قازاخ تورکلرینده نووروز بایرامی

پروفسور دوکتور نیظامی تاغی‌سوی

       قازاخ ائتنیک-میلّی دوشونجه‌سینده «ناوریز مئیرامی" - نووروز عادت-عنعنه لری خوصوصی یئر توتور .

معلوم اولدوغو کیمی، آرتیق بیر نئچه ایلدیر کی، نووروز آذربایجانین تأکیدی ایله یونئسکو خطی ایله تورکلرین غئیری-مادّی مدنی ایرثی کیمی رسمی شکیلده سییاهییا سالینماقلا بایرام ائدیلمکده‌دیر. نووروز ایلک نؤوبه‌ده باهارین گلیشینی سیموولیزه ائدن بیر تؤرندیر. عئینی زاماندا، نووروز تورکلرین جینلرله آپاردیقلاری اوزون موحاریبه‌لردن سونرا یئنیدن تورانا قوووشماسی بایرامیدیر.

      نووروز بایرامی، اونون خوصوصیتلری، آذربایجان تورکلری‌نین تقویم و زامانلا علاقه‌لی گؤروشلری، نووروز مراسیملری، اونونلا باغلی یاییلمیش عادت-عنعنه‌لر و س. حاقیندا تدقیقاتچیلار (ا.خوْدزکوْ، ت.بایرامعلی‌بَیوو، م.سئییدوو، ا.سولطانلی، آ.نبی‌یئو، م.تهماسیب، س.پاشایئو، م.قاسیملی، ق.نامازوو، ف.بایات، آ.خلیل، ج.بیدیلی، ر.آللاهوئردی، ع.شامیل، ش.آلبالی‌یئو و ب.) موختلیف فیکیرلر سسلندیرمیش،بیر سیرا کیتاب، مقاله و ماتئریاللار نشر ائتدیرمیشلر.

      موختلیف آراشدیرمالاردا نووروزون میفولوژی اسکی کؤکلره مالیک اولدوغو سؤیله‌نیلمکده‌دیر. لاپ قدیم منبعلر الیمیزده اولماسا دا، اورتا عصرلر دؤورونه عایید ماتئریاللاردا بو باره‌ده معلوماتلار کیفایت قدر چوخدور. بئله کی، نووروز مراسیملری ایله باغلی م.کاشغارلی، ی.بالاساقونلو، ق.بورهان‌الدین، ع.نسیمی، عؤ.خییام، ابو رئیحان بیرونی، نیظام‌المولک، م.فوضولی، م.م.ویدادی، م.پ.واقیف، ی.و.چمنزمینلی‌نین و دیگرلری‌نین اثرلرینده، آلمان سیاحی آدام اوْلئاری‌نین، روس تاجیری فیوْدوْر کوْتوْووُن قئیدلرینده، شاردئنین و ب. سؤیله‌دیکلرینده بو بایرامین میفولوژی، تاریخی، مدنی، تقویم و س. خاراکتئری ایله تانیش اولا بیلیریک. بوتون بونلار گؤستریر کی، نووروزون دوغوردوغو عکس-صدا، دئمک اولار کی، چئشیدلی یؤنلردن اؤیره‌نیلمیشدیر. عئینی زاماندا بو دا معلومدور کی، نووروز نینکی آذربایجان تورکلری‌نین، هم ده تورکمنلرین، اؤزبکلرین، تاتارلارین، قازاخلارین قاراقالپاقلارین، اویغورلارین، فارسلارین، تاجیکلرین، اوردولارین و دیگرلری‌نین ائتنیک تفکّورونده اؤزونه یئر آلمیش تقویم بایراملارینداندیر.

منشا اعتیباری ایله نووروزون تاریخی لاپ اوزاقلاردان باشلاییر. چین منبعلرینده یئر آلمیش معلوماتلارا گؤره، گؤی‌تورکلر و هونلار طرفیندن نووروز یئنی گون کیمی بایرام ائدیلمیشدیر. زردوشتیلیکده یازین گلیشی اجداد روحلاری‌نین زیارت ائدیلمه‌سی کیمی بایرام ائدیلیردی. ساسانیلرده نووروز گئجیله گوندوزون برابرلیگی اولاراق گؤستریلیردی. تورانلیلار ایسه نووروزو ان موهوم بایرام کیمی کئچیریردیلر. بونونلا بئله، نووروز موختلیف تورک خالقلاریندا موختلیف آدلارلا- قاقاوزلاردا بابا مارتا، یاخود ایلک‌یاز یوْرتوُسوُ، چوواشلاردا مارتوُکان، یاخود نوْریس، آلتایلیلاردا چیلایاک، خاکاسلاردا چیلپاکایاک،چیلپازی، قیرغیزلاردا جیل آیریمی، اؤزبکلرده یئنی کون و نووروزو سولطان، قاراقالپاقلاردا ارگَنکوْن، قیریم تاتارلاریندا گون‌دؤنومو، یاخود ناورئز، اویغورلاردا یئنی گون، یاخود نوْروز، نوغایلاردا سابانتوْی، یاخود ناوروز، باشقوردلاردا ایرتئ یاز، یاخود ناوروز، مالکار و قاراچایلیلاردا سابانتوْی، یاخود قوْللوُ، تاتارلاردا سابانتوُی و یا نووروز، آنادولو تورکلرینده مارت دوکوزو و یا نئوروز، قیبریس تورکلرینده مارت دوکوزو، بالکان تورکلرینده نئوریز و یا سولطان ناورئز و س. کیمی آدلار آلتیندا بایرام ائدیلمیشدیر.

     نووروزون قازاخلاردا دا بایرام ائدیلمه‌سی‌نین اؤز ائتنیک-میلّی چالارلاری واردیر. آذربایجان تورکلرینده اولدوغو کیمی، قازاخلاردا دا نووروز بایرامی (ناوریز مئیرامی) قازاخیستاندا یازین یئنیلنمه‌سی، سئوگی و محبتین طنطنه‌سی، بوللوق، محصولدارلیق، دوستلوق بایرامی کیمی کئچیریرلیر. آذربایجانلیلاردا اولدوغو کیمی، قازاخلاردا دا بو بایرامین کؤکلری اسکی چاغلارا باغلانیر.

     لاپ قدیم زامانلاردا قازاخلار نووروزو اولوس گونو، یاخود بؤیوک اولوس گونو کیمی بایرام ائدیرمیشلر. قازاخلار ائله دوشونوردولر کی، نووروز نه قدر بوللوقلا بایرام ائدیلسه، ایل ده او قدر محصولدار و اوغورلو اولاجاق. ائله بونا گؤره ده اونلارین نووروز سوفره‌سی دایم بوللوقلا، رنگارنگلیکله یاددا قالیردی. قازاخلارین اینامینا گؤره، نووروز گیرن ائوه خسته‌لیک، بدبختلیک هئچ واخت آیاق آچا بیلمزدی. قازاخلارین میفولوژی دوشونجه‌سینه و ائپیک تفکّورونه گؤره، نووروز عرفه‌سی آغ ساققاللی قوجا خیدیر (قیزیر) آغ پالتار گئیینیب گئجه و گوندوز اینسانلارا خوشبختلیک و ریفاه گؤندرمکده‌دیر. بایرام اؤنجه‌سی گئجه‌ده اینسانلار بوللوق آرزوسویلا بوتون قاب-قاشیغی سود، آیران، تاخیل، بولاق سویو ایله دولدورور. نووروز گونو یوکسک احوال-روحییّه‌ده اولماقلا، گؤروش زامانی بیر-بیرینی قوجاقلاییر، بول-بول ریفاه آرزولاییرلار.

     بیزده‌کی ندن فرقلی اولاراق، قازاخلاردا نووروز عنعنه‌وی اولاراق هاوا ایشیقلاندیغی آندان باشلاییر. سحر تئزدن بؤیوک-کیچیک کیم وارسا، هامی الینه بئل، کتمن آلیب اطرافی تمیزله‌ییب آبادلاشدیرماقلا، آغاجلار اکمکله مشغول اولاراق دئییر: «یادداشلاردا اینساندان سورولر قالماقدانسا، اکدیگین آغاجین قالماسی یاخشیدیر»، «بیر آغاج کسمیشسنسه – اونونو اک!» و س.

     بو تیپلی مراسیملردن سونرا ژیرشی (شئعیرچی) اوبرازیندا اوچ نفر بوتون آوُلوُ، ائلی-اوبانی، محلّه‌نی گزیب دولاشدیقدان سونرا هامینی بایرام شنلیکلرینه ‌دعوت ائدیر. بو اوچ نفرین (آلدار کوسا، ژیرئنشئ و گؤزل قاراقاش – اونو دا قئید ائدک کی، اونلاردان هر بیری قازاخ فولکلورونون و ائپیک تفکّورونون آپاریجی اوبرازلاری و قهرمانلاریدیر) ایشتیراکی ایله بایرام مراسیملری باشلاییر، بایرامین کئچیریلمه‌سینه خوصوصی اولاراق حاضیرلانان نووروز شئعیرلشمه‌لری (ناوریز ژیر)، یانیلتماجلارین (ژانیلتپاش) و تاپماجالارین (ژوُمباکلار) تاپیلماسی باشلاییر، بورادا نینکی کیشیلرله کیشیلر، هم ده کیشیلرله قادینلار گولشیر، یاریشیر، بایرامین رنگارنگلیگینه رنگ قاتیرلار.

     بایرام گونلرینده گله‌جک ایلین بوللوغونو سیموولیزه ائدن چوخلو و چئشیدلی یئمکلر حاضیرلانیر. گون اورتا اوستو آوُلوُن، کندین موعین اولونموش یئرلرینده بوغالار کسیلیر و اونلارین اتیندن«بئل-کوْتئرئر» (یعنی دوز دایانمیش بدن شکلینده) یئمگی حاضیرلانیر. بوغانین ان گوجلو حئیوانلاردان بیری اولماسی دوشونولدویوندن، اونون لتی‌نین اینسانلارا گوج و دؤزوملولوک وئره‌جگی گومان ائدیلیر، اومید ایفاده اولونور.

     هر ائوده اولان عاییله‌لر گون اورتایا دادلی، لذیذ یئمکلر حاضیرلاییرلار. موللا هر بیر عاییله‌دن دونیاسینی دییشمیشلرین روحونا دوعالار اوخویور. دوعالار قورتاراندان سونرا یاشجا بؤیوکلردن بیری چیخیش ائده‌رک همین عاییله‌نین دایم خوشبختلیک ایچینده یاشاماسینی آرزولاییر.

قازاخلارین نووروز بایرامیندا «7» رقمی موهوم اهمیت کسب ائدیر. «7» رقمی قازاخلاردا هفته‌نین یئددی گونونو تجسّوم ائتدیریر، عئینی زاماندا کایناتین اؤزونون سونسوزلوغونون زامان واحیدی کیمی گؤتورولور. بو زامان آغساققاللارین قارشیسینا «ناوریز-کوْژئ» آدلی ایچکی و یئمکلر یئددی قابدا قویولور کی، اونلار دا محض یئددی نؤوع ارزاقدان حاضیرلانیر. قازاخلاردا یئددی کومپونئنتلی یئمک – ات، دوز، یاغ، سوغان، بوغدا، کوُرت (اغ رنگلی تورش و دوزلو سوددن حاضیرلانمیش یئمک نؤوعو)، ایریمشیک (یعنی کسمیک) عیبارت اولور .

      قازاخلاردا نووروزون بایرام ائدیلمه‌سی کوتلوی شکیلده تشکیل اولونان و کئچیریلن اویونلار، آت چاپما، قیز قووما، گولشمه، موختلیف تیپلی اَیلنجه‌لر و س. ایله موشاییعت اولونور. آوُللارین، کندلرین مرکزلرینده «آلتی باکان» (یعنی آلتی دایاق) دوزلدیلیب قویولور کی، اونون اوزرینده و یانیندا کندیربازلار موختلیف حرکتلر ائتمکله اینسانلاری اَیلندیریرلر. بونونلا بئله، اویونلاردان خالق آراسیندا داها چوخ یاییلانی و سئویله‌نی «آیکیز-اویکیش" ،یعنی بیر-بیرینه قارشی آپاریلان موباریزه و «آیداری-سپئک"دیر کی، بو اویوندا ایگیدلر آت بئلینده اوتوردوقلاری حالدا بیر-بیرلرینی یهرین اوستوندن دارتیب یئره سالماغا چالیشیرلار. بوندان باشقا، نووروز قازاخلاردا میلّی ایدمان یاریشلاری اولان زاخشا کورئس (قازاخ گولشی)، توکوز کومالاک (منتیق و چئویکلییه سؤیکه‌نیب ریاضی تفکّورون اینکیشافینا خیدمت ائدن دوققوز آیپارالی ستولوستو اویون)، بایقا (آت چاپما) کیمی اویونلارسیز دا تصوور اولونمور.

     بئله یاریشلاردا نینکی اوغلانلار، هم ده قیزلار ایشتیراک ائدیرلر. بو اویونلار آراسیندا «کیز-کوُوُ» («قیز قووما») خوصوصن ماراقلیدیر. اویونون ماهیتی قیزین ایگیدی یاریشا بیرجه مقصدله دعوت ائتمه‌سی ایله باغلی ایدی: یاریشدا اوغلان قالیب گلسیدی،قیز اونا اورگینی وئرمه‌یه راضی اولوردو، یوخ، اگر قیز قالیب گلسیدی، اوندا اوغلان اونون بوتون ایستکلرینی یئرینه یئتیرمه‌لییدی. ماراقلیدیر کی، بئله اولدوقدا نووروز قازاخلاردا هم ده توی-دویون آتریبوتلارینی اؤزونده عکس ائتدیرمکله گؤزل بیر مراسیمه چئوریلیردی. بوتون اینسانلار جینسیندن، یاشیندان، سوسیال وضعیتیندن آسیلی اولمایاراق، گونده‌لیک قایغیلارینی اونودوب، هامیسی بو اویون و اَیلنجه‌لرده فعال ایشتیراک ائدیردیلر.

بایرامین همین گونو آیتیس-تاماشا (آتیشما، حربه-زوربا)یله باشا چاتیردیکی، بورادا ایکی آکین (آشیق) نغمه‌لر قوشوب اوخوماقلا بیر-بیرینی باغلاماغا، اوستله‌مه‌یه چالیشیردی. بئله یاریشمالار سحردن آخشاماجان داوام ائدیردی. آخشام قارانلیق دوشندن سونرا تونقاللار چاتیلیر، اینسانلار اونون اوستوندن آتلانیر، اوجاقدان آلیشدیریلمیش شاملارلا بوتون آولو، کندی-کسگی، ائلی-اوبانی گزیر، دئییر، گولور، اویناییر، رقص ائدیر و بایرامی یوکسک احوال-روحییّه ایله باشا ووروردولار. نووروز شنلیکلری زامانی، دئمک اولار کی، اینسانلار آراسیندا مؤوجود اولان بوتون اومو-کوسولر، قاداغالار گؤتورولوردو. بو، نینکی بؤیوکلرله کیچیکلر آراسیندا، هم ده قایینانا (کایناقا) و گلین (کئلئن) آراسیندا دا بئله اولوردو. قازاخ فولکلورشوناسلاری حساب ائدیرلر کی، اَیلنجه ایله باغلی اولان بو تیپلی شن اویونلار اؤلموش، جانسیز طبیعتین یئنیدن دوغولماسی گونلرینده بیر-بیری ایله حیاتینی، عؤمور-گونونو باغلایاجاق کیشیلرله قادینلار آراسیندا گؤتورولن مهدودیتین و قاداغالارین گؤستریجیسیدیر.

     هئچ سؤزسوز کی، نووروزون موعاصیر دؤورده بایرام ائدیلمه‌سی آذربایجانلیلاردا اولدوغو کیمی قازاخلاردا دا اونون اؤز اولکی مضمونوندان نظرچارپاجاق درجه‌ده فرقله‌نیر. بو، بو گون نینکی تئاتراللاشدیریلمیش تاماشالار، تمیز ییغیشدیریلمیش، قایدایا، سلیقه-ساهمانا سالینمیش یومورتالار، دادلی-دوزلو نووروز یئمکلری، هم ده خالق ایدمان اویونلاری، یاشیللیقلارین بئجریلمه‌سی، آغاجلارین اکیلمه‌سی، باغلارین، پارکلارین، کوچه و مئیدانلارین تمیزلنمه‌سی و س. کیمی اورتایا گلیر.

     آذربایجاندا اولدوغو کیمی، قازاخستاندا دا نووروزون آغیر و آجیناجاقلی طالعیی اولموشدور. سووئت دؤورونده، توتالیتار سیستئم زامانی بوتون میلّی نه واردیسا هامیسی کیمی نووروزون دا اهمیتینه کؤلگه سالینماقلا او قاداغان ائدیلمیش، اوندا اؤزونو عکس ائتدیرن عنعنه‌وی ایرث، عادت و عنعنه اناخرونیزمه عایید ائدیلمکله، قدیم دؤورون رئلیکتی (قالیغی) کیمی نظردن کئچیریله‌رک 1926-جی ایلدن «ناوریز مئیرامی» و آذربایجان تورکلری‌نین نووروز بایرامی دئمک اولار کی، آنالوژی طالع یاشاماغا محکوم اولموشدور. بونا گؤره ده "ناوریز مئیرامی" 1988-جی ایله قدر قاداغالارلا، گیزلی شکیلده «نفس آلسا»دا، محض بو ایلدن باشلایاراق قازاخیستاندا او، داها گئنیش ایجتیماعی رئزونانس دوغوردو. 15 مارت 1991-جی ایلدن ایسه قازاخیستان پرئزیدئنتی‌نین «خالقین یاز بایرامی - «ناوریز مئیرامی" حاقیندا وئردیگی فرماندان سونرا بو بایرام گئنیش و رسمی شکیلده هامی طرفیندن کئچیریلمه‌یه باشلادی. اؤلکه پرئزیدئنتی نورسولطان ناظاربایئو 22 مارت – یاز گونونون برابرلیگی گونونون بوتون اؤلکه‌ده قئید ائدیلمه‌سینی رسمی سندله نوماییش ائتدیردی.

     حاضیردا «ناوریز مئیرامی" قازاخلارین عومومخالق یاز، امک، زحمت، سئوگی و بیرلیک بایرامی کیمی قئید ائدیلمکده‌دیر. کئچمیش زامان کسیگینده قازاخلارین قدیم «ناوریز مئیرامی"نداکی عنعنه وی مراسیملر بیر سیرا ترانسفورماسییالارا معروض قالسا دا، یئنه ده قدیم تاریخین، میفولوژی مرحله‌لرین موهوم علامتلرینی اؤزونده عکس ائتدیریب گونوموزه داشیماقدا، خالقین بو گونکو حیاتیندا آپاریجی یئر توتماقدادیر.

     قئید ائتدیکلریمیزله یاناشی، قازاخلاردا اولان نووروز مراسیملری‌نین دیگر بیر سیرا خوصوصیتلری حاقیندا دا بیلگیلر وئرمک ماراقلی اولاردی. مثلا، قازاخیستانین بعضی رئگیونلاریندا ناوریز دوز بیر آی – 22 مارتدان – 22 آپرئله قدر داوام ائدیر. بعضی ویلایتلرده ایسه، مثلا، مانقیشلاق و آتئراودا 14 مارتدان باشلاییر و بو بایرام اورادا «آمال» گونو آدلانیر کی، اونو هم ده گؤروشمه موشاییعت ائدیر. بو زامان هامی بیر-بیری ایله ایکی اللی گؤروشه‌رک الینی سیخمالی و بیر-بیرینه «ژیل کوتتی بولسین!» («یئنی ایل خئییرلی اولسون!») دئییرلر. یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، واختیله تورکلرین نووروزو مارتین 9-او،فارسلارین ایسه مارتین 10-او بایرام ائتدیکلری ده معلومدور. اونون بو خوصوصیتی آذربایجان فولکلوروندا ایندییه‌دک ساخلانیلماقدادیر.

 گلدی مارتین دوققوزو،

بایرام ائتدیک نووروزو.

    آذربایجان تورکلرینده اولدوغو کیمی، قازاخلاردا دا نووروزون دینله لاپ اسکی دؤورلردن هئچ بیر علاقه‌سی اولمامیش بیر نئچه مین ایل اوللره گئدیب چیخیر، اونون منشایی ایسلامدان چوخ-چوخ اوللره تصادوف ائدیر. قازاخلاردا دا بو آیدا آنادان اولان اوشاقلارا گله‌جگی اوغورلو اولسون دئیه - اوغلانلارا ناوریز، ناوریزبای، یاخود ناوریزبئک،قیزلارا – ناوریز، یاخود ناوریزگول آدلاری قویورلار.

     قازاخلاردا نووروز بایرامی گونو قار یاغماسی یاخشی علامت کیمی قبول ائدیلیر. قازاخ فولکلوروندا حتّی قیزین گؤزللیگینی نووروزون آغ قاری ایله موقاییسه ائدیرلر. چونکی نووروزدا یاغان قار داها آغ اولور. قازاخیستاندا دا آذربایجاندا اولدوغو کیمی، نووروز خالقین ان اوزون بایراملاریندان بیری کیمی قئید اولونماقدادیر. قازاخلارین عنعنه‌وی حاضیرلادیغی «ناوریز کوژئ»، یوخاریدا سؤیله‌دیگیمیز کیمی، یئددی لؤیوندن، یئددی کومپونئنتدن عیبارتدیر. آغ‌ساققاللارین قارشیسینا قویولان یئددی قاب یئمگین ده اؤز سیموولیک معناسی واردیر. بوندان باشقا، آذربایجان تورکلرینده اولدوغو کیمی، نووروز زامانی هر بیر کس ائوینه 7 قوناق دعوت ائتمکله، اؤزو ده 7 ائوه قوناق گئتمه‌لیدیر.

کؤچورن:عباس ائلچین