کلاسیک ایرث؛ جیغاتای (اؤزبک) ادبییاتی

دوکتور آلماز عولوی

       جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی ایصطیلاحی مونقول ایستیلاسیندان سونرا اورتا آسییادا تشکّول ائتمیش تورک دیللی ادبییاتا، خوصوصن امیر تئیمور و تئیموریلر دؤورونده مئیدانا گلن تورک دیللی ادبیاتا شامیل ائدیلیر. قئید ائدک کی، تورک ادبیاتی تاریخینده‌کی جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی دؤورو بیردن-بیره یارانمامیشدیر. بو ادبیاتین قدیم کؤکلری آوئستاداکی شئعیر و اساطیرلر، اورخان –یئنی‌سئی آبیده‌لرین، تورک-اویغور ادبیاتینا و س. گئدیب چیخیر. ادبیاتشوناسلیقدا ایسه بو دؤور ادبی آبیده‌لری تورک دیللی خالقلارین موشترک ادبییاتی حساب ائدیلیر. جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین یاخین تاریخینه ایسه ایسلامدان سونراکی دؤورده یارانمیش-یوسیف بالاساقونلونون "قوتادقو-بیلیک" ،ماحمود قاشقارلی‌نین "دیوان لغات الترک" و س. اثرلر عاییددیر. عئینی زاماندا اونون یئنی بیر اینکیشاف مرحله‌سینی خارزم – آلتین اوردو تورک ادبیاتی احاطه ائدیر. 17 عصرلیک تاریخه مالیک اولان جیغاتای-تورک ادبیاتی بوتؤولوکده تورک‌دیللی ادبیاتین نهنگ بیر قولودور. یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی، دار معنادا نظرده توتولان جیغاتای ادبیاتی‌نین ایسلامدان سونراکی دؤورونون یئنی بیر صحیفه‌سی اولان خارزم و آلتین اوردو جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی خوراسان و ماوراوننهرده تشکّول تاپمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. بو دؤور شاه و شاهزاده‌لر ساراییندا اساس دیل تورک - جیغاتای (اؤزبک) دیلی ایدی. امیر تئیمور دؤورونون ایلک بدیعی اثری تاریخی فاکت اولاراق امیرین اؤزونون 1381-جی ایلده اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش اون بیر سطیرلیک «کیتابه‌سی»دیر. همین «کیتاب»نین متنینی آوروپالی تورکولوق ن. ن. پوننئ ترجومه ائتمیشدیر: (کیتابه‌نین باش طرفینده‌کی اوچ سطیر-عرب حرفلری ایله اولان سطیرلر اوخونمامیشدیر) "یئددی یوز. . . . قارا توخماق" (تخمینن قیپچاق) اؤلکه‌سینه قویون ایلی باهاری‌نین اورتا آییندا تورانین سولطانی تیمور بی ایکی یوز مین عسگری ایله آد-سانی اوچون توختامیش خانین اوزرینه هوجوم ائتدی. بو یئره گلیشی تاریخه دوشسون دئیه موحاریبه ائتدی. تانری بونو عدالته یازسین، اینشالللاه. تانری خالقا رحم ائیله‌یه و بیزی دوعا ایله یاد ائده‌لر" (6،ص80-103).

      امیر تئیمور و تئیموریلر دؤورونون ایلک تانینمیش شاعیرلریندن میر حئیدر خارزمی‌نین نیظامی ادبی ایرثیندن فایدالاناراق یازدیغی "مخزن الاسرار" مثنویسی، یوسیف امیر «دیوان»ی، «دهنامه"سی و «بنگ و باده» موناظیره‌سی، احمد یسوی‌نین قارداشی ایسماییل آتانین اوغلو عطایی تصووف و محبت شئعیرلری ائل آراسیندا مشهور ایدی. بو دؤورون ادبیاتیندان دانیشارکن شاعیر سککاکی‌نین آدینی خوصوصیله قئید ائتمک اولار. نوای‌نین یازدیغینا اساسن او، داها چوخ اولوغ بی دؤورونده شؤهرتلی اولموشدور. اونون اولوغ بی و آرسلان خاجه ترخاندان-هر بیری‌نین آدینا دؤرد، امیر تئیموردان سونراکی حؤکمدار خلیل سولطان آدینا یازدیغی بیر قصیده‌سی وار.

      امیر تئیمورون نوه‌لریندن بایسونقور-اولوغ بی دؤورو تورکوستان و خوراسانین، حتّی ایسلام دونیاسی‌نین عئلم، صنعت، ادبیات و اینجه‌صنعت ساحه‌سینده تاریخی یوکسه‌لیش دؤورو ساییلیر. همین دؤورون گؤرکملی شاعیرلریندن بیری-علیشیر نوای‌نین "عزیز و موبارک آدام" آدلاندیردیغی لوطفی ایدی. لوطفی‌نین شئعیرلری او واختلار بوتون توران ائللرینده یاییلمیشدی. ادبیاتداکی بئله یوکسه‌لیش تورک ادبیاتینی کلاسیک فارس ادبیاتی بویونا قالدیرمیشدیر. شاعیر لوطفی مشهور "گول و نووروز" مثنویسینی ایصفاهان حاکیمی ایسکندر میرزه آدینا یازمیشدیر.

     بؤیوک موتفکّیر، داهی شاعیر علیشیر نوای‌نین یازیب-یاراتدیغی ایللر جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین، بوتؤولوکده تورک‌دیللی ادبیاتین قیزیل عصری، یوکسه‌لیش و اینتیباه دؤورو ساییلیر. گدایی، احمدی، دوربک... کیمی شاعیرلرین یارادیجیلیغی محض همین دؤورون کلاسیک ادبی سالنامه‌لریدیر. بلی، جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین نوایی دؤورونده تورک دیلی خوصوصی اینکیشاف مرحله‌سی کئچمیشدی. محض امیر تئیمور سولطانلیغی‌نین خیدمتی سایه‌سینده تورک - جیغاتای (اؤزبک) دیلی ائله بیر زیروه‌یه‌جن ترقّی ائتدی کی، ایسلام دونیاسی‌نین اوچ بؤیوک دیلیندن بیرینه چئوریلدی. علیشیر نواینین ادبی فعالیتی‌نین "باهار واختی" سولطان حوسئین بایقارا ساراییندا چالیشدیغی ایللره تصادوف ائتمیشدیر.

تئیموریلر نسلی‌نین سونونجو گؤرکملی نوماینده‌سی حوسئین بایقارا (1438-1506) دا شاعیر ایدی. او، 1438-جی ایلده هئراتدا دوغولموشدور. علیشیر نوایی‌نین آتاسی قییاس‌الدین کیچگینه باهادور حوسئین بایقارانین آتاسی امیر قییاس‌الدین منصور ایله سود قارداشی اولموشلار. بو سبب ده داخیل اولماقلا اونلارین اوشاقلاری دا بیر یئرده بؤیوموش و مکتبده ده بیرگه اوخوموشدولار. مکتب ایللریندن سونرا حوسئین بایقارا سارای ایشلرینده چالیشمیشدیر. بیر مودت سونرا او دا تئیموری واریثلری آراسینداکی تاخت-تاج موجادیله‌سینه قوشولموشدو. 1469-جو ایلده بو موجادیله‌ده قالیب گلن حوسئین بایقارا هئراتدا حاکیمیتی اله آلیب حؤکمدار اولدو. او، یوکسک علمی، گئنیش دونیاگؤروشو، ضیالی سوییّه‌سی، شاعیر قلبی ایله حؤکمدارلیغی دؤورونده مملکتده عئلم، مدنییّت، ادبیاتا گئنیش مئیدان وئرمیشدی. شاهروخ حاکیمیتی دؤوروندن اؤلکه‌نین پایتاختینا چئوریلن هئرات آرتیق شرقین مدنیت مرکزلریندن بیرینه چئوریلمیش، شؤهرتی هر یانا یاییلمیشدی. قیرخ ایله یاخین حؤکمدارلیغی دؤورونده او، شرق تاریخینده ان خئییرخواه حؤکمدارلاردان بیری کیمی تانینمیشدیر. هومانیزمی ایله فرقلنن حوسئین بایقارا هئرات ساراییندا سون درجه گؤزل عئلم و صنعت مرکزی یاراتمیشدی. فارس شاعیری عبدالرحمان جامی، مشهور تاریخچیلر، او جومله‌دن قانتئمیر، رسّام بئهزاد محض حوسئین بایقارا ساراییندا یاشاییب - یارادیردیلار.

      حوسئین بایقارا گؤزل لیریک شئعیرلر مؤلیفی ایدی. اونون دیوانی هر یانا - ان بؤیوک کیتابخانالارا یاییلمیشدی. تدقیقاتچیلارین قئیدینه اساسن، اونون غزللری جیغاتای (اؤزبک) شاعیرلری‌نین غزللریندن فرقله‌نیردی. طبیعت گؤزل‌لیگی، عشق، محبتله دولو خوش دویغولار حوسئین بایقارا پوئزییاسی‌نین مضمونوندا خوصوصی یئر توتوردو. او، جیغاتای (اؤزبک) دیلینی گؤزل بیلدیگیندن حتّی شئعیرلرینده یاد، آلینما سؤزلردن چوخ آز ایستیفاده ائتمیشدیر.

      حتّی حؤکمدارلیق ائتدیگی اؤلکه‌ده جیغاتایجا (اؤزبکجه) یازماق باره‌ده فرمان ایمضالامیشدیر. فارس دیلی‌نین بوتون شرق دونیاسیندا طوغیان ائتدیگی دؤورده بو فرمان خوصوصی اهمیت داشیییردی. حوسئین بایقارا سارایی‌نین باش وزیری نوایی ایله ایراقدان سارایا قوناق گلمیش شاعیر بنّایی آراسینداکی صؤحبت عصرلردیر کی، روایته دؤنوب دانیشیلیر. صؤحبت اسناسیندا بنّایی‌نین سؤزونه هیددتله‌نن نوایی: "بنّایی، دانیشیق حددینی آشدین. سنین آغزین پیسلیکله دولدورولمالیدیر" - دئمیشدیر. بنّایی ایسه اونون سؤزونه جاواب اولاراق: "پیسلیک دولدورماق ائله ده چتین ایش دئییل. تورک دیلینده بیر شئعیر اوخوماق کیفایتدیر" - دئمیشدیر. تورک دیلینه - جیغاتای (اؤزبک) تورکجه‌سینه موناسیبتین پیس اولدوغو بئله بیر زاماندا حوسئین بایقارانین تورک دیلینه - جیغاتای (اؤزبک) تورکجه‌سینه دایر ایمضالادیغی فرمان اؤلکه‌نین علمی دایره‌لری و دؤولت آداملاری اوچون موعین معنادا دؤولت دیلی‌نین اینکیشافی و یاییلماسی اوچون بؤیوک اؤنم داشیییردی. تاریخچیلرین، تدقیقاتچیلارین رأییدیر کی، جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی حوسئین بایقارانین حؤکمدارلیغی ایللرینه تصادوف ائدیر.

     حوسئین بایقارانین حؤکمدار کیمی تاریخ قارشیسیندا ان بؤیوک خیدمتلریندن بیری ده اوشاقلیق دوستو، اؤزوندن ایکی یاش کیچیک علیشیر نوایی‌نی سارایینا باش وزیر تعیین ائتمه‌سی ایدی. بو مسله تکجه او دئمک دئییل کی، شاعیر نوایی سارایدا بئله یوکسک وظیفه توتموشدور. نوایی محض همین وظیفه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رک، او دؤورده تورک دونیاسی مدنیتی‌نین، ادبیاتی‌نین اینکیشافی اوچون میثیلسیز ایشلر گؤرموشدور. حتّی عئلم، مدنییته دَیر وئرن حؤکمدارین سییاستینه اونون دا بؤیوک تاثیری اولموشدور.

     بؤیوک موتفکّیر، فیلوسوف، شاعیر و دؤولت خادیمی امیر علیشیر نوایی (اصل آدی نیظام الدین میر علیشیر) 1441-جی ایلین 9 فئورالیندا هئراتدا دوغولموشدور. اونون آتاسی تئیموریلر سارایینا یاخین زادگان عاییله‌سیندن ایدی. نوایی‌نین آتاسی قییاس‌الدین کیچگینه باهادور بیر مودت سبزوار شهری‌نین حاکیمی اولموشدور. بو سببدن ده بیر یئرده بؤیوین نوایی ایله حوسئین بایقارانین یولداشلیغی دوستلوغا چئوریلمیشدی. خوراسان ویلایتی‌نین مرکزی هئراتدا حاکیمیت باشینا گلن حوسئین بایقارا نوایی‌نی ساراییندا اولجه مؤهوردار، آز سونرا - 1472-جی ایلده ایسه داها یوکسک وظیفه‌یه - وزیر تعیین ائتمیشدی. نوایی‌نین یوکسک اخلاقی، علمی، قابیلییّتی، ذکاسی، فیطرتن فاضیل‌لیگی دوستونو بو آددیمی آتماغا سؤوق ائتمیشدی. نوایی هله اوشاقلیق ایللریندن - 10-12 یاشلاریندان تورک و فارس دیللرینده شئعیرلر یازاردی. آتاسی اونون عئلم، ادبیاتا اولان هوسینی، ایستعدادینی گؤروب تحصیلینه خوصوصی دیقت آییرمیشدی. دؤورون تانینمیش شاعیر و ادیبلری، خوصوصن تورک ادبیاتی قارشیسینداکی خیدمتلری ایله سئچیلن حسن اردشیر و او ایللرین شؤهرتلی شاعیری لوطفی اونا اوستادلیق - موعلیملیک ائتمیشدیلر. علیشیر نوایی گنجلیک ایللریندن شرقین داهی موتفکّیرلری فریدالدین عطار، قاسیم انور، نیظامی گنجوی و دیگر کلاسیک شاعیر و فیلوسوفلارین اثرلرینی دریندن منیمسه‌میشدیر. بوتون بونلار اونون پوئتیک یارادیجیلیغی‌نین اینکیشافینا دا موثبت تاثیر گؤسترمیشدیر. موعاصیرلری تاریخچی قانتمیر (1437-1534)، شاعیر لوطفی (1369-1465) نوایی‌نین شئعیرلری ایله تانیش اولدوقدا اونون پوئتیک ایستعدادینی یوکسک قییمتلندیرمیشدیلر. نوایی 15 یاشیندا لیریک شئعیرلری ایله قلبلری اووسونلامیش، شئعیر-صنعت آداملاری‌نین دیقّتینی قازانمیشدی. 1464-1465-جی ایللرده نوایی ایلک دیوانینی - شئعیرلر توپلوسونو حاضیرلامیشدی.

      سولطان حوسئین بایقارا ساراییندا ایشله‌دیگی دؤورده امیر علیشیر نوایی دؤولت خادیمی کیمی گئنیش و اهمیتلی ایشلر گؤره‌رک ائل حؤرمتی قازانمیشدیر. او، توتدوغو وظیفه‌دن ایستیفاده ائده‌رک اؤلکه‌سی‌نین عئلملی، ضیالی، نوفوذلو آداملارینی - عالیملرینی، شاعیرلرینی، موسیقیچیلرینی، رساملارینی، خطاطلارینی دایم دیقّتده ساخلامیش، اونلارا قایغی گؤسترمیش، حیمایدارلیق ائتمیشدیر. ائلین، خالقین کؤمگینه یئتن بو شخص عملی صالئح، نجیب اینسان کیمی آد-سان قازانمیشدی. نوایی‌نین فعالیتی دؤورونده گؤستردیگی خیدمتلریندن بیری ده سارای کیتابخاناسی یاراتماسی اولموشدور. اؤلکه‌ده بؤیوک تیکینتی ایشلرینین بیرباشا واسیطه‌چیسی و رهبری اولموشدور: هئراتدا و اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرینده خئیلی سایدا مسجیدلر، سیاحلار اوچون آیریجا مسجیدلر، کاروانسارالار، بؤیوک کؤرپولر، حاماملار ... و س. تیکدیرمیشدی.

      نوایی عدالتلی، ظولمکارلیغا قارشی موباریز بیر دؤولت خادیمی اولوبدور. اونون دؤولت خادیمی کیمی اؤلکه‌ده‌کی نوفوذو سارای عیانلاری‌نین خوشونا گلمه‌دیگیندن اونا قارشی غئیری-صمیمی موناسیبتلر فورمالاشدیرماغا باشلامیشدیلار. بونون نتیجه‌سی اولاراق او، وزیرلیکدن آستاراباد ویلایتی‌نین حاکیملیگینه گؤندریلمیشدی. لاکین بوتون بو موناسیبتلر نوایی‌نین اورگینجه اولمادیغیندان او، 1488-جی ایلده وظیفه‌سیندن ایستئعفا وئریر و دوغما هئراتا قاییداراق حیاتینی عئلم، ادبیاتا - یارادیجیلیغا حصر ائدیر. بو ایللر نوایی یارادیجیلیغی‌نین او دؤورو ایدی کی، او، آرتیق "خمسه" کیمی داهییانه توپلونون مؤلیفی کیمی شؤهرتلنمیشدی. او، محض "خمسه"سی ایله ثوبوت ائتدی کی، تورک ادبی دیلینین گوجو دونیا سویییه‌لی اثرلر یاراتماغا قادیردیر. حوسئین بایقارا اونو یئنیدن سارایا دعوت ائتسه ده، نوایی بوندان ایمتیناع ائتمیش و یارادیجیلیقلا مشغول اولماغا اوستونلوک وئرمیشدیر. اونون بو دؤوردن سونراکی یارادیجیلیغیندا دؤورون ایجتیماعی-سیاسی روحو، پروبلئملری داها قاباریق گؤرونور. 1490-1501-جی ایللرده نوای اینجه، گؤزل و لیریک پوئزییاسینی، ایجتیماعی-فلسفی و علمی اثرلرینی یاراتمیشدیر.

     آذربایجان - اؤزبک ادبی علاقه لری موستویسینده‌کی آراشدیرمالارا ایسنادن قئید ائتمک ایستردیم کی، چوخ اثرلیک تاریخی، اینکیشاف دؤورلری و مرحله‌لری، اونلارین موشتر‌ک جهتلری و فرقلی خوصوصیتلری، موختلیف ادبی سیمالارین ادبی نؤوعلر و ژانرلارین ترققی‌سینه تاثیری، ایجتیماعی-سیاسی حیاتداکی عامیللرین هر جور تمایوللرین تشکّول تاپماسینداکی رولو کیمی چوخلو مسله‌لر، عئینی زاماندا، بو مسله‌لرین اساسیندا دوران سایسیز-حسابسیز بدیعی فاکتلار و حادیثه‌لر سون نتیجه‌ده بیر سیرا عومومی خولاصه‌لره گتیریب چیخاریر:

- هر ایکی خالقین یازیلی ادبییاتینداکی عنعنه موشتریک‌لیگی بیر-بیریندن فرقلی ایکی منبعدن قایناقلانیر. اگر ائپیک ژانرلاردا («قوتادقو بیلیک»، «خمسه» و س.) داها چوخ نظره چارپان نومونوی موثبت قهرمان و یا تیپیک منفی اوبراز یاراتماق عنعنه‌سی داها چوخ فولکلورداکی قهرمانلیق داستانلاریندان گلیرسه، لیریک ژانرلارداکی پوئتیک، مهارتلی اوصوللار و کلاسیک ادبیاتا خاص بدیعی تصویر واسیطه‌لری خالق لیریکاسی‌نین خزینه‌سی ایله یانبایان، قدیم شرق پوئتیکاسی‌نین ایلک منبعلریندن قیدالانیر.

      عنعنه لرین موشترک‌لیگی و زنگینلشمه قایناقلاری‌نین عئینی‌لیگی تاریخ بویو ادبی علاقه ایله چییین-چییینه دوران، لازیم گلنده اؤن سیرایا چیخان، اؤزونو داها قاباریق بیروزه وئرن ادبی تاثیر عامیلینی کؤلگه‌ده قویمامالیدیر. ادبی تاثیر داها چوخ ادبیاتلاردان بیری‌نین باشقالارینا نیسبتن چیچکلنمه مرحله‌سینی یاشادیغی دؤورلرده و همین یوکسه‌لیشین مرکزینده دوران بؤیوک داهیلرین یارادیجیلیغی ایله باغلی شکیلده باش وئریر. بو جهتدن خمسه‌چی‌لیک عنعنه‌سی داهی نیظامی‌نین تکجه قارداش اؤزبک ادبیاتینا دئییل، بوتون شرق ادبییاتینا لاییقلی «تؤهفه»سی ایدی و نواییدن باشقا، بیر چوخ جیغاتای (اؤزبک) شاعیرلری ده بو تؤهفه‌دن لاییقینجه بهره‌لندیلر. 15.عصرده ایسه داهی نوایی‌نین اؤزو تورکجه هر جهتدن قودرتلی اثرلر یاراتماق عنعنه‌سینه بونؤوره قویدو و اؤزوندن سونراکی بیر نئچه عصرلیک تورک‌دیللی ادبیاتا بؤیوک تاثیر گؤستردی. بو معنادا قافور قولامین «بیری بیرینه شاگیرد، بیری بیرینه اوستاد!» میصراعسیندا، عئینی زاماندا، علمی جهتدن سانباللی بیر تئزیسی ده ایفاده اولونوب. آذربایجان و اؤزبک ادبیاتلاری چوخ‌اثرلیک و چوخ‌طرفلی علاقه‌لری تاریخینده، اگر دریندن دیقت یئتیریلرسه، بیری ایکینجیسیندن («اوستاد»یندان) آلدیغی معنوی «بورج»و واختی گلنده، تاریخی شراییط یئتیشنده اونون («شاگیرد»ی‌نین) اؤزونه آرتیقلاماسی ایله قایتاریب. بونو نیظامی و نواییدن باشقا، نسیمی، فوضولی، سابیر، جاوید کیمی آذربایجان، عئینی زاماندا، لوطفی، بابور، مشرب، قدیری کیمی اؤزبک کلاسیکلری حاقیندا دا دئمک مومکوندور.

قایناق

1.آذربایجان-اؤزبک ادبی علاقه لریندن صحیفه لر / باکی: عئلم، 1985. 279ص.

2.نوایی علیشیر حاقیندا مقاله‌لر. باکی: «آذربایجان ادبیاتی جمعیتی نشریاتی»، 1926.107 ص.

3. Koroqlı X. Uzbekskaya literatura.  M.; 1976. 302 s.

4.ناغییئوا جنّت. آذربایجاندا نوایی. باکی: "تورال-ه" نشریات پولیقرافییا مرکزی، 2001، 264 ص.

5.نوایی علیشیر. سئچیلمیش شئعیرلری: موقدّیمه و ترجومه س. روستمیندیر. باکی: گنجلیک، 1975، 96 ص.

6.تورک دونیاسی (ال کیتابی). 3 ج. ادبیات. آنکارا: 1992. 800 ص.

7.عولوی آلماز. آذربایجان - اؤزبک ادبی علاقه‌لری (دؤورلر، سیمالار، ژانرلار، تمایوللر)//باکی، قارتال، 2008، 326 ص.

کؤچورن: عباس ائلچین