قدیم تورکلرده - هونلاردا و گؤی‌تورکلرده تربییه

 پیرآلی علی‌یئو

کؤچورن: عباس ائلچین

      تورکلر ("تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ،"مؤحکم" دئمکدیر) ائ.أ. 2. مین‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینده قافقازدا، اورتا آسییادا، آلتای-سایان داغلاری‌‌نین شیمالی-غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.

ایلک تورک دؤولتلریندن بیری هون ایمپئراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مئتئ خاقا‌‌نین حاکیمییت ایللرینه تصادوف ائدیر.

تورکلرده ائل، اوبایا، خالقا باغلیلیق یوکسک اولموشدور. عالیم­لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر - هونلار اؤزلرینی "قون" ،گون" آد­لاندیرمیشلار کی، بو دا "ائل-گون" ،"گون" ،"خالق" معنالاریندا ایشلنمیشدیر.

ائرامیزدان اول 2. عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله تونق‌هو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌‌نین ایلک باشچیسی تومئن خان اولموشدور کی، اوغلو مئتئ خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپئراتور آدلاندیرمیش و تورک آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.

قدیم تورکلر اوشاقلارینی 3 اینام اوزرینده تربییه ائدیردیلر: طبیعت قوووه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانرییا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلیلیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.

فردوسی‌نین شاهنامه‌سی تورکلر حاقّیندا نه‌لر دئییر؟

 آقمیرات گورگنلی

   خوراسانلی فارس شاعیری ابوالقاسیم فردوسی‌نین شاهنامه‌سینه تورکمن ادبییاتیندا اؤزل یئر وئریلیب ، اونو دوغونون ان گؤرکملی شاعیری و اثرینی ایسه بؤیوک ائپوس دئیه تانیتدیریلیب. تورکمنیستانین  یوکسک اؤیرتیم یئری، بیلیم یوردونون دیل فاکولته‌سینده بو فارس اثری حاقّیندا گئنیش اؤلچوده دانیشیلیر. آزادی آدینداکی مرکزی کیتابخانانین دیوارلاریندا شاعیرین اؤزو و اثرلرینی آنلادان شکیل‌لر قازیلیبدیر. دوغروداندا بو "فارس شاه"اثرینه بئله چوخ اؤنم وئرمک بیزیم میلّتین نیینه گره‌ک؟

    فارس ادبییّاتچیلاری شاهنامه پوئزییاسینی ایران (اوخو فارس) میفولوگییاسی اساسیندا یارانان اولو مانومئنتال دئیه تانیملاییرلار. اثرین یازیلیشینا گؤره بئله بیر روایت وار: " تورک حؤکومدارلاریندا غزنه‌لی سولطان ماحمود "ایران-توران" تاریخی حاقّیندا بیر اثر یازیلماسینی بویورموش. ایلک شاهنامه اثرینی 996-نجی ایلده مرولی "مسعودی مروزَی" یازماغا باشلار، اوندان سونرا "دقیقی" بو ایشی داوام ائدر، دقیقی اؤلندن سونرا فردوسی ایش باشینا گئچر. فارسلارین اویدوردوغو روایت‌لره گؤره سولطان ماحمود اثرین هر بئیتینه بیر آلتین وئره‌جگینی وعده ائتمیش. فردوسی اؤز "شاهنامه‌سینی" یازیب سولطانا سونار. سولطان ماحمود اثر ایله  تانیش اولاندان سونرا، اونو بگنمز، آلتین یئرینه گوموش درم (درهم) وئرر، فردوسی بونو گؤروب، سولطانین آدینا آشاغیلاییجی قوشغو قوشوب، قورخوسوندان باشقا یئره قاچیب گئدر. آرادان بیر نئچه واخت گئچندن سونرا، سولطان ائتدیگی ایشیندن پئشمان اولوب آلتینلاری یوللایار. یوکلو کروان شهرین بیر دروازه‌سیندن گیرنده، آداملار دونیادان گئدن فردوسینی قویلاماق اوچون، اوبیری دروازه‌سیندن چیخیب گئدرمیشلر. شاعیرین قیزی ایسه گؤندریلن آلتینلاری گئری قایتارار.

Ferdusinıñ Şah-naması Türkler hakında näme diyyär?

 Akmırat Gürgenli

 Horasanlı pars şahırı Abulkasım Ferdusinıñ Şah-namasına Türkmen edebiyatında has orun berilip, onı gündogarıñ iñ görnükli şahırı ve eserini bolsa beyik epos dilip tanadılyar. Türkmenistanıñ yokarı okuw jaylarında, universitetdir dil institutında bu pars eseri hakında giyñ möçberde gürrüñ edilyär. Azadı adındakı merkezi kitaphananıñ diywarlarında şahırıñ özi we eserlerini añlatyan suwratlar gazlıpdır. Dogurdanam bu "pars şa" eserine şeyle köp üns bermek biziñ milletimize nämä gerek?

 Pars edebiyatçıları şahnama poeziyasını Eyran (oka pars) mifologiyası esasında dörän ulı manumental diip sıpatlandıryarlar. Eseriñ döreyşi barasında şeyle gürrüñ bar:" Türk hökümdarlarında Gaznalı soltan Mahmıt "Eyran-Turan" tarıhı hakında bir eser yazılmasını buyranmış. İlki şah-nama eserini 996-njı yılda Marılı "Mesudi Märwäzi" yazıp başlayar, ondan soñ "Dakıkı" bu iyşi dewam etyär, Dakıkı ölenden soñ Ferdusi iyş başına geçyär. Parslarıñ toslan rowayatlarına görä soltan Mahmıt eseriñ her beytine bir altın berjegini wada berenmiş. Ferdusi öz "Şah-namasını" yazıp soltana hödürleyär. Soltan Mahmıt eser bilen tanış bolanda soñ, onı halaman, altın yerine kümüş derem (derhem) berenmiş, Ferdusi munı görüp, soltanıñ adına yazgarıjı goşgı goşup, gorkusından başga yere gaçıp gidenmiş. Aradan bir näçe wagıt geçenden soñ, soltan öz eden iyşinden puşman bolup altınları yollayar. Yükli kerwen şäheriñ bir derwezesinden girende, dünyäden öten Ferdusini jaylamak üçin, adamlar ol bir derwezesinden çıkıp baran, şahırıñ gıyzı bolsa iyberilen altınları ıyzına gaytaranmış.

تورکییه ادبییّاتیندا تورکچولوک و میلّییت‌چیلیک ایدئولوگییاسی

آیدان اومودووا

    تورکییه ادبییّاتی تاریخی‌نین دیقته لاییق مرحله‌لریندن بیری اولان میلّی ادبییّات 1911-جی ایلده عؤمر سئیف‌الدین و مسلکداشلاری‌نین سلانیکده نشر ائتدیکلری "گنج قلملر" ژورنالی ایله باشلاییب، 1923-جو ایلده جومهورییتین قورولماسینا قدر فعالیت گؤسترن بیر ادبی جریاندیر. اساسیندا تورکییه تورکجه‌سی‌نین ساده‌لشدیریلمه‌سی پرینسیپی اولان میلّی ادبییّات ضییا گؤک‌آلپین بو حرکاتا قوشولماسیندان سونرا    تورکچولوک دوشونجه‌سی ایله داها دا قوووتلنمیشدیر.

   تورکچولوک - "تورک بیرلیگی" پرینسیپی ایله حرکت ائدیب دونیاداکی بوتون تورکلری میلّی دوشونجه و دویغو اطرافیندا بیرلشدیرمگی قارشیسینا مقصد قویان سیاسی بیر جریاندیر. ایلک نؤوبه‌ده "تورانجی" بیر فیکیرله یئر اوزونده‌کی بوتون تورک عیرقینی بیر آرایا توپلاماق هدفلنمیشدیر. داها سونرا بو مقصد بیر آز داها کیچیکلشدیریله‌رک آنادولو و اورتا آسییا تورکلریندن عیبارت بیر دؤولت قورما ایستیقامتینده اینکیشاف ائتمیش، لاکین بوتون بو سعی‌لر بوشا چیخاراق"آنادولو تورکلوگو" ایدئیاسی آکتوال‌لیق قازانمیشدیر. تورک ادبییّاتی تاریخی‌نین بؤیوک تورکچو-میلّییتچی شخصیتی اولان ضییا گؤک آلپ "توران" آدلی شئعیرینده "تورانجیلیق" دوشونجه‌سینی بئله ایفاده ائتمیشدیر:

 وطن؛ نه تورکییه‌دیر تورکلره، نه تورکوستان،

وطن؛ بؤیوک و مقدس بیر اؤلکه‌دیر: توران!

آنادیلی حاققیندا گؤزل بیر حئکایه:

پینه‌چی

رفیق خالید کارای (1965-1888)

      گمی ساحیلدن آیریلیب دا مارمارایا دوغرو اوزاقلاشماغا باشلایینجا یولچونو اؤتورمه‌یه گلنلر، اوزرلریندن آغیر بیر یوک گؤتورولموش کیمی سئویندیلر: "اوشاقجیغاز عربیستاندا راحاتلایار" دئدیلر، خئییرلی بیر ایش گؤردوکلرینه هر کسی ایناندیرمیش اولمانین اویدورما سئوینجی ایله، آنجاق کؤنوللری هیسلی، ائولرینه دؤندولر.

   اؤنجه آتادان یئتیم قالان کیچیک حسن، آناسی دا اؤلونجه اوزاق قوهوملاری و قونوم قونشونون یاردیمییلا خالاسی‌نین یانینا، فلسطینین اوجقار بیر قصبه‌سینه گؤندریلیردی.

   حسن گمیده اَیلندی؛ قیر-قیر ایشله‌ین بوجورقادلارا، اوستلری یازیلی تعجیلی یاردیم سیمیتلرین، قورودولاجاق پالتارلار کیمی ایپلره آسیلی قاییقلارا، نؤوبه دییشدیریلرکن چالینانان زنگه باخاراق چوخ اَیلندی. بئش یاشیندا ایدی؛ پلتک، شیرین دانیشمالارییلا دا گؤیرته‌ده یولچولاری چوخ اَیلندیرمیشدی. فقط گمی، اورایا بورا اوغراییب بیر چوخ یولچو بوراخدیقدان سونرا ایستی مملکتلره یاخینلاشینجا اؤزونو بیر دورغونلوق آلدی. قالانلار بیلمه‌دیگی بیر دیلدن "حسن گل! حسن گئت!" دئمیردیلر؛ آدی دییشر کیمی اولموشدو. حسسن شکلینه گیرمیشدی.

"تعال هنا یا حسسن!" دئییردیلر. یانلارینا گئدیردی.

"روح یا حسسن…"دئیرلرسه اوزاقلاشیردی.

    حئیفایا یئتیشدیلر و اونو بیر قاتارا میندیردیلر.

سومئر متنلری‌نین آذربایجان و قوموق ادبیاتینداکی ایزلری

علی شامیل

AMEA فولکلور اینسیتوتونون علمی ایشچیسی

کؤچورن:عباس ائلچین

 اؤزت:

    19-جو یوزایل‌لیگه‌دک قایناقلاردا قوموق ادبیاتی ایصطیلاحینا راست گلینمیر. قافقازی ایشغال ائدن روسییا موستملکه‌چیلیگینی اوزون عؤمورلو ائتمک اوچون خالقلاری بؤلمک، بیر-بیریندن آییرماق اوچون دورلو تله‌لر قوردو. یوزایللر بویو یازیلی ادبیاتی بیر اولان تورکلرین هر بؤلگه‌سی، هر قؤومو اوچون دیل، ادبیات، تاریخ یاراتماغا باشلادی. 1883-جو ایلده سانکت-پئتئربورقدا محمد افندی عوثمانووون یایینلاتدیغی " Nokayski, kumukski reç " کیتابی قوموق لهجه‌سینده ایلک کیتاب ساییلسا دا، قوموقلاردان توپلانمیش "مینکوللنون ییری" شومئر داستانی "بیلکامیس"لا، "ائنلیگیم سئنلیگیم ائشکینی آچ!" ناغیلی شومئرلرین کئچی قورد (بعض ده شیر) موتیوی و آذربایجانداکی "شنگولوم، شونگولوم، منگولوم، آچ قاپینی من گلیم" اوشاق ناغیلینی، "بوز اوغلان" ناغیلی "کیتابی دده قورقود"داکی بامسی بئیرگی، "کور اوغلو" ناغیلی "کور اوغلو" داستا‌نینی خاطیرلادیر.

     آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش "ملیک محمد" ناغیلی‌نین، قوموق متنلری و شومئر گیل کیتابه‌لریندکی متنلرله اوخشارلیغی آیریجا بیر آراشدیرما مؤوضوسو اولا بیلر.

    بو جور اوخشارلیقلار فولکلوردا دئییل، یازیلی ادبیاتدا دا جوخدور.

 آچار کلمه‌لر: شومئر متنلری، قوموق و آذربایجان تورکلری‌نین ادبیاتلاری، مینکوللنون ییری، "بوز اوغلان" ناغیلی، عوموم‌تورک ادبیاتی.

فارس دیلینی بیلرکن تورکجه سؤیله‌دی

خواجه احمد یسوی (1166-1093)

خوشلامایدور عالیملر سیزنی آیتغان تورکی‌نی

عاریفلردین ائشیتسنگ آچار کؤنگیل مولکی‌نی

آیت، حدیث معناسی تورکی بولسا موافیق

معناسیغا یئتگنلر یئرگه قویار بؤرکی‌نی

قاضی، موفتی، موللالار شریعت درگاه‌نی

عاریف عاشیق آلیبدور طریقت‌نی ارکی‌نی

عمل قیلغان عالیملر دینیمیزنی چیراغی

بوراق مینر محشرده اگری قویار بؤرکی‌نی

عمل قیلسا عالیملر دین و آیین یاروقی

کؤرسه بولور آلارنی رنگی رویی کؤرکی‌نی

عمل قیلمای "قال" علمین اوقوی بیلمئی قالغانلار

آرقاسیغا کؤترور قیرق ائشک‌نی یوکی‌نی

خواجه‌من دئپ لاف اورما اوشبو دونیا بی‌پایان

بیله‌من دئپ آیتما سن کؤنگولده‌گی چیرکی‌نی

رهنمادور خواجه احمد گولیستانی معریفت

سؤزلر سؤزی حقیقت آچار کؤنگول مولکی‌نی

میسکین ضعیف خواجه احمد یئتتی پوشتینگه رحمت

فارسی تیلینی بیلیبَن خوب آیتادور تورکی‌نی

قوشون چکمه‌دن، تورک دونیاسینی فتح ائدن شاعیر

علیشیر نوایی(1501-1441)

اگر بیر قوم، گر یوز، یۉقسه‌ مینگدور،

معین تورک اولوسی خود مېنینگدور.

آلیبمېن تحتی فرمانیمده آسان،

چېریک چېکمه‌ی خیتادین تا خوراسان.

خوراسان دېمه کیم، شیراز و تبریز،

کی قیلمیشدور نَی‌یی کیلکیم شکر ریز.

کۉنگول بېرمیش سۉزومگه تورک جان هم،

نې یالغیز تورک، بلکه‌ تورکمان هم.

نې ملک ایچره‌کی بیر فرمان ییباردیم،

انینگ ضبطیغه بیر دېوان ییباردیم.

"باشقورد" دیلی و "باشقورد" ائتنونیمینه بیر باخیش

      باشقوردلار جنوبی اوُرالدا یاشایان تورک قؤوملریندندیر. بو خالق حاقدا ایلکین معلوماتلار 9-10-جو یوزایل منبعلرینده "باشگیرد" ،"باشکئرد" ،"باشچئرت" ،"باشچارت" و دیگر آدلار آلتیندا بوگونوموزه گلیب چاتیب. خالقین آدی باشقورددور. باشقوردستان رئسپوبلیکاسی‌نین آدی و منشأیی ده ائله بو ائتنونیمه گئدیب چیخیر. باشقوردستان و باشقوردلار حاقدا معلوماتلاریمیز آزدیر. رئگیونال باخیمدان آذربایجان اراضیلریندن سون درجه کناردا یاشاسالار دا، بو خالقلا باغلی تاریخی، گئنئتیک، ائتنوقرافیک، ادبی، مدنی پروسئسلردن معلوماتلی اولماغیمیزا گرک وار. قدیم یازیلی آبیده‌لرده باشقوردلارین تورک قبیله‌لرینه منسوبلوغو کونکرئت اولاراق گؤستریلیر. مثلا، ماحمود کاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک" اثرینده باشقورد دیلی‌نین قیرغیز، قیپچاق، اوغوز، توُخسی، یاغمی و دیگرلریله یاخینلیغی ثوبوت اولونور. بو اثرده باشقوردلار "ایییرمی موهوم و ایلکین تورک قؤوملریندن بیری کیمی" تقدیم ائدیلیب.

اسکی تورکلرده بایرام و شؤلنلر

پروفسور، دوکتور سالیم قوجا

کؤچورن: عباس ائلچین

     بایرام قاورامی ایلک دفعه کاشغارلی ماحمودون 11. یوز ایلده یازدیغی "دیوان"دا گؤرولور. کاشغارلی، کلمه‌‌نین اصلی‌نین "بذرم" اولدوغونو، بو کلمه‌نی اوغوزلارین "بیرم" شکلینه چئویردیکلرینی بیلدیریر. یئنه کاشغارلی‌یا گؤره، بایرام "اگلنمه، گولمه و سئوینمه گونودور." بایراملار 11. یوز ایل تورک توپلوموندا، شوبهه‌سیز "بایرام یئری" آدی وئریلن بیر میداندا قوتلانماقدایدی. بایرام یئری، اؤزللیکله چیچکلرله سوسلنمکده، چیراغ ویا مشعل‌لرله آیدینلاتیلماقدایدی کی، بوراسی کاشغارلی‌نین ایفاده‌سییله عادتن "گؤنول آچان" بیر مکان اولماقدایدی.(1) بایرام یئری‌نین آیدینلاتیلمیش اولماسیندان، بایرام قوتلامالاری‌نین گئجه ده دوام ائتدیگی آنلاشیلماقدادیر. بورادا همن بیلدیره‌ک کی، کاشغارلی ماحمود بو آچیقلامایلا رمضان و قوربان بایراملاری کیمی دینی بیر بایرامدان دئییل، میلّی بیر بایرامدان سؤز ائتمکده‌دیر. آنجاق کاشغارلی، بو بایرامین نه زامان قوتلاندیغینا دایر بیلگی وئرمه‌مکده‌دیر. دیقّتلی بیر تاریخچی‌نین بو زامانی یئنه کاشغارلی‌نین ایفاده‌سینده گئچن بیر کلمه ایله تثبیت ائتمه‌سی مومکوندور. کاشغارلی، بایرام یئرینی تصویر ائدرکن بو مکا‌نین چیچکلرله سوسلندیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. چیچکلرین گئنل‌لیکله ایلک‌باهاردا آچدیغینی دوشونورسک، بایرامین دا عئینی مؤوسومده قوتلانمیش اولماسی موحقّقدیر.

قازاخ تورکلرینده نووروز بایرامی

پروفسور دوکتور نیظامی تاغی‌سوی

       قازاخ ائتنیک-میلّی دوشونجه‌سینده «ناوریز مئیرامی" - نووروز عادت-عنعنه لری خوصوصی یئر توتور .

معلوم اولدوغو کیمی، آرتیق بیر نئچه ایلدیر کی، نووروز آذربایجانین تأکیدی ایله یونئسکو خطی ایله تورکلرین غئیری-مادّی مدنی ایرثی کیمی رسمی شکیلده سییاهییا سالینماقلا بایرام ائدیلمکده‌دیر. نووروز ایلک نؤوبه‌ده باهارین گلیشینی سیموولیزه ائدن بیر تؤرندیر. عئینی زاماندا، نووروز تورکلرین جینلرله آپاردیقلاری اوزون موحاریبه‌لردن سونرا یئنیدن تورانا قوووشماسی بایرامیدیر.

کلاسیک ایرث؛ جیغاتای (اؤزبک) ادبییاتی

دوکتور آلماز عولوی

       جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی ایصطیلاحی مونقول ایستیلاسیندان سونرا اورتا آسییادا تشکّول ائتمیش تورک دیللی ادبییاتا، خوصوصن امیر تئیمور و تئیموریلر دؤورونده مئیدانا گلن تورک دیللی ادبیاتا شامیل ائدیلیر. قئید ائدک کی، تورک ادبیاتی تاریخینده‌کی جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی دؤورو بیردن-بیره یارانمامیشدیر. بو ادبیاتین قدیم کؤکلری آوئستاداکی شئعیر و اساطیرلر، اورخان –یئنی‌سئی آبیده‌لرین، تورک-اویغور ادبیاتینا و س. گئدیب چیخیر. ادبیاتشوناسلیقدا ایسه بو دؤور ادبی آبیده‌لری تورک دیللی خالقلارین موشترک ادبییاتی حساب ائدیلیر. جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین یاخین تاریخینه ایسه ایسلامدان سونراکی دؤورده یارانمیش-یوسیف بالاساقونلونون "قوتادقو-بیلیک" ،ماحمود قاشقارلی‌نین "دیوان لغات الترک" و س. اثرلر عاییددیر. عئینی زاماندا اونون یئنی بیر اینکیشاف مرحله‌سینی خارزم – آلتین اوردو تورک ادبیاتی احاطه ائدیر. 17 عصرلیک تاریخه مالیک اولان جیغاتای-تورک ادبیاتی بوتؤولوکده تورک‌دیللی ادبیاتین نهنگ بیر قولودور. یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی، دار معنادا نظرده توتولان جیغاتای ادبیاتی‌نین ایسلامدان سونراکی دؤورونون یئنی بیر صحیفه‌سی اولان خارزم و آلتین اوردو جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی خوراسان و ماوراوننهرده تشکّول تاپمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. بو دؤور شاه و شاهزاده‌لر ساراییندا اساس دیل تورک - جیغاتای (اؤزبک) دیلی ایدی. امیر تئیمور دؤورونون ایلک بدیعی اثری تاریخی فاکت اولاراق امیرین اؤزونون 1381-جی ایلده اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش اون بیر سطیرلیک «کیتابه‌سی»دیر. همین «کیتاب»نین متنینی آوروپالی تورکولوق ن. ن. پوننئ ترجومه ائتمیشدیر: (کیتابه‌نین باش طرفینده‌کی اوچ سطیر-عرب حرفلری ایله اولان سطیرلر اوخونمامیشدیر) "یئددی یوز. . . . قارا توخماق" (تخمینن قیپچاق) اؤلکه‌سینه قویون ایلی باهاری‌نین اورتا آییندا تورانین سولطانی تیمور بی ایکی یوز مین عسگری ایله آد-سانی اوچون توختامیش خانین اوزرینه هوجوم ائتدی. بو یئره گلیشی تاریخه دوشسون دئیه موحاریبه ائتدی. تانری بونو عدالته یازسین، اینشالللاه. تانری خالقا رحم ائیله‌یه و بیزی دوعا ایله یاد ائده‌لر" (6،ص80-103).

تورکلرین ابدی قایغیسی - آنا دیلی اوغروندا موباریزه

 آنار  رضا

       بوتون تاریخ بویو غربده ده، شرقده ده دؤولت، ایمپئراتورلوق، سلطنت، دین و حتّی خالق آنلاییشلاری اولموشدور. لاکین 18. یوزایللیگین آوروپا معاریفچی - ائنسیکلوپئدیستلرینه قدر ایندیکی معنادا میلّت آنلاییشی یوخ ایدی. هرچند، ان ائرکن تورک متنلرینده بو سؤزه راست گلمه‌سک ده، بو آنلاییشین معناجا آنالوقونو سئزیریک. ان ائرکن تورک متنلری "اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری" آدییلا تانینان رونیک یازیلاریدیر. باهادیر گولتکین‌-ین خاطیره‌سینه حصر اولونان ائپیتافییادا تورک بودونو (خالقی) خاطیرلانیر. بورادا همین سؤز، ظنیمجه، یالنیز "خالق" آنلاییشینی دئییل، همچنین میلّت آنلاییشینی عکس ائدیر. چونکی متنده محض میلّی کئیفییّتلر آچیقلانیر و محض همین کئیفیتلرین ایتیریلمه‌سینه گؤره گیلئی، تأسوف اؤز عکسینی تاپیر.

بابور نامه

 ظهیرالدین محمد بابور: حیاتی، شخصیتی و اثرلری

عسکر رامیز

کؤچورن: عباس ائلچین

«بوتون شرق فاتئحلریندن فرقلی اولاراق او چوخ-چوخ اینسان­پرور ایدی... آداملار اونون باره‌سینده باشقا معنادا نه دو­شونور­لرسه دوشونسونلر، بیز بو بؤیوک قلبلی و اونسیتجیل نهنگه درین رغبتله یاناشماقدان باشقا اونون حاقیندا هئچ نه دوشونه بیلمه‌ریک».

ب.ن.مورلئند.

«موسلمان هیندیستا‌نی‌نین آقرار سیستئمی» کیتابیندان.

     معلوم اولدوغو کیمی، دونیا‌نین ان زنگین، کؤکلو دیللریندن بیری اولان تورک دیلی اوچ بؤیوک قروپا - اوغوز، قیپچاق و قارلوق قروپلا­رینا­ آیریلیر. هر قروپ دا اؤز تاریخی اینکیشاف مرحلهسیندن آسیلی اولا­راق اؤزلوگونده بیر نئچه قولا بؤلونور. مثلا، قارلوق قروپونا حاضیردا اؤز­بک، اویغور، ساری اویغور، سالار و سایر دیللر داخیلدیر. واختیله مؤو­جود اولموش قاراخانی و چاغاتای دیللری ایسه قار­­لوق تورکجه‌سی‌نین تاریخی ائتاپلاریدیر. اوسته‌لیک، بو دیللرده زنگین اد­بیات یارانمیشدیر. قا­راخانی دؤنمینده ماحمود کاشغاری «دیوان لغات الترک»و، یوسیف بالاساغونلو ایسه «قوتادغو بیلیگ»ی یازمیشدیر. بونلار اورتاق تورک اد­بیاتی‌نین و تورک دونیاسی‌نین تمل اثرلریدیر. چاغاتایجادا دا تورکلوک اوچون بؤیوک اؤنم داشییان اثرلر قلمه آلینمیشدیر.

"دده قورقود" ائپوسوندا قهرمانلیق و وطنپرورلیک

       آذربایجان خالقی‌نین دونیا ادبیاتینا بخش ائتدیگی ان نادیر اینجیلردن بیری "کیتابی-دده قورقود" داستانیدیر. هله اوشاق واختیندان تانیش اولدوغوموز و باره‌لرینده هوسله اوخودوغوموز داستان قهرمانلاری - دیرسه خا‌نین اوغلو بوغاج، دلی دومرول، قانتورالی، قازان خا‌نین اوغلو اوروز هر بیر آذربایجان گنجی‌نین سئودیگی، پرستیش ائتدیگی و بنزه‌مگه چالیشدیغی اوبرازلاردیر.

       آذربایجان گنجلیگی وطنی، یوردو، آتانی، آنانی سئومگی، وطن اوغروندا دؤیوشمگی و گره‌کن زاماندا شهید اولماغی "دده قورقود" اوبرازلاریندان اؤیره‌نیب.

       "دده قورقود" بئشیکدن مکتب پارتاسینا، عالی مکتب آودیتورییاسیندان عاییله حیاتینادک دایم بیزی "ایزله‌ییب".

       "دده قورقود" ائپوسو بیزه بللی اولان بوتون قهرمانلیق و وطنپرورلیک مضمونو ایله بیرگه قالین اوغوز ائلی‌نین دوشونجه سیستئمینی ده کیفایت قدر نوماییش ائتدیریر. آما مسله اوندا دئییل کی، هر بیر فولکلور نومونه‌سی، یاخود فولکلور آبیده‌سی خالق تفکّورونون جانلی اینعیکاس فورماسیدیر، هم ده معنا و مطلب اوندادیر کی، خالق تفکّورونون قورویوجوسو اولان ائپوس متنی خالقین همین متنده آچیق شکیلده ایفاده ائده بیلمه‌دیگی بیر سیرا فیکیرلرین ده موحافیظه مکانیدیر.

      "کیتابی-دده قورقود" آذربایجان ادبیاتی‌نین چوخ قدیم نومونه‌لریندن بیریدیر. "کیتابی-دده قورقود" دیلیمیزین، ادبیاتیمیزین، داستان یارادیجیلیغیمیزین، عومومیتله مدنیتیمیزین تاریخینی اؤیرنمکده بؤیوک اهمیته مالیکدیر. اوغوز تورکلری‌نین تاریخینی عکس ائتدیرن "کیتابی-دده قورقود" یوکسک بشری ایدئاللار ترنّومچوسو کیمی دونیا خالقلاری‌نین معنوی ثروتلر خزینه‌سینه داخیل اولموشدور و دونیا ادبیاتی تاریخینده خوصوصی یئر توتور.