+0 بگندیم
قدیم تورکلرده - هونلاردا و گؤی‌تورکلرده تربییه
پیرآلی علی‌یئو
کؤچورن: عباس ائلچین
تورکلر ("تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ،"مؤحکم" دئمکدیر) ائ.أ. 2. مین‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینده قافقازدا، اورتا آسییادا، آلتای-سایان داغلاری‌‌نین شیمالی-غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.
ایلک تورک دؤولتلریندن بیری هون ایمپئراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مئتئ خاقا‌‌نین حاکیمییت ایللرینه تصادوف ائدیر.
تورکلرده ائل، اوبایا، خالقا باغلیلیق یوکسک اولموشدور. عالیملرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر - هونلار اؤزلرینی "قون" ،گون" آدلاندیرمیشلار کی، بو دا "ائل-گون" ،"گون" ،"خالق" معنالاریندا ایشلنمیشدیر.
ائرامیزدان اول 2. عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله تونق‌هو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌‌نین ایلک باشچیسی تومئن خان اولموشدور کی، اوغلو مئتئ خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپئراتور آدلاندیرمیش و تورک آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.
قدیم تورکلر اوشاقلارینی 3 اینام اوزرینده تربییه ائدیردیلر: طبیعت قوووه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانرییا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلیلیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.
قدیم تورکلرین اوریژینال، زنگین، بیتگین تربییه سیستئمی اولموشدور. گؤرکملی تورکولوق عالیم ضییا گؤک‌آلپ یازیردی: " یونانلار ائستئتیکادا، رومالیلار حوقوقدا، ایسرایل‌لیلر و عربلر دینده، فرانسیزلار ادبییّاتدا، ...تورکلر ایسه اخلاقدا بیرینجیلیک قازانمیشلار". تورکلرده وطن اخلاقی، مسلک اخلاقی، عاییله اخلاقی جوخ گوجلو اولموشدور.
هونلار یوز ایللرجه آتلی، کؤچری حیات سوردویوندن دایم ساواشلار کئچیردیگیندن، اونلارین ایلک تعلیمی و تربییه‌سی حربی تعلیم، فیزیکی تربییه اولموشدور. ساغلاملیق، مؤحکم ایراده، دؤزوملولوک، جسارت، شوجاعت تربییه ایشی‌‌نین اؤنونده اولموشدور. هون- تورک اوشاقلاری کیچیک یاشلاریندان آت خیالی ایله قویون مینر، اوخ آتار، حدّی بولوغا چاتارکن آت چاپماقدا، اوخ آتماقدا، جنگاورلیکده ماهیر اولاردیلار. قدیم تورک مثلینده دئییلیر: "تورک چادیردا دوغولار، آت اوستونده اؤلر" هونلارین دؤورونده آتلی قوشونلاری‌‌نین تئز بیر زاماندا حاضیرلانماسی لازیم ایدی. الی سیلاح توتان و دوشمنه قارشی موباریزه آپارا بیلن آداملار، هارادا و نئجه هانسی ایش آپاراجاقلارینی اؤنجه‌دن بیلمه‌لی ایدیلر. قادینلارین و اوشاقلارین هارادا قورونمالاری دقیق قایدالارا اویغون اولمالی ایدی. بونلاری ایسه توپلوما یالنیز عصرلردن بری نسیلدن-نسیله داوام ائدن، توپلومون کؤکلو عنعنه‌سی اولان دؤیوشچولوک، عسگرلیک حاضیرلیغینی تؤره، توپلوم اؤزو وئریردی.
دوغوم و آد گونلری خالق مراسیملری ایله کئچیریلردی. اوشاقلار کؤرپه‌لیکدن آت مینمک خیالی ایله یاشار، قوشلارا اوخ آتاردیلار. بیر آز بؤیودوکدن سونرا اونلارین آت مینمه‌لری بؤیوک سئوینج و مراسیمله قئید ائدیلر و همین گون اونا آت باغیشلانار، آت یاریشلاری کئچیرردیلر. اوغلان اوشاغی‌‌نین یئتیشمه‌سینده و دؤیوش صنعتی‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده آتا‌‌نین چوخ بؤیوک اؤیره‌دیجی و تعلیم‌ائدیجی بیر وظیفه‌سی وار ایدی. بئله بیر تعلیمده قیزلار دا اوغلانلاردان گئری قالمیردیلار. اونلار دا حربی تعلیمه یییه‌له‌نیردیلر.
اوشاق یئتیشدیرمه. اوشاق صاحیبی اولماق قدیم توکلرده چوخ آرزو اولونان اولموشدور. اوغلان و قیز اوشاقلاری آراسیندا فرق قویولمامیشدیر. حتّی، قیزلارین تربییه و تعلیمینه داها بؤیوک دیقّت گؤسترلیردی. اوشاقسیز عاییله‌لرین حؤرمتی آز اولموشدور. ایناما گؤره اوغول آتاسینا، قیز آناسینا چکمه‌لی ایدی. یاخشی اوغولا "آتاج" ،یاخشی قیزا "آناج" دئمیشلر. اوغلانی یئتیشدیرمکده آتا‌‌نین، قیزی یئتیشدیرمکده ایسه آنانین عؤهده‌سینه داها بؤیوک وظیفه‌لر دوشوردو.
تربییه سیستئمی ائله قورولمالی ایدی کی، اوغول بؤیودوکجه داها عاغیللی، داها قووّتلی، داها موباریز اولاراق آتادان ایره‌لی گئتسین. نئجه‌کی، قدیم تورک مثلینده دئییلدیگی کیمی "آتادان ایره‌لی، اوغولدان گئری" - فیکری اؤولادین داها یوکسکده اولماسینی ایفاده ائدیر.
"تورک" سؤزونو ایلک دفعه رسمی دؤولت آدی اولاراق قبول ائتمیش تورک دؤولتی گؤی‌تورک ایمپئراتورلوغودور. گؤی‌تورکلرده تربییه و تحصیل سیستئمی هون تربییه و تحصیلی‌‌نین داوامی، داها تکمیل فورماسی اولموشدور. تحصیل تؤره (طایفا) ایچریسینده و تؤره واسیطه‌سیله وئریلمیشدیر. گؤی‌تورکلرده یازی و اوخو مدنییّتی‌‌نین اولماسی بو جمعیتده تربییه و تحصیلین داها سیستئملی خاراکتئر داشیدیغینی گؤستریر.
اورخون آبیده‌لری گؤی‌تورک ایمپئرتورلوغونون مشهور حؤکمداری بیلگه خاقان دؤوروندن قالما آبیده‌لردیر. بو آبیده‌لر تورک میلّتی‌‌نین خاراکتئرینی، حربی دوهاسینی، نسلینی، یوکسک مدنییّتینی، میلّّتسئورلیگینی، تربییه و تحصیل عنعنه‌لرینی یاشادیر. گؤی‌تورک قبیر داشلاری 13-دور. بونلاردان ان مشهورلاری "تونیوکوک" ،" گولتکین" ،"بیلگه خاقان" مزار داشلاریدیر. بو کیتابه‌لر تورک پئداقوژی فیکری‌‌نین ان قییمتلی منبعلریدیر.
تورک دیللی خالقلارین ایسلامیتدن اؤنجه اورخون الیفباسی و یا گؤی‌تورک الیفبا و یازیسی دا اولموشدور. اورخون – یئنی‌سئی چایلاری اطرافیندا تاپیلمیش بو داش کیتابه‌لری ایلک دفعه اوخویان 1893-جو ایلده دانیمارکا عالیمی و.تومسئن اولموشدور. او بو یازیلارین تورک خالقلارینا منسوب اولدوغونو ثوبوت ائتمیشدیر.
آذربایجا‌‌نین شیمال ایالتلرینده رونی الیفباسی، قدیم تورک الیفباسی، گؤی‌تورک الیفباسی‌‌نین دا تطبیق ائدیلمه‌سی احتیمالی واردیر. گؤرکملی عالیم، پروفئسسور بکیر چوبانزاده قدیم تورک یازیلاریندان بحث ائدرکن یازیر: "بو گون بوتون موستشریق‌لرین (شرقشوناسلارین) تورک ادبیاتی‌‌نین ان بیرینجی آبیده‌سی اورخون کیتابه‌لریدیر آدلاندیریلسا دا، میلاددان اول تورکلرین یازیلاری، اثرلری اولدوغونا شوبهه یوخدور. چونکی اورخون کیتابه‌لرینده تصادوف ائتدیگیمیز لیسان و اوسلوب آرتیق ایشلنمیش بیر لیساندیر. بئله بیر ایشلنمه بیر عصر ایچریسینده آنجاق مئیدانا گله بیلردی".
قدیم تورک الیفباسی تورک خالقلاری‌‌نین، طبیعی کی، هم ده آذربایجان - تورک خالقی‌‌نین اجدادلاری‌‌نین یاراتدیغی ایلک اصل سیستئملی میلّی الیفباسیدیر. تورک خالقلاری‌‌نین شومئرلردن باشلانان ادبیاتی، دیلی، دینی گؤروشلری، اینجه‌صعنتی، مادّی مدنییّتی، عاییله-معیشت طرزی، عادت و عنعنه‌لری و عومومن معنوی عالمی، ائتیک پئداقوژی فیکیرلری ایله یاناشی یازی-الیفبا مدنییّتی ده بیر-بیرینی قارشیلیقلی شکیلده تاماملامیش، اینکیشاف یولو کئچمیش و بونا گؤره ده تاریخدن سیلینمه‌میشدیر.
اورخون الیفباسینا "هون" الیفباسی دا دئییلمیشدیر.گؤی‌تورک الیفباسی اورخون-یئنی‌سئی، گولتکین، تونیوکوک آبیده‌لری اوزرینده یازیلدیغیندان، بونا اورخون-یئنی‌سئی، گولتکین، تونیوکوک الیفباسی دا دئییلمیشدیر. و.و.بارتولد یازمیشدیر کی، اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری چیندن بیزانسا قدر بؤیوک اراضینی احاطه ائتمیش و تورک ایمپئرییاسی‌‌نین یارادیجیلارینا عاییددیر. چیندن بیزانسا دئدیکلده آذربایجان دا اونون ایچینده گئدیر. دئمک گؤی‌تورک الیفباسیندان آذربایجان اراضیسینده ده ایستیفاده اولونماسی احتیمالی بؤیوکدور. اورخون آبیده‌لری‌‌نین ان مشهورو تونیوکوک-گولتکین آبیده‌لریدیر کی، اونلاری ایستانبول اونیوئرسیتئتی‌‌نین اوستادی، آذربایجان اصیل‌لی محرم ائرکین اوخوموش، موعاصیر تورکجه‌یه چئویرمیش و چاپ ائتدیرمیشدیر. محرم ائرکینین الیمیزده اولان "اورخون آبیده‌لری" کیتابیندا آبیده‌لر اوزرینده ایشلنن سؤزلرین، کلمه‌لرین بیر چوخونون بو گون موعاصیر آذربایجان دیلینده ایشلندیگینی گؤروروک. مثلا: "آجلیق" ،"آچماق" ،"آغری" ،"آلتی" ،"آش" ،"آد" ،"آی" ،"آزجا" ،"باش" ،"بیل" ،"قان" ،"اوغول" ،"یاز" ،"سئکیز" و س.. بو الیفبا تورک‌دیللی خالقلارین داشلار اوزرینده یازیلمیش ایلک تاریخی سندیدیر. بو الیفبا تورک‌دیللی ادبیاتیمیزین، پئداقوژی فیکریمیزین، اینسانلارا اؤیود و نصیحتلریمیزین زمانه‌میزه گلیب چاتمیش اولدوغو ایلک پوئتیک اثری، قدیم تورک قبیله‌لری‌‌نین داشلاشمیش تاریخیدیر، مدنییّتیدیر، خاقانلارین، سرکرده‌لرین گله‌جک نسیل‌لره تؤوصییه‌لری، اؤیودلری، اونلارین قازاندیغی بیلیک و تجروبه‌‌‌نین گلن نسیل‌لره اؤتورولمه‌سیدیر. بو تورک اخلاق و معنویاتی، تورک تؤره‌سی‌‌نین قانونلاری عادت و عنعنه‌لریدیر، یوسک کامیل‌لیک زیروه‌سینه یئتیشمیش تورک تفکّورونون موقدس صحیفه‌لریدیر
گؤی‌تورک الیفباسی 38 حرفلیدیر. بونون دؤردو سسلی، 34-او ایسه سسسیز حرفلردیر. گؤی‌تورک یازیسیندا ساغدان سولا و ایسته‌نیلنده یوخاریدان آشاغییا‌دا یازیلیر و حرفلر بیر-بیرینه بیرلشدیریلمیر. سایلار ایسه عئینی ایله بو گون دیلیمیزده ایشلنن سایلاردیر. اورخون- یئنی‌سئی، گولتکین آبیده‌لری اوزرینده یازیلار گنج نسله، گله‌جک نسیل‌لره اؤیود نصیحتلردیر، اونلاری داها عاغیللی، بیلیکلی، فراستلی، اولماغا چاغیریشلاردیر. مثلا، گولتکین آبیده‌لری اوزرینده تورک میلّتینه خیطابن یازیلیر کی، قونشولارین دادلی، شیرین سؤزلرینه کور-کورانه اینانیب اؤزلرینی بلایا سالماسینلار. گولتکین آبیده‌سی اوزرینده یازیلاردان آنلاماق اولور کی، تورک خالقی‌‌نین چوخ سایدا آتلاری، ایلخیلاری، دوه کاروانلاری اولموش، قودرتلی، جسور قوشونلاری اولموشدور. اینسانلار موعین ائدیلمیش اخلاق نورمالارینا عمل ائتمیشلر، جمعییّتین عوضولری تؤره‌‌‌نین عادت و عنعنه‌لرین، قایدا-قانونلارینی پوزمامیشلار. بو آبیده‌لر اوزرینده یازیلیر: "بؤیوگون سؤزون، خاقا‌‌نین سؤزونه قولاق آس، اونون مصلحتینی دینله…"! گولتکین آبیده‌سی اوزرینده تورک خالقی‌‌نین بؤیوکلوگو، قهرمانلیغی بئله آنلادیلیر: بیلگه خان میلّتینه بئله موراجیعت ائتمیشدیر: "ائی تورک بَیلری! تورک میلّتی، ائشیدین! اوستدن گؤی باسماسا، آلتدان یئر دلینمه‌سه،تورک میلّتی محو اولماز، سنین ائلینی، عادتینی هئچ کس پوزا بیلمز". بوراداکی، مزار داشلارینداکی وصییّتلر داها دا عیبرت‌آمیزدیر: "من ملّتین یاخشی واختیندا اونا خاقان اولمادیم، تورک میلّتی‌‌نین، تورک دؤولتی‌‌نین آد-سانی یوخ اولماسین دئیه گئجه‌لر اویومادیم، گوندوزلر اوتورمادیم، اؤلونجه‌یه قدر چالیشدیم. آز میلّتی چوخ، آج میلّتی توخ ائتدیم... یوخسول میلّتی زنگین، دوستاق میلّتی بَی ائتدیم".
بو وصییّتلرده چوخ چالیشماق، اینتیظاملی اولماق، صولح شرایطینده یاشاماق، سادلؤوحلوک ائدیب دوشمن حیله‌سینه دوشمه‌مک، نفسینی، دیلینی، عادت-عنعنه‌نی قوروماق کیمی دَیرلی تؤوصییه‌لر واردیر. خاقانلارین وصییّتینده باشچیلارین عئلملی، ایگید، دوغروچول، تدبیرلی اولماسی طلب اولونور. "بیلگه خاقان" آبیده‌سینده دئییلیر: "خاقان آتالاریمیز عالیم ایمیش، ایگید ایمیش. بویروقچولاری دا (وزیرلری ده) عالیم ایمیش، ایگید ایمیش. بَیلر ده، میلّتی ده دوغرو ایمیش. اونون اوچون ائلی قوروموشلار. ائلی قورویوب نسیل یئتیشدیرمیشلر. گونو گلینجه اجل‌لرییله اؤلموشلر".
آبیده اوستو یازیلاردان معلوم اولور کی، هله او دؤورده هله آلتی-یئددینجی عصرلرده تورکلرده رسّاملار، بنّالار، مئعمارلار وارمیش: "من ابدی داش یوندورتدوم… رسّام گتیرتدیم، رسم ائتدیم. اونا باشقا رسم ووردوردوم". کیتابه‌لرده تورک قهرمانلیغیندان بحث ائدیلیر، گله‌جک نسیل‌لره سانکی اؤرنک گؤستریلیر: "…بابام کاغان قیرخ یئددی دفعه اوردو سؤوق ائتمیش، ایگیرمی ساواش یاپمیش. تانری لوطف ائتدیگی اوچون ائلی ائلسیزلشدیرمیش، کاغانلیغی کاغانسیزلاتمیش، دوشمنی تابئع قیلمیش، دیزلیگه دیز چؤکدورموش، باشلییا باش اَیدیرمیش. بابام کاغان ائلجه ائلی، تؤره‌نی قازانیب اوچوب گئتمیشدیر"
اورخون یئنی‌سئی آبیده‌لری ایچریسینده تونیوکوک آبیده‌لری‌‌نین ده تربییوی باخیمدان اهمییّتی بؤیوکدور. تونیوکوک تورک خالقی‌‌نین وارلیغینی ساخلادیغینا، اؤلکه‌‌‌نین اراضیسینی گئنیشلندیردیگینه گؤره اونون شرفینه آبیده اوجالدیلمیشدیر. بو آبیده اوزرینده عئلم، بیلیگه یوکسک قییمت وئریلمیشدیر. اورادا تونیوکوکون وزیری ایلتریس خاقان دئییردی: "آللاه منه عئلم وئردیگی اوچون خاقان اولدوم و دوشمنلری قوواراق قارا قوما قدر گئدیب چیخدیم". آبیده اوزرینده گؤستریلیر کی، غلبه قازانماق اوچون عئلملی، بیلیکلی، ایراده‌لی، یوکسک اخلاق و معنوییاتا صاحیب اولماق لازیمدیر. بو باخیمدان آبیده اوزرینده گرکلی بیر یازی واردیر: "تورک اوردوسونو نیزاملاماق اوچون بوتون محرومییّتلره دؤزدوم، چؤل حئیوانلاری یییه‌رک آجلیغا، سوسوزلوغا قالیب گلدیم. عئلمیم سایه‌سینده اوزاق‌گؤرن پلان جیزا بیلدیم...". آبیده اوزرینده خیانتکار، ساختا، دوست جیلدینه گیرمیش دوشمنلردن احتیاطلی اولماق مصلحت گؤرولور. آبیده‌ده گؤستریلیر کی، اگر بیز ایچریمیزی و خاریجی سییاستیمیزی مؤحکملتمه‌سک تک قالاریق.تاریخی فاکتلاردان دا معلومدور کی، تونیوکوک چوخ عاغیللی و مودریک بیر سرکرده اولموش و تورک ائلینی دوشمنلردن قهرمانجاسینا قورویوب ساخلامیشدیر.
اورخون-یئنی‌سئی، گولتکین آبیده‌لری اوزرینده‌کی یازیلار چوخ زنگین، عئلملی، سیستئملی، موعین قرامماتیک قایدا و پرینسیپلره اویغون یازیلمیشدیر. بئله بیر سیستئملی، قراماتیک یازییا، منطیقلی فیکیرلره منسوب اولان خالقین یقین کی، بیر تعلیمی، مکتبی، موعلّیمی ده اولموشدور.
قدیم تورکلرین بؤیوین نسلین تربییه‌سی ایله باغلی ایستک و آرزولارینی، پراکتیک فعالیتلرینی اؤیرنمک باخیمیندان داش کیتابلر کیمی "آلپ ار تونقا" ،"شو" (ساکا)، "اوغوز خاقان" ،"بوزقورد" ،"ارکنه‌کون" داستانلاری دا موهوم رول اویناییر. قدیم تورکلرین اینانج یئری گؤی و یئر اولموش، اونلار نه جانلی، نه ده جانسیز بوتلره سیتاییش ائتمه‌میشلر. اونلارین آتا، قوردا، قارتالا محبتلری عیبادت دئییل، موقدس‌لیک، تمیزلیک، پاک‌لیق (آتا اینام)، گوج، قووّت (قوردا، قارتالا اینام) رمزی کیمی دیرلندیریلمَلیدیر. همیشه آت بئلینده یوروشلرده اولان، وط‌‌نینی یادائللیلردن قورویان تورکلرین اوشاقلاری دا قورد کیمی قورخماز، آت کیمی دؤزوملو و قارتال کیمی چئویک اولمالی ایدی. اونا گؤره ده اوشاقلارین فیزیکی تربییه‌سینه خوصوصی فیکیر وئریلیر، اونلارا آت چاپماق، قیلینج اویناتماق، اوخ آتماق، ووروشماق اؤیره‌دیلیر، دؤیوشده قالیب گلمک اوچون ضروری اولان کئیفیتلر، جلدلیک، چئویکلیک، گوج و باجاریق طلب ائدن تمرینلر آشیلانیردی. حیاتدا، معیشتده، دؤیوشده، امکده قازاندیقلاری تجروبه‌نی گنج نسله آشیلاماغی واجیب بیلیردیلر.
حربی تعلیم، ووروشماق، جنگاورلیک تربییه‌ده موهوم یئر توتوردو. الی سیلاح توتان و دوشمنه قارشی موباریزه آپارانلار اؤنجه‌دن حاضیرلانیردی. قادینلاری و اوشاقلاری هارادا قویماق، موحافیظه ائتمک دؤیوش زامانی دقیق پلانلاشدیریلیردی. بونلاری ایسه گنج نسله اؤیره‌دن طایفا آغساققاللاری و اوشاقلارین والیدئینلری (خوصوصیله آتالاری) ایدی. طایفا بؤیوین نسلین فیزیکی جهتدن ساغلام، تورک عادت-عنعنه‌لری روحوندا یئتیشمه‌سینه، یاخشی بیر عسگر اولماسینا جیدی اؤنم وئریردی. اونلاری حیاتی سئون، گؤزللیکدن حظ آلماغی باجاران، ائستئتیک ذؤوقه و وطن اخلاقینا مالیک اینسانلار کیمی تربییه ائتمک مقصدیله فردی، دینی و میلّی بایراملاردان، موختلیف اویون و خالق ماهنیلاریندان تاثیرلی تربییه واسیطه‌سی کیمی ایستیفاده ائدیلیردی. حربی تعلیم زامانی اوغلانلارلا قیزلارا فرق قویولموردو. حتّی قیزلارا داها بؤیوک دیقت و قایغی گؤستریلیردی. قادینلار دا کیشیلر کیمی آت مینر، توپ اوینایار، گولَشر و ساواشلاردا ایشتیراک ائدردیلر. عئینی زاماندا اولدوقجا حیالی و عیصمتلی ایدیلر. اگر ساواشلاردا قادین دوشمنه اسیر دوشسه ایدی، بو، چوخ بؤیوک حقارت ساییلیردی. اؤولادی اولان عاییله‌لره بؤیوک حؤرمت واردی. "دده قورقود" داستا‌‌نیندا دا بو مسله‌لر اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر.
قدیم تورکلرین بنزرسیز حیات طرزی اونلارین فیزیکی ساغلاملیغینا، بؤیوین نسلین فیزیکی تربییه‌سینه بؤیوک اؤنم وئریردی. تورکلرین قورخمازلیغی، دؤزوملوگو، غئیری-عادی قهرمانلیغی دوشمنلری حئیرته سالیردی. بو کئیفیتلر اوشاق واختیندان اونلارا آشیلانیردی. قدیم تورکلر هر طرفدن دوشمنله احاطه اولوندوغوندان اوشاقلار ان سرت قانونلارلا تربییه اولونوردولار. اوغول اؤولادلارینی ایگید کیمی بؤیوتمک تورکون ایدئالی ایدی. بئلی اوزوکدن کئچن، ائنلی‌کورک، آسلان دوروشلو، شیر بیلکلی ایگید اؤولاد آرزوسو تورک اخلاقی‌‌نین ترکیب حیصه‌سیدیر.
قدیم تورکلر ساواشدا اؤلمگی، شهید اولماغی شرف بیلر، خسته‌له‌نرک اؤلمکدن اوتانارمیشلار. گؤروندویو کیمی، گؤی‌تورکلرین تربییه سیستئمی، اخلاقی ایدئاللاری هونلارینکیندان او قدر ده فرقلنمیر، عکسینه اونو تاماملاییر، داها دا زنگینلشدیریر. بو دا سبب‌سیز دئییل. گؤی‌تورکلر اؤز کؤکلری اعتیباری ایله بیرباشا هونلارلا باغلی ایدیلر.
اوشاقلار کیچیک یاشلاریندان عاییله‌ده امگه آلیشدیریلیردی. اوشاقلارین تعلیم-تربییه آلماسی اوچون خوصوصی تشکیل اولونموش موسیسه‌لر یوخ ایدی. هر کس اؤز پئشه‌سینی اؤولادینا اؤیره‌دیردی. میلّی پئشه‌لره خوصوصی دیقت یئتیریلیردی. حتّی بونون اوچون خوصوصی تعلیمات دا حاضیرلانمیشدی. بو تعلیماتا گؤره پئشه اؤیرتمکده ویجدانسیزلیغا، الی‌أیریلیگه، یالانچیلیغا یول وئرنلره خبردارلیق، تؤهمت، مووقّتی و یاخود عؤمورلوک اؤز صنعتی ایله مشغول اولماغی قاداغان ائتمک کیمی جزالار وئریلیردی.
قدیم تورک آتالار سؤزلرینده دئییلیر: "سیزه آنجاق آتانیزین مالی دئییل، هم ده اونون شرف و لیاقتی قالیر". تورک خالقلاریندا اوشاقلار همیشه آتالارینا حؤرمتله یاناشمیش، اونلارین قوللوغوندا دورموش، احتیرام گؤسترمیش، ادبسیز دانیشیقلارا یول وئرمه‌میش، آتادان قاباق سوفره‌یه اوتورمامیش، اونلارین پئشه‌سینی اؤیرنمیش، اؤزلرینه حیات ایدئالی حساب ائتمیشلر. آتا‌‌نین یوخلوغوندان سونرا اونون اوجاغی اؤولادلار اوچون موقدس حساب اولونموشدور. بو گون اولدوغو کیمی قدیم زامانلاردا دا آتا ائوی هئچ زامان بوش قالمامالی، اورادان توستو چیخمالی ایدی. اوغول اؤولادلاریندان بیری آتا ائوی‌‌نین چیراغینی یاندیرمالی، کئشیگینی چکمه‌لی ایدی. عاییله اوجاغی‌‌نین موقدس‌لیگینی قبول ائدن تورکلر بیر آداما قارغیش ائتدیکده "گؤروم ائوی‌‌نین چیراغی سؤنسون"- دئیرلرمیش.
قدیم تورکلر اوشاقلارینا کیچیک یاشلاریندان سما جیسیملرینی ده اؤیرتمه‌یه چالیشمیشلار. اوشاقلاری بوتلره دئییل، گؤی تانرییا سجده ائتمه‌یه آلیشدیرمیشلار. تورکلرده گؤی تانرییا اینام یالا‌‌نین، اوغورلوغون، معنوی پوزغونلوغون قارشیسینی آلماق اوچون ان کسرلی منبع اولموشدور. تورکلر گؤی تانرینی بوتون گؤی اوزو حساب ائدیر و اوشاقلارینی ایناندیریردیلار کی، بوتون حیاتا جان وئرن، اونو گئری آلان، اینسانلاری جزالاندیران و باغیشلایان دا گؤی تانریدیر.
تورکلر اؤز اوشاقلارینا تربییه وئررکن دئیرمیشلر:"وطن آتالاردان قالان موقدس بیر وارلیقدیر". اونا گؤره ده وطن تورپاغینی قویوب گئتمک غئیرتسیزلیک، ناموس‌سوزلوق حساب اولونوب. تورک اؤولادلاری وطن، دوغما ائل-اوبایا درین کؤکلرله باغلی اولدوغوندان ان آغیر دقیقه‌لرده بئله اؤز تورپاقلاریندان هئچ یئره ترپنمه‌میشلر. گؤی‌تورکلرده موقدس تورپاقلارینا عیبادت ائتمک، آتا روحلارینا قوربان کسمک کیمی گنجلری وطنه باغلایان ریتواللار دا اولموشدور. وطن تورپاغی موقدس ساییلدیغیندان قدیم تورکلرده قیزلار اره گئدرکن، قایناتا و قاینانا‌‌نین ایچدیگی بولاغی زیارت ائدر و اورا گوموش پول آتارمیشلار.
ایتیریلمیش وطن تورپاغی‌‌نین هر قاریشی اوچون گؤز یاشی آخیدار، آغی دئیر، اونون قایتاریلماسینی موقدس وظیفه حساب ائدرلرمیش. "دده قورقود" داستا‌‌نیندا بونون باریز نومونه‌لرینی گؤروروک.
وطن اخلاقی بو گون تورک خالقلاری‌‌نین، خوصوصیله آذربایجانلیلارین ان بؤیوک ایستینادگاه نؤقطه‌سیدیر. ضییا گؤک‌آلپ حاقلی اولاراق یازیردی: "وطن اخلاقیمیز قووّتلی اولماسا، نه موستقیللیگیمیزی، نه آزادلیغیمیزی، نه ده وطنیمیزین بوتؤولوگونو قورویا بیلریک".
قدیم تورکلرده مسلک اخلاقی، مؤحکم اساسلارا سؤیکنن عاییله اخلاقی، شخصی و بین‌المیلل اخلاق دا گوجلو اولموشدور. تورکلرده عاییله قان قوهوملوغو اساسیندا قورولوردو. عادتن بیر قادینلا ائولنیردیلر. اوغلان ائولندیکدن سونرا اؤز پایینی آلیب، آتا ائویندن چیخار و یئنی ائو قوراردی.
قدیم تورکلرده قانونا حؤرمت گوجلو اولوب. تابقاجلار زامانی نینکی اهالی‌‌نین، هم ده خاقا‌‌نین قانونا رعایت ائتمه‌سی طلب اولونوردو.
یوکسک مدنییّتی اولان تورک دؤولتلریندن بیری ده اویغور خاقانلیغیدیر. اویغورلارین خاقانی کول بیلگه خاقان 745-جی ایلده سونونجو گؤی‌تورک خاقانی کولون بَیی اؤلدورموش، اویغور خاقانلیغی‌‌نین اساسینی قویموشدور. اویغور تورکلری عئلم، صنعت، ایداره ائتمک باخیمیندان بوتون آسییایا تاثیر ائتمیش، عربلره و غربلیلره بیر چوخ ساحه‌ده اؤرنک اولموشلار. بو دا سبب‌سیز دئییل. اویغور تورکلری بوتون دونیایا عئلم و مدنییّت نومونه‌لری وئرمیش قدیم چینین اراضیسینده یاشامیش، اؤز مدنییّت نومونه‌لرینی چین مدنییّت نومونه‌لری ایله بیرلشدیره‌رک یئنی و هم ده اوریژینال بیر مدنییّت یاراتمیشلار. اویغورلار کاغیذی و اونون اعمالینی و ایشله‌دیلمه‌سینی بیلمیش، کیتاب چاپینی آوروپالیلاردان اول اؤیرنمیشلر. حتّی، عربلر ده کاغیذی و چاپ ایشینی اویغورلاردان اؤیرنمیشلر. اونلار آلتای دیل قروپونون "خاقانییه" لهجه‌سینده دانیشیرمیشلار. قدیم تورک ادبیاتی‌‌نین ان دیرلی اثرلری - ماحمود کاشقارلی‌‌نین "دیوان لغات الترک" ،یوسیف خاص حاجیبین "قوتادقو-بیلیک" ،ادیب احمد یوکنکی‌‌‌نین "عتبةالحقایق" کیتابلاری تورکجه‌‌‌نین بو لهجه‌سی ایله یازیلمیشدیر. اویغورلار بیر مودت تورکلرین میلّی یازیسی اولان اورخون الیفباسینی ایشلتدیکدن سونرا مانی دینی‌نین تاثیری ایله سوغد الیفباسینا کئچمیشلر. ایسلام دینی‌نین قبولوندان سونرا عرب الیفباسینی منیمسه‌میشلر. اونلار مئعمارلیق، موسیقی، رقص، هئیکلتراشلیق صنعتی ساحه‌سینده اوغورلار قازانمیشدیلار. شهرسالما ایشینده زنگین تجروبه‌یه و گئنیش بیلیگه مالیک اولموشلار. ایقتیصادییات و مدنییّت ساحه‌سینده قازانیلمیش نایلییتلر اونلارین یوکسک علمی بیلیگه، باجاریغا و تجروبه‌یه مالیک اولدوقلارینا دلالت ائدیر. اویغور تورکلری اکینچیلیک، تیجارت و توخوجولوق کیمی چوخ واجیب اولان پئشه‌لری اوشاقلارینا اؤیرتمک اوچون اونلاری بو ساحه‌نین صنعتکارلاری‌‌نین یا‌‌نینا گؤندریردیلر. اوشاقلار همین پئشه‌یه یییهله‌نه قدر اوستالارین یا‌‌نیندا شگیردلیک ائدیردیلر. اویغور تورکلری‌‌نین ان چوخ دَیر وئردیکلری وطن اخلاقی اولموشدور. بیزه قدر گلیب چاتان اویغور ادبی اثرلرینده وطن تورپاغی، اونون بیرلیگی و بو بیرلیگین قورونماسی، اونا اولان صداقت، وطنه وورغونلوق یوکسک صنعتکارلیقلا ترنّوم اولونموشدور. آنا تورپاغا، وطنه محبت، اونون یادائللیلردن قورونماسی، تورک اوردوسونون و ائلجه ده آیری-آیری دؤیوشچولرین شوجاعتلری‌‌نین ترنّومو بو ادبی نومونه‌لرین اساس مؤوضوسو، لئیتموتیوی اولموشدور. اویغورلارین تربییه سیستئمی گؤی‌تورکلرینکیندن او قدر ده فرقلنمیر. اویغورلار دا نسلین داوامچیلاری‌‌نین - اوغول اؤولادلاری‌‌نین فیزیکی جهتدن ساغلام، معنوی جهتدن یئتکین، اخلاقلی، ادب-ارکانلی، جسارتلی،عئلملی و بیلیکلی اولماسینی آرزو ائدیردیلر. تحصیل آلماغا، عئلم و بیلیک قازانماغا اونلار بؤیوک دیقّت یئتیریردیلر.
قایناق:
