آذربایجاندا یاشامیش قدیم تورك طایفالاری 

ائرامیزدان اول 3-جو مین ایللیكدن اوزو بری

   تاریخی قایناقلار قدیم آذربایجان اراضیسینده ایسلاما قدر بیر چوخ دؤولتلرین قورولدوغونو، اونلارین بعضیلری‌نین حتّی ایمپئرییا سویییه‌سینه گلیب چاتدیغینی ثوبوت ائدیر. ان قدیم یازیلی منبعلره اساسن ائ.أ. 3-2 مین‌ایللیكده موعاصیر آذربایجان تورپاقلاری‌نین گونئی حیصه‌سی شومئر-آككاد جوغرافییاسی‌نین تركیبینده ایدی. آذربایجان اراضیسینده‌كی  ایلك طایفا بیرلشمه‌سی تونج دؤورونون آخیرلاریندا یارانمیشدیر. كور-آراز مدنیتی ایسه قدیم آذربایجانلیلارین هله او واختلار، یعنی ائرادان اول 2. مین‌ایللیكده اكینچیلیگی موكمّل بیلدیگینی آشكارا چیخاریر. 

  گونئی آذربایجان ایله اونا قونشو اولان تورپاقلاردا یاشامیش طایفالارلا باغلی ایلك یازیلی منبعلر ائ.أ. 25-23 عصرلره عاییددیر و اونلار اورمییه بؤلگه‌سینده آككادجا یازیلمیشدیر. آنجاق آذربایجان تورپاقلاریندا تورك حاكیمیتی ائ.أ. 4 مین ایل اوللره گئدیب چیخیر. منبعلرده خوصوصیله آراتتالیلار، قوتلار (قوتیلر)، لوللوبیلر و خورریلر حاقدا معلوماتلار واردیر. آنجاق علمی منبعلره اساسن گونئی آذربایجان تورپاقلاریندا یارانمیش ایلك تورك دؤولتی آراتتادیر. آراتتالیلارلا باغلی معلوماتلار شومئر داستانیندا قئید اولونموشدور. شومئر حؤكمداری مئركار ایله آراتتا حؤكمداری سۇكوشسیراننا آراسیندا حادیثه‌‌‌لر همین داستاندا عكس ائدیلمیشدیر. 

  آراتتا دؤولتی ائ.أ. 3. مین‌ایللیگین بیرینجی یاریسیندا مئیدانا گلمیشدیر. اونون تورپاقلاری اورمییه گؤلونون گونئی و گونئی-شرق حیصه‌سینی احاطه ائدیردی. موعاصیر زنجان-قزوین اراضیسی ده آراتتانین آشاغی سرحدلرینده ایدی. 

  آراتتا اهالیسی قیزیل، گوموش، قورغوشون، میس، داغ داشی و قییمتلی لاجیورد رنگلی داشدان زینت اشیالاری ایستحصال ائدیردیلر. اونلار ایستحصال ائتدیكلری اشیالاری ایكی چای آراسیندا حؤكمران اولان شومئر دؤولتینه ایخراج ائدیردیلر. 

  ائ.أ. اوچ مین‌ایللیگین ایكینجی یاریسیندا شومئر شهر دؤولتلری سوقوطا اوغرادیلار. اونلار ائ.أ. 24-22 عصرلرده آككاد دؤولتی‌نین حاكیمیتینه تابئع اولدولار. او واختلار آراتتا دؤولتی ده اؤز عؤمرونو باشا وورموشدو. بو واختلاردا اورمییه گؤلونون گونئی حیصه‌سینده لوللوبو (لوللوبی) طایفالاری‌نین ایتتیفاقی یاراندی. لوللوبولاری تاریخ صحنه‌سینه سۇ و تۇرۇككی طایفالاری چیخارمیشدی. بو طایفا دؤولتی‌نین یارانماسی ائ.أ. 23. عصرده رئاللاشدی. 

  لوللوبولار مالدارلیق و دئم اكینچیلیگی ایله مشغول ایدیلر. اونلار دا آراتتالیلار كیمی شومئر مدنیتی‌نین گوجلو تاثیرینده قالمیشدیلار. میخی یازینی بیلیردیلر، آككادلارلا علاقه  ساخلایا بیلن میرزه‌لری واردی. 

  واحید لوللوبو دؤولتی ائ.أ. 2. مین‌ایللیكده پارچالاندی و یئرینده خیردا حاكیمیتلر یاراندی. 

  قوتی طایفا بیرلشمه‌لری 

  ائ.أ. 3. مین‌ایللیكده اورمییه گؤلونون غرب و گونئی-غرب بؤلگه‌سینده قوتی طایفا بیرلشمه‌لری مؤوجود ایدی. اونلار همین مین‌ایللیگین ایكینجی یاریسیندان سونرا دؤولت كیمی بیرلشدیلر. قوتیلر شومئرلرله موتتفیق اولموشدولار؛ لاكین آككادلارین ایشغالچی سیاستینه ده كسكین اعتیراض ائدیردیلر. 

  سارقونون نوه‌سی اولان آككاد حؤكمداری نارامسین (نارام-سۇئن) (ئ.أ. 2236-2201) اورمییه بؤلگه‌سینده یاشایان طایفالارا قارشی تجاووزو گوجلندیردی. بوردا یاشایان 70 طایفانین باشچیسی دا بیرلشیب حربی ایتتیفاق یاراتدیلار. بونونلا دا آككاد اوردولارینی مغلوب ائتدیلر. قوتیلرین حؤكمداری انریداوازیرین( (Ənridavazir باشچیلیغی ایله نارامسین اؤلدورولدو و اونلار یوروشه كئچه‌رك گونئی مئسوپوتامییایا داخیل اولوب شومئرلرین موقدس شهری نیپپورو اله كئچیردیلر. تخمین ائدیلیر كی، بو حادیثه‌‌دن سونرا قوتیلر یئنیدن اؤز تورپاقلارینا - شرقی آنادولو و جنوبی آذربایجانا قاییدیب بورالاردا قونشولوقلاریندا اولان لوللوبیلرله توققوشوبلار. 

  قوتی دؤولتی بوی بیرلشمه‌لریندن یارانمیش بیر دؤولت ایدی. اونون تركیبینده سوبار، توروك، كومان، بارس، بؤری، قارقار، آذر، زنگی و س. تورك بویلاری ایشتیراك ائدیردیلر. منبعلر یازیر كی، قوتیلر ائ.أ. 23. عصرین نهایتینده مئسوپوتامییادان قووولموشلار. اونلارین حاكیمیتی 91 ایل 40 گون چكمیشدیر. قوتی دؤولتی‌نین ان بؤیوك خوصوصیتی اونون دئموكراتیك اساسلارلا ایداره ائدیلمه‌سی ایدی. قونشولوقدا یاشایان دؤولتلرده حاكیمیت آتادان اوغولا كئچیردی؛ لاكین قوتیلرده حاكیمیتی  " ائل "  آغساققاللاری‌نین و  " ائل "  بیلری‌نین ایشتیراك ائتدیگی مجلیس سئچیردی. قوتی ائلی‌نین پایتاختی ایندیكی كركوك (ارراپها) شهری ایدی. 

  آككاد یازیلاریندا آدلاری چكیلن قوتی ائل‌بیلری‌نین بعضیلری‌نین آدلاری: یارلاقاب، یارلاقاش، یارلاقان، سارلاقاب، ائلۇلۇ(مئش)، اینیم-آباقئش (قئید: اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لرینده كول‌تیگینه  " اینیم كول‌تیگین "  كیمی موراجیعت اولونوب)، كۇرۇم، تیریكان. معلومدور كی،  " قۇت "  سؤزو تورك ائتیمولوگییاسیندا  " حؤكمرانلیق، اوغور، جان، روح "  كیمی معنالاردا ایشله‌دیلیر و 553-جو ایلده حاكیمیتده اولان آوار (تورك) حؤكمداری‌نین آدی كوتی-خان اولموشدور. قوتیلرین توركلوگونو ثوبوتا یئتیره‌جك او واختدان قالمیش بو جور بیر چوخ دلیلی تاریخی منبعلردن گؤسترمك اولار. 

  آككاد حؤكمداری نارامسی‌نین كیتابه‌لری‌نین بیرینده لوللوبیلر باره ده معلوماتلار واردیر. لوللوبی حؤكمدارلاری‌نین اؤزلرینه مخصوص ایلك یازیلی آبیده‌لری ائ.أ. 23. عصره مخصوصدور. سارینۇل آدی وئریلن یئرده قایایا حك اولونموش كرال آنوبانینییه مخصوص كیتابه اساس كیمی گؤتورولرسه، لوللوبی تورپاقلاری‌نین اورمییه گؤلوندن توتموش بصره (كنگر) كؤرفزینه كیمی گئدیب چیخدیغی آیدین اولور. 

  شومئر منبعلری تصدیق ائدیر كی، خورریلرین وطنی گونئی قافقاز، وان گؤلو اطرافی و شیمالی زاقروس بؤلگه لریدیر. شومئر منبعلرینده اونلارین ساحه‌‌‌لره  " خۇررۇم "  دئییلیر. 

  خورریلرین ائ.أ. اوچ مین‌ایللیگین نهایتینده یازی و یازیلی منبعلره مالیك اولدوقلارینی دلیل كیمی قبول ائده‌رك اونلاری شومئر، آككاد و ائلاملارلا یاناشی اؤن آسییانین دؤردونجو بؤیوك و مدنی خالقی كیمی قلمه وئرنلر واردیر. تاریخی فاكتلاردان نتیجه‌یه گلمك اولار كی، میتاننی دؤولتینی خورریلر یاراتمیشلار. میتاننیلرین ایسه تورك نسلیندن اولدوغو قطعیدیر. حتّی اورمییه گؤلو بیر مودت مانتیانا آدییلا یاد ائدیلمیشدیر. اورمییه گؤلو اطرافیندا كاششۇ (كاسسیت) خالقی‌نین دا یاشادیغی منبعلرده قئید اولونموشدور. 

  گونئی آذربایجانداكی تورك طایفالاری 

  گونئی آذربایجانین ان قدیم خالقلاریندان بیری توركلردیر كی، نارامسینه قارشی بیرلشن 17 حؤكمدارین ایچینده اونلارین ایللۇشومئل آدلی حؤكمداری‌نین دا آدی واردیر. توروككیلرین یاشادیغی جوغرافییا اورمییه گؤلوندن توتموش زنجانا كیمی گئدیب چیخیر. توروككیلر تاریخ صحنه‌سینده قوتتیلر و اوللوبیلرله عئینی واختدا چیخیش ائتمیشلر. 

  ائ.أ. 3. مین‌ایللیگین آخیری و 2. مین‌ایللیگین اوللرینده موعاصیر آذربایجان تورپاقلاریندا یاشادیغی تخمین ائدیلن طایفالارین و دیگر ائتنوسلارین دیللری زاقر-ائلام، زاقروس، كاسپی و س. آدلار وئریلن بؤیوك دیللر قروپوندا بیرلشیرلر. بعضی عالیملر شیمال-شرق قافقاز دیل قروپونا منسوب اولان ناه-داغیستان دیل قروپونون خورری و اورارتو دیللری ایله قوهوملوغونو ایره‌لی سورورلر. 

  اورمییه گؤلو حؤوزه‌سینده ائ.أ. 3-2. مین‌ایللرده سوبارلار دا یاشاییردیلار. سوبارلار نینكی آذربایجان خالقی‌نین، بیر چوخ تورك خالقلاری‌نین فورمالاشماسیندا ایشتیراك ائتمیشلر. سوبارلار ایكی چای آراسیندا (دجله-فرات) یاشاییردیلار و سونرادان بورا گلن سامی طایفالاری آككاد شهر دؤولتی اطرافیندا جمعلشدیلر و اونون گوجلنمه‌سینه عامیل اولدولار. آككاد كرالی سارقون ائ.أ. 24. عصرده یوخاری سوبار بؤلگه‌سینه هوجوم چكدی و سوبارلاری سیخیشدیردی. 2. مین‌ایللیگین اوللرینده آرتیق سوبار تورپاقلاریندا آسور حاكیمیتی گوجله‌نیردی. یوخاریدان آككاد، شیمال-شرقدن خورری، آشاغیدان سامی-آسور طایفالاری‌نین هوجومونا معروض قالان سوبارلار غرب، اورتا و شرق اولماق اوزره اوچ قولا آیریلدیلار. 38-جی پارالئل بویونجا غربه اوز توتان سوبارلار او اراضیلرده یاشایان خالقلارین ایچینده اریییب گئتدیلر. همین ایستیقامتده اورمییه گؤلو حؤوضه‌سینده مسكونلاشانلارین بیر خئیلی حیصه‌سی سیبیر و توركوستان طرفه اوز توتدو. سیبیرین آدی دا سوبارلارلا باغلیدیر. اورتا حیصه ده قالان سوبارلار دجله و فراتین یوخاری حیصه‌سینده، وان گؤلونون غربینده ایندیكی بیتلیس ایله دییاربكیر آراسیندا هر بوی بیر ماحالدا اولماق اوزره مسكن سالدیلار. همین واخت بورالار خورریلرین یاراتدیغی موتاننی دؤولتی‌نین حاكیمیتینده ایدی.  

  13. عصرده میتاننی دؤولتی داغیلدیقدا سوبارلارین آرمئ، اورمو، كولمئری، تورخو و دیگر یئرلرینده آیری-آیری بَیلیكلر یاراندی. اونلار آسور و تزه یارانان اورارتو دؤولتینه قارشی دؤزوم گتیره بیلمك اوچون بیرلشیب سوبار بیلیگینی قوردولار. سوبار دؤولتی ائ.أ. 673-جو ایله كیمی اؤز موستقیللیگینی قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر. 

  قارقار طایفالاری

  آلبانلاردان سونرا آذربایجاندا گئنیش اراضیلرده مسكونلاشمیش اساس طایفالاردان بیری قارقارلار ایدی. قارقارلار چوخ قدیم ائتنوسدور. منبع اولمادیغیندان اونلارین شیمالی قافقازدان آلبانییا اراضیسینه نه واخت ائندیكلرینی سؤیله‌مك چتیندیر. كالانكاتوكلو مویسئی قارقارلارین ماكئدونییالی ایسكندر دؤوروندن آلبانییادا یاشادیغی باره ده معلومات وئرمیشدیر. لاكین قدیم تورك طایفالاریندان اولان قارقارلار حاقیندا ائ.أ. 1. مین‌ایللیگین باشلانغیجیندا یارانمیش  " ایلیادا "  اثرینده معلومات وار:  " هومئر  " ایلیادا " دا ایدی داغیندا قارقار زیروه‌سی‌نین و داردانئل بوغازیندان آزجا آرالیداكی قارقار شهری‌نین آدلارینی چكیر " . (13؛ 30-31) 

  قارقارلار كومپاكت حالدا یاشامیشلار. اونلار آلبانییانین اساس طایفالاریندان ایدیلر؛ كورون آشاغی طرفینده، آرتساكدا، آلبانییانین شیمال-شرقینده، عئینی زاماندا جنوبی آذربایجاندا، شیمالی قافقازدا و ایندیكی ائرمنیستان اراضیلرینده یاشاییردیلار.  

  خورئنلی مویسئی قارقار دیلینده بوغاز سسلری‌نین چوخ اولدوغونو گؤسترمیش، قارقار دیلینی  " باربار دیلی "  آدلاندیرمیشدیر. قارقارلارین تورك منشالی طایفا اولدوغونو ثوبوت ائدن ان موهوم دلیللردن بیری یالنیز آذربایجاندا، ایراندا، شیمالی قافقازدا دئییل، بوتون مركزی  آسییادا بو طایفانین سون درجه گئنیش ایز قویماسیدیر.  

  باشقا تورك طایفالاری كیمی، قارقارلار دا واختیله اؤن آسییادان شیمالا و شرقه یاییلمیشلار. و.و.بارتولد قئید ائدیر كی:  " قارقارلار عئینی آدلی قیرغیز داستانی‌نین افسانوی قهرمانی ماناسین بابالاری ایدیلر "  و قیرغیز ائپوسو  " ماناس " این قهرمانی ماناسین خالقی دا قارقار و یا قیپچاقلار ایدی. (14؛ 541) آذربایجان اراضیسینده قارقار توپونیملری چوخدور.  " قارقار "  و یا  " كاركار "  توپونیمی گئنیش ایشلنمه آرئالینا مالیك اولموشدور.5. عصرده قارقار دیلی اوچون الیفبا یارادیلماسی حاقیندا معلومات دا وار. 

  سامی طایفالاری ائ.أ. اوچ مین‌ایللیگین اوللرینده فرات و دجله چایی‌نین شیمال طرفینده مسكونلاشدیلار. آری منشالی اهمه‌نی دؤولتی‌نین سیاسی نوفوذو قافقاز داغلارینا چاتدیقدا قوزئی آذربایجاندا یاشایان طایفالار آرتیق تاریخ صحنه‌سینده گؤرونمه‌یه باشلادیلار. اونلارین ان گؤركملیسی كاسپیلردیر كی، خزر دنیزی‌نین بیر آدی‌نین دا كاسپی اولماسی اونلارین یادیگاریدیر. كاسپیلر قدیم زامانلارین گوجلو خالقلاریندان بیری اولان كاسسیلرین قوهومودورلار. اونلار ائ.أ. 1. مینیلین سونوندا آلبان طایفالاری آراسیندا أریییب گئدیبلر. اونلارین یاشادیغی جوغرافییا موغان-لنكران اووالیغی اولموشدور. كاسپیلر گمیچیلیك صنعتینه یاخشی یییلنمیشدیلر. 

  بو دؤورلرده آذربایجان اراضیسینده یاشایان قؤوملرین بیر حیصه‌سی‌نین توران سیستئمینه داخیل اولدوغونو ایره‌لی سورنلر واردیر. 

  كوشی و یا قوشچو طایفاسی 

  آذربایجان اراضیسینده یاشامیش كوشی و یا قوشچو قدیم تورك طایفاسی حاقیندا تاریخی قایناقلاردا ماراقلی معلوماتلار وار. آذربایجان توپونیمییاسیندا بو طایفانین مسكونلاشماسی نتیجه‌سینده یارانمیش بیر سیرا توپونیملر مؤوجوددور. 

  ائرامیزدان اول 2. عصرده اورتا آسییانین ایالتلری هونلارین هوجوملارینا معروض قالیر. هونلار طرفیندن مغلوب ائدیلمیش و غربه طرف سیخیشدیریلمیش خالقلار چین منبعلرینده یوستی آدی ایله معلومدور. محض یوْستی سؤزونون ترانسكریپسییاسی تك حالدا كوشی و یا قوشی، جمع حالدا قوشان فورماسینی وئرمیشدیر. توركوستانین شرقینده‌‌كی  ایندیكی تورفان شهری‌نین یئرلشدیگی ویلایت ده او زامان قوشی آدلانمیشدیر. ن.و.پیقولئوسكایا یازیر كی، قوشانلارین تركیبینده توركلر ده وار. 

  ق.أ.قئیبوللایئو 19. عصرده آذربایجاندا قوشی/ قوشان/قوشچو واریانتلاریندا 38 توپونیمین اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. قوشچو توپونیمی‌نین موختلیف واریانتلاری قازاخلاردا - قوشی، باشقیرلرده - قوشچو، كوشسی؛ توركمنلرده - قوتچی، قارا نوقایلاردا - قوشسی، قیرغیزلاردا - قوشچو و س. واریانتلاردا شیمالی قافقازدا، اورتا آسییادا، ایران و توركییه‌ده ده یاییلمیشدیر.  

  تدقیقاتچیلاردان بعضیلری‌نین فیكرینجه، بو توپونیم هون قبیله لریندن اولان قوشانلارین (قارا هونلارین) آدی ایله باغلیدیر. 

  ایلك دفعه  ن.آ.آریستوو كوشچو طایفاسی‌نین هونلارلا علاقه دار اولدوغونو سؤیله‌میشدیر. م. أ.ولییئوه گؤره، قوشچولار 3-6. عصرلرده آذربایجانا گلمیش هونلارین واریثلریدیر. اونون فیكرینجه، آذربایجانا 227-جی ایلده گلمیش هونلار  " قوشان "  (قارا هونلار) و هون-سابیرلر ایدیلر. آبرامسون و أ.حوسئین‌زاده بو ائتنونیمین كؤكونده تورك و آذربایجان دیللرینده كی  كوش (قوش) سؤزونون دوردوغونو و بوتونلوكده ائتنونیمین  " اوولایان قوشلا مشغول اولان "  معناسینی وئردیگینی سؤیله‌میشدیر. لاكین گئنیش آرئاللی قوشچو توپونیملری و قوشچو طایفا آدلاری آیدین گؤستریر كی، اونلارین اوو قوشو ایله هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. 

  ن.پیقولئوسكایا یازیر كی، كوشانلارین ایچریسینده تورك طایفالاری دا واردی. بونو كوشان چارلاری‌نین یابقو آدلانماسی دا آیدین گؤستریر كی، بو دا  " شاهزاده "  دئمكدیر. طبری 9. عصر كوشان چارلارینی  " خوقان "  آدلاندیرمیشدیر. بئله‌لیكله، هم تاریخده، هم ده دیلچیلیكده  " آغ قوشو ساخلایان "  شاهزاده  " خوقان "  معنالارینی داشییان بو طایفانین اوغوز یوردوندا اؤزونه‌مخصوص یئری اولموشدور . 

  أ.حوسئین‌زاده ایسه قوشچو طایفاسی‌نین آذربایجانا گلیشینی مونقوللارین شیمالی قافقازی آلماسی ایله علاقه‌لندیرمیشدیر. لاكین أ.حوسئین‌زاده‌نین فیكری ایناندیریجی دئییلدیر، چونكی 12. عصره عایید ائرمنی منبعلرینده آذربایجان اراضیسینده شیروان، باكان و ب. طایفالار ایله یاناشی قوشی طایفاسی‌نین دا آدی چكیلیر. ماراقلی اودور كی، زاقافقازییا توپونیمییاسیندا بو ائتنونیم هم قوشی، هم ده قوشچو فورمالاریندا اؤز عكسینی تاپمیشدیر. آذربایجاندا كوشی ائتنونیم اساسلی ائتنوتوپونیملرین یاییلما آرئاللارینا آشاغیداكی بؤلگه‌لر داخیل ائدیلیر: قوبا، شاماخی، آغدام، قازاخ، جبراییل، شوشا، قاخ، داش‌كسن. 

  توپونیم و ائتنوتوپونیملر اصل حقیقتی اوزه چیخاریر 

  هله محمد حسن ولییئو باهارلی‌نین  " آذربایجان "  اثرینده آذربایجاندا قوشچو طایفا آدی ایله باغلی یارانان آشاغیداكی كند آدلاری چكیلیر: گؤی‌چایدا-قوشچی، یئنگیجه؛ قوبادا-كؤهنه قوشچو، یوخاری قوشچو، آشاغی قوشچو؛ شاماخیدا قوشچو؛ آغداشدا - قوشلار؛ جاوانشیرده - قوشلار؛ زنگزوردا - قوشچو بلك، قوشچو، قوشچو تزه‌كند؛ قازاخدا - قوشچو؛ جبراییلدا - قوشچولار؛ شوشادا - قوشچولار، قوشابا. 

  بوندان علاوه ، قاخ رایونونون ایلیسو كندینده محض بو ائتنونیم قوشیلر فورماسیندادیر. آذربایجان اراضیسینده یاشامیش قوشچو طایفاسی‌نین آدی شاماخی رایونوندا قوشچو داغی‌نین (هوندورلوگو 1421 مئتر) آدیندا قالمیشدیر. رئسپوبلیكامیزدا قوشچو داغی داش‌كسن اراضیسینده، قوشچو آیریمی، قوشچو قالاسی داغی (لاچین رایونو، قوشچو كندی) قوشچولار داغی (خوجه‌وند رایونو) قوشچونون یالی گده‌بَی رایونو، گؤی‌ألی كندی اورونیملری و س. قئیده آلینمیشدیر. 

  اوغوز رایونونون یاقوبلو كندی‌نین جنوبوندا قوشلار آدلی كند خارابالیغی دا واردیر. كئچمیشده كوبان ایالتینده قوشی خوتورو و قوشی آدلی بیر نئچه كند اولموشدور. بوتون بو فاكتلار كوشی‌نین ائتنونیم اولماسینا ثوبوتا یئتیرمكله یاناشی، اونون گئنیش آرئالدا یاییلماسینی گؤستریر. 

  ائرمنیستان اراضیسینده ده كوشی ائتنونیم اساسلی ائتنوتوپونیملر چوخدور. 

  ایروان خانلیغی‌نین سورمه‌لی ماحالیندا كند آدی وار. 1878-1832-جی ایللرده آذربایجان توركلریندن عیبارت اهالیسی قووولموش و كند داغیدیلمیشدیر. قدیم تورك منشالی كوشی (كوشچو) طایفاسی‌نین آدینی عكس ائتدیریر. 19. عصرده قافقازدا 38 كوشی و قوشی، قوشچو، قوشیلر توپونیمی واردی. قوشی (قوشچو) طایفاسی 4-3.عصرلرده جنوبی قافقازا گلمیشدیر. ایلك دفعه   " 7. عصر ائرمنی جوغرافییاسی "  آدلی منبعده (6. عصر) خوشی كیمی قئید اولونموشدور. منشاجه اورتا آسییادا كوشان چارلیغینی یاراتمیش (1-3. عصرلر) توركلرده قوشچو، فارسلاردا كوشان طایفاسی اورتا آسییا ایران و قافقازدا كوللی میقداردا توپونیملرده ایز قویموشدور. 

  قوشی-ایروان خانلیغی‌نین دره‌له‌یز ماحالیندا كند آدی اولموشدور. 1828-1832-جی ایللردن كندده ائرمنیلر ده مسكونلاشمیشدیلار. 1918-جی ایلده آذربایجانلیلار كنددن قووولموشلار. 1946-جی ایلده كند ائرمنیجه كئجیت آدلاندیریلمیشدیر. یئرلی اهالی ایچریسینده كنده بیلن ده دئییلمیشدیر. 

  قوشی - ایروان قوبئرنییاسی‌نین ائچمیدزین قزاسیندا كند آدیدیر. قوشی‌دره‌سی - ایروان قوبئرنییاسی‌نین نوووبیازید قزاسیندا كند آدیدیر. 19. عصرین سونلاریندان بری آدی چكیلمیر. قوشی‌اوغلو مزره‌سی - 1590-جی ایلده روان ایالتی‌نین آباران ناحیه‌سینده كند آدی اولموشدور. 

  قوشچو - گنجه قوبئرنییاسی‌نین زنگه‌زور قزاسیندا كند آدی اولموشدور. 1950-جی ایلده داویدبی قصبه‌سی ایله بیرلشدیریلمیشدیر. 1988-جی ایلده اهالیسی آذربایجانا قووولموشدور. 

  قوشچو - 1590-جی ایلده ایروان ایالتی‌نین كاربی ناحیه‌سینده كند آدی؛ قوشچو - 1728-جی ایلده ایروان ایالتی‌نین مزره ناحیه‌سینده آغجاقالا طرفده یئرلشن كند آدی اولموشدور. قوشجاقایا - گنجه قوبئرنییاسی‌نین قازاخ قزاسیندا ماحال آدی اولموشدور. 20. عصرین 30-جو ایللرینده كوللئكتیولشمه ایله علاقه دار اولاراق كند لغو ائدیلمیشدیر. قوطبی قیشلاغی - 1728-جی ایلده ایروان ایالتی‌نین شیراكئل ناحیه‌سینده كند آدی ایدی. بئیتی - موراد (مورادخان كندی) دا آدلانیر. 

   " آزادلیق "-ین آراشدیرماچی ژورنالیستلر قروپو 

  كؤچورن: عباس ائلچین