Turkmen (Türkmen dili / Түркмен дили)

Turkmen is a Turkic language spoken by about 6.4 million people in Turkmenistan, Afghanistan, Germany, Iran, Iraq, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Pakistan, Russia (Asia), Tajikistan, Turkey (Asia), USA and Uzbekistan.

Turkmen only started to appear in writing at the beginning of the 20th century, when it was written with the Arabic script. Between 1928 and 1940 it was written with the Latin alphabet, and from 1940 it was written with the Cyrillic alphabet. Since Turkmenistan declared independence in 1991, Turkmen has been written with a version of the Latin alphabet based on Turkish.

Arabic alphabet for Turkmen

Cyrillic alphabet for Turkmen (түркмен элипбийи)

Latin alphabet for Turkmen (Türkmen elipbiýi)

Source: http://www.altynasyr.8m.com/portal/alphabet.htm

Sample text in Turkmen

Хемме адамлар өз мертебеси ве хукуклары бюнча дең ягдайда дүнйә инйәрлер. Олара аң хем выждан берлендир ве олар бир-бирлери билен доганлык рухундакы гарайышда болмалыдырлар.

Transliteration
Hemme adamlar öz mertebesi we hukuklary boýunça deň ýagdaýda dünýä inyärler. Olara aň hem wyždan berlendir we olar bir-birleri bilen doganlyk ruhundaky garaýyşda bolmalydyrlar.

Listen to a recording of this text by Nazar Annagurban

Translation

All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
(Article 1 of the Universal Declaration of Human Rights)

http://www.omniglot.com/writing/turkmen.htm

TİL HAQQINDA QIRIMTATAR ATALAR SÖZLERİ

دیل حاققیندا قیریم‌ تاتار آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Til – aqıl terazesidir

دیل- عاغیل تره‌زیسی‌دیر

***
 Tiliñnen diliñni bir tut

دیلین ایله اورگینی بیر توت

***
 Tilini unutqan – ilini unutır

دیلینی اونودان- ائلینی اونودار

***
 Tilge itibar – ilge itibar

دیله اعتبار- ائله اعتبار

***
 Tilniñ ucunda qılıçnın küçü

دیلین اوجوندا قیلینجین گوجو

***
 Til – yürekniñ anahtarı

دیل- اوره‌گین آچاری

***
 Til taş yarar, yanılsa  baş yarar

دیل داش یارار، یانیلسا باش یارار

***
 Til uzatılğan yerge el uzatılmaz

دیل اوزادیلان یئره ال اوزادیلماز

***
 Tilniñuzunı dellalğa kerek

دیلین اوزونو دللالیغا گره‌ک

***
 Til qılıçtan keskin

دیل قیلینجدان کسکین

***
 Tilniñ kemigi yoq

دیلین سوموگو یوخ

***
 Tilden hem bal tamar, hem – zeher

دیلدن هم بال دامار،هم زهر

***
 Tilden kelgen elden kelse, her kes padişa olur

دیلدن گلن الدن گلسه، هر کس پادشاه اولار

***
 Til ayaqsız, lakin uzaqqa alıp barır

دیل آیاقسیز، آنجاق اوزاغا گئده بیلر

***

Til bilgen yolda qalmaz

دیل بیلن یولدا قالماز

*

Qaynaq: qiriminsesi.com

تورک دستانلاری

پروفئسور دوکتور، اومای گونای

کؤچورن: عباس ائلچین

     بوتون دونیا ادبییاتلاریندا اولدوغو کیمی تورک ادبییاتی‌نین دا ایلک اؤرنکلری دستانلاردیر. تورک ادبییات گله‌نگی ایچینده "دستان" تئرمینی بیردن چوخ نظم شکلی و تورو اوچون ایشلنمیش و ایشلنیلمکده‌دیر. اسکی تورک ادبییاتی نظم شکیللریندن مثنویلرین بیر بؤلومو و منظوم حیکایه‌لر، آنونیم ادبییاتدا و آشیق ادبییاتیندا قوشما ویا مانی(بایاتی) دؤردلوکلری ایله یازیلان ویا سؤیله‌نن فردی، سوسیال،تاریخی، آجیقلی ویا گولونج اولایلاری تحکییه تئکنیکی ایله چئشیدلی اوسلوبلارلا کؤچورن نظم تورونه و بو یازیدا اله آلینان کایناتین، اینسانلیغین، میلّتلرین یارادیلیشینی،گلیشیمینی، حیاتدا قالما موباریزه‌لرینی و چئشیدلی اولای و نسنه‌لرله ایلگیلی سبب آچیقلایان و باتی ادبییاتیندا "ائپوس" تئرمینی ‌ایله آنیلان اثرلرین تمامی ده تورک ادبییاتی گله‌نگی ایچینده "دستان" آدی ایله آنیلماقدادیر.

اوُرال خان دستانی 

     باشقوردلار - اوُرال بؤلگه‌سینده‌کی  باشقوردیستان جومهورییتی‌نین اصل نوفوسونو اوْلوشدوران روسیا فدراسیونونون تورک دیلی قونوشان بؤیوک بیر خالقیدیر. 

    ‘اوُرال-باتیر’ دستانی کوُبایر(kubair) آدلی اسکی باشقورد خالق شئعیر ادبییات تورونه عاییددیر. اثر 4576 شئعیرر و 19 نثر سطریندن عیبارتدیر. 

  ‘اوُرال-باتیر’، باشقورد خالقی‌نین میتولوژیسینی و کؤکلری ایلکل کومونال سیستمین اگَمن اولدوغو دؤنمه اوزانان آرکایک گؤروشلری و اینانجلاری یانسیدان بیر اثردیر.

آذربایجاندا یاشامیش قدیم تورك طایفالاری 

ائرامیزدان اول 3-جو مین ایللیكدن اوزو بری

   تاریخی قایناقلار قدیم آذربایجان اراضیسینده ایسلاما قدر بیر چوخ دؤولتلرین قورولدوغونو، اونلارین بعضیلری‌نین حتّی ایمپئرییا سویییه‌سینه گلیب چاتدیغینی ثوبوت ائدیر. ان قدیم یازیلی منبعلره اساسن ائ.أ. 3-2 مین‌ایللیكده موعاصیر آذربایجان تورپاقلاری‌نین گونئی حیصه‌سی شومئر-آككاد جوغرافییاسی‌نین تركیبینده ایدی. آذربایجان اراضیسینده‌كی  ایلك طایفا بیرلشمه‌سی تونج دؤورونون آخیرلاریندا یارانمیشدیر. كور-آراز مدنیتی ایسه قدیم آذربایجانلیلارین هله او واختلار، یعنی ائرادان اول 2. مین‌ایللیكده اكینچیلیگی موكمّل بیلدیگینی آشكارا چیخاریر. 

 اسكی تورك طیبّی

پرفئسور-دوكتور؛ علی حیدر بایات

كؤچورن:عباس ائلچین

            اوْتاچی و اَمچی اولاراق آدلاندیران حكیملر، قاملارین عكسینه بیتكی، حئیوان و مینرال كؤكنلی درمانلارلا خسته‌لیك‌لری تداوی ائدیردیلر. اوْتاجی، اوْت كلمه‌سیندن تؤره‌دیلمیشدیر. اسكی توركجه ده اوْت، طیبّی بیتكی، درمان، زهر و اؤزباشینا یئتیشن بیتكی آنلامیندادیر. اوْتاجی ایسه، اوْتاماق (درمان ائتمك) فئعلی‌نین كؤكونه مسلك بیلدیرمه اَكی (جی، چی) گتیریله‌رك تؤره‌دیلمیش توركجه بیر كلمه اولوب حكیم آنلامیندادیر. 

  قارا باشلاردان (سومئر)،  قارا پاپاقلارادك(تورك)  ایل‌باشی بایرامی

  علی شامیل حسین‌اوغلو 

  كؤچورن: عباس ائلچین

 اؤزت:

      آذربایجاندا  یئنی ایل آسترونومیك تقویمله گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی  یاز برابرلیگی دئییلن واختدا قئید ائدیلیب. روسییا قافقازی ایشغال ائدندن سونرا آذربایجاندا رسمی تقویم دَییشدی. لاكین خالق حؤكومته بویون اَیسه ده، عادت-عنعنه‌سیندن ده ال گؤتورمه ‌دی.یاساقلارا باخمایاراق  ائولرده هر ایل نووروز بایرامی طنطنه  ایله قئید ائدیلیردی.  

       سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشوندن سونرا آذربایجاندا، قازاخیستاندا،قیرغیزیستاندا، اؤزبكستاندا، توركمنیستاندا، تاجیكیستاندا نووروز بایرمی دؤولت سویییه‌سینده رسمی قئید ائدیلمه‌یه باشلاندی. توركییه ده، قوزئی قیبریسدا، ائلجه‌ده روسییا فئداراسییاسینا داخیل اولان تاتاریستاندا، باشقیردیستاندا و باشقا تورك بؤلگه‌لرینده ده نووروز بایرامی اؤز یاشامینی برپا ائله‌دی.بو مؤوضودا آراشدیرمالارین، علمی كونفرانسلارین دا سایی آرتدی. 

       قایناقلاردا شومئرلر، سومئرلر، قاراباشلار و س. آدلانان خالقین یئنی ایلی قئید ائتمه‌سیله آذربایجانلیلارین بایرام مراسیملری آراسینداكی اوخشارلیق دیقتیمیزی چكدی. سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائتمیش، توركوستاندان، ایندیكی روسییا فئدئراسییاسی‌نین گونئییندن تا توركیه و ایرانادك یاییلمیش قاراپاپاقلارلا سومئرلرین یئنی ایلی قئید ائدیلمه‌سی‌نین اوخشارلیقلارینی آراشدیردیق. 

آچار سؤزلر: سومئر، شومئر، قاراباش،قاراپاپاق، توركلر، قیپچاقلار،ایل‌باشی، نووروز بایرامی. 

تركی سنقری (سونقور توركجه سی)

دكتر جواد هئیت

   تركی سنقری لهجه ای است از لهجه های تركی ایرانی كه زبان مادری مردم شهر كوچك سنقر در ٨٣ كیلومتری شمال شرقی كرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) میباشد. مردم اطراف این نواحی كرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترك زبان هستند [منظور ترك میباشد]. این لهجه تركی اولین بار توسط ویندفور windfuhr و بعدا بوسیله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهای تركی دانشگاه گوتینگن آلمان) بررسی و شرح داده شده است.

یازان : محرم كایا

كؤچورن : عباس ائلچین 

  آنا، اینسانین حیاتی نین باشلانغیجی اولدوغو اوچون بیر چوخ كولتورده، میتولوژیده چئشیدلی آنلاملار، قوتساللاشدیرمالار قازانمیشدیر. تورك میتولوژیسینده ده آنا ایشله وی  چئشیدلی عونصورلره راست گلمكده ییك. آما بونلارا گئچمه دن اؤنجه ایلكل سورو توپلولوغوندان آوجی توپلاییجی توپلوما گئچیلدیگینده، قادینین بیتكی، میوه توپلاییجیلیغی یاپماسی و ایلكل تاریمی باشلاتماسییلا قوتساللاشدیریلدیغینی دا بلیرتمه میز گره كیر.[2]تورك میتولوژیسینده آغاجدان تؤره مه نین سببی ده بو گئچیم طرزیله باغلانتیلی دیر.[3] 

    پروفسور  یوسوف گدیكلی 

      بوگون تورك دونیاسی نین اؤنونده مؤوجود اولان فورصت لر، بیر تورك بیرلیگی نین ووجودا گلمه سی اوچون ان اویغون فورصت لردیر. چونكو ایندییه دك تورك دونیاسی میللی بیرلیك حیسسی یؤنوندن هیچ بو قدر بیر و برابر اولمامیشدی. تاریخین بیزه سوندوغو بو فورصتی  ان یاخشی شكیلده دگرلندیرمك زورونداییق، یوخسا یارین چوخ گئج اولابیلر. 

      بللی دیر كی بو بیرلیك سیاسی بیر بیرلیك (ان آزیندان ایندیلیك) اولمایاجاقدیر. آنجاق سیاسی و ایداری بیرلیك خاریجینده هر تورلو بیرلیك اوچون ماددی و معنوی شرط لر حاضیردیر. بو قونودا ایلك یاپیلماسی گركن شئی، ایقتیصادی و كولتورل ایلیشكیلری گلیشدیرمك و ایش بیرلیگی ساحه لری میدانا گتیرمكدیر. ایقتیصادی و كولتورل ایش بیرلیگی ایلری ده سیاسی-عسكری ایش بیرلیگینه دؤنوشه بیله جك، بلكی ده كونفئدراتیف بیر سیاسی یاپی اولوشاجاقدیر. دونیانین چوخ كیچیلدیگی گونوموزده بو اولمایاجاق بیر ایش دئییلدیر. ایقتیصادی-كولتورل و حتا گلجكده آوروپا توپلولوغو تیپی ایقتیصادی-سیاسی بیرلیكلر موطلقن تشككول ائده جكدیر. بوتون بونلارین اولابیلمه سی اؤنجه لیكله مثلن فیكیر پیلانیندا اولغونلاشماسی ایله مومكوندور. چونكو فیكیر (توری) اولمادان حركت اولماز. 

بؤیوك تورك عالیمی،میرزا اولوغ بیك

میرزا اولوغ بیك 1394نجو ایل،22مارس دا آذربایجانین سلطانیه شهرینده ، آنادان اولدو.امیر تیمورون اوغلان نوه لریندن دیر..آتاسی 4یاشیندان بری تربیه سینه خیدمت ائله دی.اولوغ بیكه شاعیر محمد صالح ین باباسی امیرشاه ملیك مربی لیك ائتدی.امیر تیمور سویملی نواده سینی سفرلرده و یوروشلرده اوزویله بیرگه آپاراردی .

كؤلنئر ائكسپرس قزئتی : ” هامیمیز بیر آز تورك ساییلا بیله ریك‌ “

 داش دؤورو واختیندا آلمانییا و دیگر بعضی آوروپا اؤلكه لرینده گلن جوتجولرین، آنادولو تورپاقلاریندان گلدیگی علمی اولاراق ثوبوت ائدیلدی. 

  كؤلن-ائكپرئسس قزئتی  ‘هامیمیز بیرآز تورك ساییلا بیله ریك ‘ باشلیغی ایله خبر یازمیشدیر. ماینز اونوئرسیتئدیندن آنتروپولوگ پروف. بورگئر داش دؤوروندن قالان اسكئلئتلر اوزرینده آپاردیغی آراشدیرمالار نتیجه سینده غربی آنادولودان آوروپایا كؤچدویونو ثوبوت ائتمیشدیر. 

بو آراشدیرما اصلینده حئیوانلار اوزه رینده آپاریلمیشدیر آنجاق سونرادان  اینسانلار اوزرینده آپاریلمیش بو نتیجه یه گلینمیشدیر.

تورك اولوسونون سوی آغاجی

Türk ulusunun soyağacı

 قدیم تورك قبیله لری نین توتئملری  

  عاریف حوسئین اوو   

  توركلر بیر نئچه عصر بوندان اول آورآسییانین موختلیف رئگیونلاریندا اؤزلری نین دؤولتلرینی یاراتمیشدیلار. بو دؤولتلردن ان گوجلوسو ائرامیزدان اول 3. عصرده یارادیلان و كورئیادان باشلامیش قاشقارییایا قدر اوزانان هون دؤولتی ساییلیردی. اهالیسی اساسن تورك دیللی كؤچری قبیله لردن عیبارت ایدی. سونرالار بو دؤولتین بیر قولوندان اویقور خاقانلیغی یارانمیشدی.

تورك ائزوتئریزمی: ارگنه قون دستانی و " آی آتام - آیوا " افسانه سی

  ائزوتئریك-باطینی دوكترینالارا نظر یئتیردیگیمیزده قدیم متنلره، افسانه لره و موقدس حساب اولونان كیتابلاردا قئید اولونان حادیثه لره سیموولیك یاناشمانین اولدوغونو گؤروروك. یعنی ائزوتئریك تعلیملره گؤره، اسكی متنلرده قئید اولونانلارین ساده جه ظاهیری طرفلرینی آنلاماقلا گئرچكلیگی درك ائتمك مومكون دئییل. هر بیر زامانین طلبینه گؤره كوْدلاشدیریلمیش بو متنلر اؤز ماهیتینی آچماغا، اینسانلیغا یول گؤسترمكله یوكوملودور. دینلرین ائزوتئریك مكتبلری بو یاناشمالاردان ایستیفاده ائده رك بیر چوخ قارانلیق قالان تانری سؤزلری نین دوزگون آچیلیشینی وئرمه یه مووففق اولدوقلارینی ایدیعا ائدیبلر. مثلا، خریستیانلیغین ایلكین چاغلاریندا بیر سیرا ایلاهیاتچیلار (باشدا ایسكندریییه لی فیلون اولماقلا) تؤوراتین و اینجیلین متنلری نین اینسانلارا دوزگون فورمادا چاتدیریلماسی اوچون ائكزئگئتیكا فلسفه سیندن (موقددس كیتابداكی حادیثه لرین آللئقوریك یوزومو) یارارلانیردیلار. ایسكندریییه لی فیلونا (ائرادان اول  بیرینجی عصر، ائرابیرینجی عصری) گؤره تؤوراتداكی حئكایه لرین ظاهیری طرفی هئچ ده اونلارین تام اولاراق ماهیتینی آچا بیلمیر، اصل ماهیت اونون باطینینده دیر كی، بونو دا آنجاق سئچیلمیش اینسانلار ایلاهیدن بیر نعمت اولاراق ایضاح ائده بیلیرلر.