

- E, Qoja, munıñ ne? Esiñ durıs pa, meniñ buqamdı bosqa nege sabaysıñ?

Sonda Qoja:

- Sen tınış tur, seniñ buqañ ne üşin sabap jatqanımdı jaqsı biledi. Kördiñ be, öz kinäsin sezgen buqañ basın tömen qaratwın qaramaysıñ ba? - degen eken.

***

    Qojanasırdıñ eki äyeli bolıptı. Qoja ekewine birdey kök tüsti monşaq sıylaptı. Bäybişesine kelip:

- Bul kök monşaq «seni jaqsı köretinimniñ belgisi» dep tüsin depti. Biraq, kök monşaqtı toqalğa körsetpe, - depti. Toqalğa barıp kök monşaqtı sıylap, däl osılay aytıptı, yağnï bäybişege körsetpe de, aytpa da depti.

Bir küni Qoja üyine kirip kelgende, jügirip şıqqan eki äyeli eki jağına şığıp:

- Ekewmizdiñ qaysımızdı köbirek jaqsı köresiñ - dep suraptı?

Sonda Qoja:

- Kimniñ kök monşaq bar edi, sonıñdı köbirek jaqsı köremin,- depti. Qojanasır bäybişe men toqaldıñ köñilin osılay tapqan eken.

***

    Qojanasır jäne bir sarañ bay bir awılda ömir süripti. Qojanasır baydı köpşiliktiñ aldında ünemi qağıtıp jüredi eken. Sondıqtan bay Qojanasırdı üyine eşqaşan qonaqqa şaqırmaydı eken. Bir küni bay qaza bolıptı. Köpşilik baydıñ janazasına Qojanasırdı da şaqırıptı. Sonda Qojanasır aytıptı:

- Bay tiri bolğanda men şaqırmas edi, - depti.

- Ïä, biraq bay qaza boldı ğoy!

   Bir küni Qojanasırdıñ üyine urı tüsipti. Urını köre salıp Qojanasır bos turğan sandıqtıñ işini tığılıp qalıptı. Urı üydiñ işin äri - beri tintip, bağalı eşnärse taba almaptı. Sodan sandıqtı körip, işin aşıp Qojanı köripti:

 - Éxe! – dep külipti de.

– Sen munda neğıp otırsıñ, dep suraptı?

 - Men kedeyligime uyalıp, senen tığılıp otırmın, dep jawap beripti.

****

    Qojanasırdıñ äkesi balasına aqşa berip, pisken qoydıñ basın satıp äkelwge jumsaptı. Qoja qoydıñ basın satıp alıptı da üyge qaytıp kele jatıp, bastıñ barlıq etin jep qoyıp, äkesiniñ aldına qoydıñ qw süyek basın qoyıptı.

Onı körgen äkesi:

– balam mına qoydıñ bası qızıq eken, munıñ qulağı qayda? – dep tañdanıptı.

– bayğus qoydıñ qulağı kereñ bolğan eken depti, Qoja.

– endeşe közi qayda?

– beyşaranıñ közi soqır bolğan eken.

– onıñ terisi de bolmağan ba?

– bayğus qoy qurt awrwımen awırğan eken.

– Olay bolsa aqşanı bosqa qurtıp qw süyekti nesine satıp aldıñ?

– Alayda, qoydıñ tisteri ädemi eken.

****

  Qojanasır, sen nege köp söylemeysiñ - dep suraptı?

- Meniñ qanşa tilim bar

- Birew

- Al qulağım neşew?

- Ekew

- Al endi öziñ oylap kör:

- Yağnï, til birew qulaq ekew bul degenimiz az söylep köp tıñdaw degen emes pe?

****

   Qojanasır üyine azğantay ğana et alıp kelipti de, äyelinen mınadan ne dayındawğa boladı dep suraptı?

Äyeli:

 - köp närse dayındawğa boladı, - depti

Onda köp närse dayında depti.

****

   Bir küni Qojanasır aytıptı:

- Meniñ közim tünde de jaqsı köredi, - depti.

- Jaraydı, Qoja! Eger seniñ köziñ tünde köretin bolsa, tünde qolıña nege şıraq alıp jüresiñ? depti.

- Basqalar qarañğıda menimen soqtığısıp qala ma deymin? degen eken.

****

     Bir küni Qojanasır bazardan qarğa satıp alıptı. Qojanasırdı körşisi körip:

- Nemereñizge satıp aldıñız ba,- dep suraptı.

- Joq özime satıp aldım, - dep jawap beripti, Qojanasır.

- Siz ünemi qaljıñdaysız da jüresiz, sizge onıñ qajeti qanşa?

- Qarğa mıñ jıl jasaydı deydi. Şınımen mıñ jıl ömir süre me, sürmey me bilgim keledi degen eken.

****

   Bir küni Qojanasırdıñ äyeli Qojanıñ köylegin jwıp jayıp qoysa, jel uşırıp jiberip, jerge tüsip qalıptı. Qojanasır onı körip, äyeline kelip aytıptı: «Bizge tez arada qurban şalw qajet» - depti. Äyeli sebebin surasa: «Eger sol köylektiñ orında men bolsam ne bolar edi», depti.

****

  Bayağıda Qojanasırdan suraptı: «Adam dünïege keledi jäne öledi, ömir osılay jalğasa beredi me?» dep. Sonda Qoja: «Jumaq pen tozaqqa adam tolmayınşa osılay jalğasa beredi», - dep jawap bergen eken.

****

  Bir adam özenge kelip ğusıl alıp tazarw üşin swğa tüsipti de özen janınan ötip bara jatqan Qojadan suraptı:

- Ğusıl jwınw üşin qay jaqqa qarawım kerek, depti.

- Kïimderdiñ özenniñ qay jağında qalsa, sol jaqqa qara, depti.