تورکلرین ابدی قایغیسی - آنا دیلی اوغروندا موباریزه

 آنار  رضا

       بوتون تاریخ بویو غربده ده، شرقده ده دؤولت، ایمپئراتورلوق، سلطنت، دین و حتّی خالق آنلاییشلاری اولموشدور. لاکین 18. یوزایللیگین آوروپا معاریفچی - ائنسیکلوپئدیستلرینه قدر ایندیکی معنادا میلّت آنلاییشی یوخ ایدی. هرچند، ان ائرکن تورک متنلرینده بو سؤزه راست گلمه‌سک ده، بو آنلاییشین معناجا آنالوقونو سئزیریک. ان ائرکن تورک متنلری "اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری" آدییلا تانینان رونیک یازیلاریدیر. باهادیر گولتکین‌-ین خاطیره‌سینه حصر اولونان ائپیتافییادا تورک بودونو (خالقی) خاطیرلانیر. بورادا همین سؤز، ظنیمجه، یالنیز "خالق" آنلاییشینی دئییل، همچنین میلّت آنلاییشینی عکس ائدیر. چونکی متنده محض میلّی کئیفییّتلر آچیقلانیر و محض همین کئیفیتلرین ایتیریلمه‌سینه گؤره گیلئی، تأسوف اؤز عکسینی تاپیر.

      معلومدور کی، تورکلرله قونشو اولان چینلیلر اونلارا سیلاح گوجونه اوستون گله بیلمه‌یرک مکر و حیله یه ال آتیب، تورکلری شیرین، بلاغتلی سؤزلرله، باهالی بخشیشلرله توولاییب و تورک بیلری اؤز آدلارینی اونوداراق، کؤکلرینه رغمن چین آدلارینی قبول ائتمیش، بئله‌لیکله ده میلّی منسوبیتین تمل گؤستریجیلریندن بیرینی ایتیرمیشلر. بئله بیر دوشونجه طرزی صیرف میلّی شوعور تظاهورودور و مین اوچ یوز ایل سونرا جلیل محمدقولوزاده‌نین "آنامین کیتابی" پیئسینده، بیر سیرا فئلیئتونلاریندا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. میرزه جلیل آجییاراق اؤز آدلارینی روس آیامالارینا دییشن آذربایجانلیلاردان سؤز آچیر. همین آداملار حیاسیز شکیلده - "ساوادلی آدامین تاتارجا دانیشماغی اوتاندیریجیدی" - دئییرلر (خاطیرلادیم کی، چارمأمورلاری آذربایجان تورکلرینی "قافقاز تاتارلاری" آدلاندیریردیلار).

       میرزه جلیلدن اللی ایل سونرا تورک دونیاسی‌نین باشقا بؤیوک سؤز اوستاسی چینگیز آیتماتوو مانقورت حاقیندا، اؤز کؤکونو، سویونو، دیلینی، منشایینی اونودان "زومبی‌لشدیریلمیش" آدام حاقیندا قدیم افسانه‌یه یئنی نفس وئردی. یئنه ده اورخون آبیده‌لری دؤورونده عکسینی تاپمیش میلّی، معنوی اونوتقانلیغین گونوموزه گلیب چیخان عکس-صُداسی... یئنه ده یاشاماق حاقی اوغروندا موباریزه... اؤز میلّی منلیگینی، وارلیغینی - آدلارینی، دیلینی ایتیرمک تهلوکه‌سی ایله اوزلشه‌رک اینتیحار حدّینه چاتان تورک خالقی‌نین مین ایلدن اوزاق چاغلاریندان خبر وئرن بو یازیلاری هیجانسیز اوخوماق مومکون دئییل. "یادلارا قول اولماقدانسا، اؤلوم یاخشیدیر" - دئین خالق آجی چکیر، فغان ائدیر: - اؤز دؤولتی، اؤز خاقانی اولان خالق ایدیم، هانی منیم دؤولتیم، هانی منیم خاقانیم؟.."

       آما تورکون قدیم آللاهی - گؤی آللاهی تئنقری اونون دادینا چاتیر: "تورک خالقی محو اولماسین، یاشاسین". بو، تاریخده تورکلرین یاشاماق حاقینی تصدیقله‌ین ایلک قراردیر.

       اورخون متنلرینی آراشدیران ای.و.ستئبلئوا اونلاری قهرمانلیق داستانلاری آدلاندیریر. ستئبلئوا یازیر: "رون قهرمانلیق دؤنمی‌نین پوئمالارینا ان یاخینی..."کیتابی -ددم قورقود"داکی منظوم متنلردیر".

      بؤیوک ظفرلره ایمضا آتماقلا قودرتلی ایمپئرییالار یارادان تورکلرین بعضی ضعیف جهتلری ده واردی: هر شئیدن اول داخیلی چکیشمه‌لر سنگیمک بیلمیردی، بیر یاندان دا اؤزلرینه تابئع ائتدیردیکلری خالقلارین معنوی تاثیری آلتینا دوشور، اونلارین عادت-عنعنه‌لرینی منیمسه‌ییر، حتّی اؤز دیللرینی قویوب اسارتلرینده اولان خالقلارین دیلینده دانیشیردیلار.

      تورکلرین بیرینجی بلاسینی - داخیلی چکیشمه‌لری اؤتن عصرین باشلانغیجیندا میرزه علی اکبرصابیر پیسله‌میشدیر. مشهور "فخرییّه" شئعیرینده تورک حؤکمدارلاری و دؤولتلری‌نین چکیشمه‌لرینی تصویر ائده‌رک سلجوقلاری، چینگیزیلری، خارزمشاهلاری، قاراقویونلو، آغقویونلو سولاله‌لرینی، تئیموری، ایلدیریم بیازیدی، قیزیل اوردا اَییامینی، شاه ایسماییللا سولطان سلیمی، نادیر شاهی خاطیرلادان صابیر اونلارین زامان-زامان بیر-بیرینه قنیم کسیلدیکلرینی تأسوفله سؤیله‌ییر. اهلی-صلیبلره قالیب گلن تورکلر سیلاحی اؤز سویداشلارینا قارشی چئویردیلر.

 اول قدر قیریب بیر-بیریمیزی کی،

یورولدوق،

قیردیقجا یورولدوق و

یورولدوقجا قیریلدیق.

 "تورانلیلاریز، عادییی-شوغلی-سلفیز بیز!" - دئییر بؤیوک شاعیریمیز. یعنی، تورانلیییق، اؤز باشیمیزا ان بؤیوک بلاییق.

       قارداشین قارداشا قنیم کسیلمک بلاسی "کیتابی - ددم قورقود"داستانیندا دا عکس اولونوب. اوغوزنامه‌لرین سونونجو بویو-دیش اوغوزلارلا ایچ اوغوزلارین ساواشیندان بحث ائدیر، یعنی عئینی قؤومون ایکی قولو آراسیندا گئدن قانلی دؤیوشلردن سؤز آچیر.

       بؤیوک آذربایجان شاعیری، دراماتورقو حوسئین جاوید مدنییتی توران اوچون قیلینجدان دا اعتیبارلی سیلاح حساب ائدیردی. جاوید دئییردی کی، دؤیوش مئیدانیندا ظفر چالان تورکلر سییاست مئیدانیندا اودوزوبلار. دراماتورقون بو آجی موشاهیده‌سینی چوخ‌سایلی تاریخی فاکتلار تصدیقله‌ییر. جسور جنگاورلرین - تورک فاتئحلری‌نین اطرافلاریندا مغلوب ائتدیکلری خالقلاردان نوفوذلو و حیله گر سارای خادیملری اولوردو کی، اصلینده سییاستی ائله اونلار یؤنلندیریردیلر. تورکلر طرفیندن فتح ائدیلمیش اؤلکه‌لرده تابئع‌لیگه کئچمیش خالقلارین دیللری رسمی دیل اولوردو. مثلا، ایرانداکی کیمی.

      "قیلینج بیزیم الیمیزده اولوب، قلم - دوشمنیمیزین" ،- بو دا تورکلرین داها بیر آجی اعتیرافی. دوزدور، بعضاً بونا برات کیمی، تورکلرین "تاریخ یازان یوخ، تاریخ یارادان" اولمالاری دا دئییلیر. آنجاق بو اونوتقانلیق تاریخن تورکلره باها باشا گلیب و موعین معنادا میلّی شوعورون اینکیشافینی لنگیدیب.

      آجی بیر پارادوکسدور کی، چوخ واخت تورک حؤکمدارلاری اؤز آنا دیللرینه لاقئید یاناشیبلار و بو اعتیناسیزلیق تبعه‌لرین شوعورونا دا نوفوذ ائدیب، "تورک" سؤزو قابالیق، کؤنتؤیلوک، معریفتلی دانیشیغا یاد تصوراتی یارادیب. تورک تاریخی‌نین عوثمانلی دؤورونده بئله تصوور حؤکم سوروب. آذربایجان دیلینده ایندییه‌دک موعین "ایکی‌باشلی" ایفاده‌لر ایشله‌دیلنده "تورکون سؤزو" دئییرلر، "تورکسایا" کلمه‌سی بیر ایدیمسیز شئیه ایشاره‌دیر؛ "تورکچاره" دئینده ایسه غئیری-عنعنه وی طیببی موعالیجه اوصوللاری نظرده توتولور.

       گؤرونور، شیروانشاه آخسیتان نیظامی‌یه "لئیلی-مجنون" پوئماسینی فارس دیلینده یازماغی بویوراندا تورک دیلینه بئله یاناشمانی - رعیتین، "قارا جاماعاتین" دیلی حساب اولونماسینی نظرده توتورموش...

     اونو دا علاوه ائدک کی، 11. عصرده باشقا بیر حؤکمدار، منشاجه تورک اولان ماحمود غزنوی فیردووسییه ایران شاهلارینی وصف ائدن و تورکلری آشاغیلایان پوئما سیفاریش ائتمیشدی. اوستوندن دوققوز عصر کئچندن سونرا، 20. عصرین اوللرینده گونئی آذربایجانین بؤیوک ساتیریک شاعیری میرزعلی مؤعجوز شئعیرلری‌نین بیرینده گیلئیله‌نیر: قاجار نسلیندن اولان شاهین حوضوروندا دوغما دیلینده یازدیغی منظومه‌نی سسلندیرنده شاه، مؤعجوزون یازدیغی کیمی - "او تورک اوغلو تورک" شاعیرین سؤزونو کوبودجاسینا کسیب دئییر کی، نادانلارین دیلینی بیلمیر...

      بورادا آذربایجانلیلار اوچون بیر یارالی مطلبه ده - ایران شووینیستلری‌نین اؤلکه‌میزه، خالقیمیزا موناسیبتینه توخونماغا دیر. ایران تاریخشوناسلیغیندا آذربایجان تورکلری‌نین تاریخی قصدن تحریف ائدیلمیش و ائدیلیر. بو تحریفلرین مغزی اوندان عیبارتدیر کی، گویا یالنیز مونقوللارین حؤکمرانلیغی دؤورونده جنوبی و شیمالی آذربایجانین تورکلشدیریلمه‌سی باش وئرمیشدیر؛ بو ایدیعادان چیخیش ائدن ایران عالیملری ایثبات ائتمه‌یه چالیشیرلار کی، اولا او تایلی- بو تایلی آذربایجان اهالیسی موختلیف سوی‌کؤکلریندندیر، یعنی تامام فرقلی خالقلاردیر، ایکینجیسی بو گون جنوبدا و شیمالدا سویداشلاریمیزین دانیشدیقلاری دیلی اونلارا مونقول یوروشلری زامانیندا زورلا سیریمیشلار. آما بیر جهت آنلاشیلماز قالیر کی، نه اوچون مونقول غصبکارلاری یئرلی اهالییه مونقول دیلینی دئییل، تورک دیلینی "سیریمیشلار".

      بو هله آزمیش، بعضی ایران شووینیستلری مسله‌نی ایثبات ائتمه‌یه جهد گؤستره‌رک بئله بیر "آبسوردا" ال آتیرلار کی، آذربایجانلیلاری عومومیتله مونقول آدلاندیریرلار. داها بیر اوزدن ایراق "عالیم" قوزئی آذربایجانلیلاری ... اؤزبک آدلاندیریر. اوخوجو فیکیر وئریر کی، شووینیستلرین بو "قورخولو ناغیللارینی" خاطیرلاداندا اونلاری ایران مؤلیفلری کیمی تقدیم ائدیرم. یعنی فارس کیمی دئییل، ایرانلی کیمی، - چونکی اکثریتی منشاجه آذربایجان تورکلریدیر، یعنی کرالدان آرتیق کرالچیدیلار، یاخود ساپی اؤزوموزدن اولان بالتالاردیر. بو مانقورتلار حتّی تورک کؤکلو سوی‌آدلار داشیییرلار - افشار، بایات قبیله‌لریندندیرلر. بو خسته تمایولون بانیسی، آذربایجان تورکو، تأسوف کی، بو سایاق فیکیرلرییله مشهور اولان تاریخچی احمد کسرویدیر. اونون و داوامچیلاری‌نین فیکرینجه آذربایجانین شیمال سرحددی آراز چاییدیر. آرازدان او تایا شیمالا دوغرو- آذربایجان یوخ، آراندیر، یاخود آلبانییادیر. اونلار حساب ائدیرلر کی، شیمالی آذربایجان یا آران، یا دا یالنیز شیرواندیر و سهون بو یئرلر ایندی آذربایجان آدلانیر.

       قایناقلارا اوز توتماق کیفایتدیر کی، بو ایدیعالارین تام اساسسیزلیغی آشکارلانسین. 1062-جی ایلده هیندیستاندا ترتیب ائدیلمیش"برهان قاطع" لوغتینده "آران توپونیمی بئله آچیقلانیر: "آران آذربایجانین، گنجه و برده شهرلری قاتیلماقلا، عیالتلریندن بیریدیر" و آذربایجان اؤزو تورک اؤلکه‌سی اولاراق تانیدیلیر.

      اورتا عصرین اونلو تاریخچیلری مسعودی؛ ایبن آثیر، ال یعقوبی آرانی آذربایجانین حیصه سی کیمی تقدیم ائدیرلر. ایبن هاوقل خزر دنیزینین خریطه‌سینی چکه‌رک بوتون ساهیلیانی اراضینی آذربایجان آدلاندیریر. تانینمیش عالیم ذکی والیدی توغان، مشهور عرب تاریخچیسی تابارییه ایستیناد ائده‌رک آذربایجان اراضیسینی جنوبدا همداندان شیمالدا دربنده‌دک حودودلاریندا گؤستریر.

      احمد کسروی ایثبات ائتمه‌یه چالیشیر کی، او تایلی-بو تایلی آذربایجانلیلارین تورکلرله هئچ بیر قوهوملوغو یوخدور. کسروی و اونون طرفدارلارینا گؤره بیز بو گون تاریخی یانلیشلیق سببیندن اؤز آنا دیلیمیزده دانیشیریق. بس بیزیم اجدادلاریمیز هانسی دیلده دانیشیردیلار؟ ایران شووینیستلری ایدیعا ائدیر کی، ( تأسوفلر اولسون، اونلارا سووئت آذربایجانیندان بعضی اوزدن ایراق عالیملر ده "زوی توتوردو") جنوبدا اهالی فارس دیللی، شیمالدا ایسه "قافقازدیللی" ایمیش.

       گؤرکملی عالیم، دونیا شؤهرتلی جراح و سانباللی ادیب، تاریخچی جاواد هئیت اوزون ایللردیر کی، بو جفنگیاتا علمی باخیمدان اساسلانمیش، توتارلی جاوابلار وئرمکده‌دیر.

       جاواد هئیت - ایراندا آذربایجان دیلینده چیخان "وارلیق" مجموعه‌سینین بانیسی، ناشیری و رئداکتورودور؛ او، دفعه لرله آذربایجانین تاریخی سرحدلری، دیلیمیز حاقیندا حقیقتی عکس ائتدیرن اورتا عصر قایناقلارینا ایستیناد ائتمیشدیر. قایناقلاردا بئله بیر فاکت دا گؤستریلیر: "خلیفه معاویه (661-750) مؤولانا عوبید ایبن شوریییه‌دن سوروشور: تورکلر و آذربایجان نه دئمکدیر؟ او، جاواب وئریر: "آذربایجان قدیمدن بری تورکلرین مملکتیدیر".

       آکادئمیک ضییا بونیادوو عرب قایناقلارینا ایستینادن دفعه‌لرله آذربایجاندا تورک ائتنوسونون آوتوخونلوغو (یئرلی اولماسی) حاقیندا یازمیشدی. چوخ افسوسلار اولسون کی،بعضی اونلو آذربایجان تاریخچیلری، خوصوصن سووئت دؤورونده علمی باخیمدان تاریخی حقیقته ضید اولان، هم ده میلّی وارلیغیمیزا ضربه ووران فرضییّه‌نی دستکله‌ییبلر. آچیق یا دولاییسی یوللا اونلار تورکلری آذربایجاندا گلمه عونصور، آنا دیلیمیزی ایسه فاتئحلرین زورلا بیزه سیریدیقلاری دیل حساب ائدیبلر. داها آجیناجاقلیسی اودور کی، بو یالنیز شخصی، فردی نظر نؤقطه‌سی اولاراق قالمیر، "آذربایجان تاریخی"نین او دؤورده‌کی موختلیف آکادئمیک نشرلرینده اؤز عکسینی تاپیر. بو سپگیلی "تاریخ"لرین بعضی فصیللریله تانیش اولدوقدا ائله تصورات یارانیر کی، همین صحیفه لر ایران تاریخچیلری طرفیندن یازیلمیشدیر و آذربایجان تاریخیندن داها چوخ ایران تاریخیدیر.

       موختلیف تاریخی دؤورلرده بو جور تمایوللره قارشی تورک دونیاسی‌نین ضییا صاحیبلری، ایلک نؤوبه‌ده ادیب و عالیملر چیخیش ائده‌رک اؤز آنا دیلینی - میلّی شوعورون ایلکین و ان اؤنملی علامتینی - قورویوب ساخلاماغا چالیشیبلار.

       11. عصرین بؤیوک عالیمی ماحمود قاشقاری "دیوان لغات الترک" اثرینی یارادارکن یازیردی کی، "ان سلیس و صاف دیل او تورکلرده‌دی کی، فارسلارلا قاریشمامیش و یاد ائللره اوز توتمامیشلار".

       قاشقاری اؤز لوغتینده گؤستردیگی، او دؤور اوچون حئیرت امیز درجه‌ده دقیق جوغرافی خریطه‌ده آذربایجان تورپاقلاری بئله ده آدلانیر: "اراضی آذربادقان".

       تاریخچی فضل  الله رشیدالدین (13-15) "جامع التواریخ" کیتابیندا آذربایجانی اوغوز خانلا علاقه‌لندیره‌رک و اؤلکه‌نین آدینی آچیقلایاراق یازیر: "آذر تورکجه یوکسکلیک، بایقان- بؤیوکلرین، زنگینلرین مکانی دئمکدیر. بو اؤلکه بئله تانینمیش و بو گون ده آذربایجان آدلانیر".

        روس عالیمی ن.ی.بیچورین "قدیم زامانلاردا اورتا آسییادا یاشامیش خالقلار حاقیندا معلومات توپلوسو" آدلی دیرلی اثرینده ایلک هون حؤکمداری تئومانین اوغلو مودئ (مئتئ) حاقیندا موفصّل بیلگیلر وئریر: "مودئ، قاراخان اوغلو اوغوز خان آدی ایله آسییا تاریخلرینده مشهوردور. قاراخان دؤیوش مئیدانیندا هلاک اولموش، اوغوز خان ایسه تاختا چیخاراق 73 ایللیک حاکیمیتی دؤورونده بوتون تورکوستانی فتح ائتمیشدیر. اوغوز خانین آتاسی قارا خان یئنی دینه (ایسلاما-آ.) تاپیندیغینا گؤروغلونو اؤلدورمه‌یه جهد گؤستره‌رک اوغوز خان اووا چیخان زامان اوزرینه چوخسایلی قوشونلا یوروموش، لاکین دؤیوشده مغلوب اولموش و مئیدانی ترک ائدرکن اوخ یاراسیندان کئچینمیشدی". بو احوالات "کیتابی ددم قورقود"اون بیرینجی بویو ایله اوست-اوسته دوشور، - دیرسه خان دا اوودا اوغلو بوغاجی قتله یئتیرمه‌یه جهد ائدیر.

         ماحمود قاشقاری بیلدیریر کی، افراسییاب توران باهادیری آلپ ار تونقادیر. اونون خاطیره‌سی، تورکلرین یادداشیندا مین ایل بویو یاشامیشدیر کی، اون بیر یوزیللیکده م.قاشقاری اونون اؤلومونه قوشولان آغینی اینسانلارین دیلیندن ائشیده‌رک قلمه آلمیشدیر. ماحمود قاشقاری‌نین موعاصیری و هم‌یئرلیسی تورک عالمی‌نین باشقا بیر داهی شخصیتی - یوسیف بالاساقونلو اولموشدور. آما غریبه دیر کی، موعاصیر اولا-اولا، عئینی بؤلگه‌ده، تخمینن عئینی زامان کسیگینده یاشایان بو اینسانلار نه تانیش، نه ده بیر-بیریندن خبردار اولموشلار. یوسیف بالاساقونلو اورخون یازیلاریندان، قاشقاری لوغتیندن سونرا، تورک مدنییتی‌نین اوچونجو بؤیوک آبیده‌سینی - "قوتادقو-بیلیک" ("سعادت علمی" ،"خوشبخت اولماق بیلیگی") اثرینی یاراتمیشدیر.

        بو پوئمانی میقیاس، ووسعت باخیمیندان فیردووسی‌نین مشهوراثرینه بنزه‌د‌ه‌رک تورک شاهنامه‌سی ده آدلاندیریرلار.

        فیردووسی‌نین "شاهنامه"سینده ایران اساطیری‌نین موتیولری، "آوئستا"نین بیر چوخ سوژئتلری، پئرسوناژلاری اؤز عکسینی تاپیرسا، "قوتادقو بیلیک" تورک میفولوگییاسیندان بهره‌له‌نیر. بو داستانین تورک مدنییتی و میلّی شوعورون اینکیشافیندا اساس اؤنمی اوندادیر کی، اثر تورکجه یازیلمیشدیر و بو مؤلیف اوچون پرینسیپیال اهمیت داشیییر.

 عربین، تاجیکین کیتابلاری بول،

بو ایسه ایلک دفعه اچدیغیمیز یول.

سنینچون من تورکجه قوشدوم داستانی،

دوعا قیل یویولسون اولان نؤقصانی.

        یوسیف بالاساقونلونون بو سؤزلری بؤیوک فوضولی‌نین "لئیلی و مجنون" پوئماسی‌نین گیریشینده سؤیله‌دیگی اعتیرافلا - "لئیلی -مجنون عجمده چوخدور، اتراکده اول فسانه یوخدور" - سؤزلرییله سسلشیر. فوضولی‌نین علیشیر نوایی یارادیجیلیغی ایله تانیش اولدوغونو و بؤیوک اؤزبک شاعیری‌نین تورکجه "لئیلی و مجنون"اون موستقیل وئرسییاسی‌نین یاراتدیغیندان دا، طبیعی، بیخبر قالمادیغینی نظره آلساق، بئله بیر قناعته گلیریک کی، فوضولی جاغاتای - تورک دیلی ایله آذربایجان-تورک دیلینی فرقلندیریر.

       بو فرقلنمه‌نین تصدیقینی گؤرکملی دؤولت خادیمی، بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین بانیسی ظهیرالدین بابورون "بابورنامه" اثرینده ده تاپیریق. بابور یازیر: "تورکلر و جاغاتایلار" ،- یعنی جاغاتایلاری عومومی ائتنیک آنلام - "تورک"لردن فرقلندیریر.

        مشهور اینگیلیس شرقشوناسی قیبب فوضولینی آذربایجان شاعیری آدلاندیراراق قئید ائدیر کی، "آذربایجان تورکجه‌سی عوثمانلی - ایستانبول تورکجه‌سی و اورتا آسییانین جاغاتای تورکجه‌سی‌نین آراسیندادیر، آما عوثمانلی تورکجه‌سینه جاغاتایجادان داها یاخیندیر". بابورلا باغلی داها بیر تفصیلات. بابور شاه ایسماییل حاقیندا شوکرانلیقلا یازیر کی، "شاه ایسماییل مرو یاخینلیغیندا اؤزبکلری مغلوب ائدنده (شئیبانی خانین قوشونلاری نظرده توتولور.- آ.) خانزاده بییم (بابورون بؤیوک باجیسی. - آ.) مروده ایدی. منیم خطیریمه اونونلا یاخشی رفتار ائتدیلر و منیم یانیما لاییقینجه یولا سالدیلار". یقین شاه ایسماییلین بو عالیجناب حرکتی‌نین تاثیری آلتیندا بابور اونا خوصوصی احتیرام بسله‌ییردی. اورتا عصرلره عایید بیر مینیاتور رسمده صفوی تاجیداری‌نین الینی اؤپن بابور تصویر اولونوب. "بابورنامه"ده آذربایجانین بیر اؤلکه، دؤولت کیمی بئش دفعه خاطیرلانماسی دا دیقتلاییقدیر.

        "تئیمور بی داش مسجید اینشا ائتدیردیگی زامان بو اینشااتدا هر گون آذربایجاندان، فارسدان، هیندیستاندان و باشقا دؤولتلردن ایکی یوز بننا ایشله‌ییردی".

       "شاه ایسماییل ایراقی و آذربایجانی آلدی". "اوزون حسن آذربایجانی، ایراقی اوغوللاریندان آلدی". (قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، میرزه فتعلی آخوندزاده تاریخی مؤوضودا یازدیغی بیر مقاله‌سینده بیزیم اؤلکه‌میزی عئینی جوتلوکده خاطیرلاییر: "اونلار (شئیبانی خانین قوشونلاری. - آ.) بیرباشا ایراق و آذربایجان قوشونلارینا هوجوم ائتدیلر"). یولی سئزارسایاغی بابور دا (1483-1530) اؤز عؤمور یولونو، دؤیوشلرینی "بابورنامه"نین صحیفه‌لرینده تصویر ائتمیش و بو کیتاب اورتا عصرلر تورک نثری‌نین کلاسیک نومونه‌سی اولاراق قالمیشدیر.

       "بابورنامه" تورک نثری‌نین مونومئنتال ادبی آبیده‌سیدیرسه، علیشیر نوایی ده تورک دیلینده حجمجه، میقیاسجا ان گئنیش پوئزییا ایرثینی یادیگار قویموشدور.

       "علیشیر بی بنزرسیز اینسان ایدی، - بابور بئله یازیر. - تورکجه نظم قوشولان واختدان اوزو بری باشقا هئچ بیر کس بو قدر بول و بئله یاخشی شئعیر قوشمامیشدی. او، آلتی مثنوی کیتابی یازمیش: بئشینی شئیخ نیظامی‌نین "خمسه"سینه جاواب اولاراق، بیرینی ده "قوشلارین دیلی"نه نظیره. همچنین دؤرد غزل دیوانینی ترتیب ائتمیشدیر..."

       بعضی معلوماتلارا گؤره نوایی اؤز "خمسه"سینی دوستو و موعاصیری عبدالرحمان جامی‌نین مصلحتیله یاراتمیشدیر. لاکین بونونلا کیفایتلنمه‌یه‌رک ایکی دیلی - فارسجانی و تورکجه‌نی موقاییسه ائتدیگی و اینجه‌له‌دیگی ریساله ده یازمیش، ایکینجی‌نین اوستونلوکلرینی ثوبوتا یئتیرمیشدیر. نوایی یازیر: "من تورک دیلی‌نین بلاغتینی و اینجه‌لیگینی، یئتگین‌لیگینی و انگین‌لیگینی گؤستردیم. بئله دوشونمگی روا بیلیرم کی، تورک خالقی‌نین سؤز اوستالارینا بیر بؤیوک حقیقت ثوبوت ائتدیم، نتیجه‌ده اونلار اؤز دوغما دیلی‌نین اصل اؤنملی‌لیگی و ایفاده واسیطه‌لری، لوغت زنگین‌لیگی حاقیندا معلوماتلاندیلار و دیللرینه قارشی فارسجا یازانلارین حقارتلی دانلاقلاریندان قورتولدولار". شیروانشاه آخسیتان نیظامی‌یه "لئیلی و مجنون"او تورکجه یازماغینی مصلحت گؤرمه‌سه ده، تورک عالمی‌نین ایکی داهیسی - نوایی و فوضولی محض بو هونری گؤستردیلر.

        محمد فوضولی (1496-1556) تورکجه نظم قوشماغین چتین‌لیکلرینی بیلدیرسه ده، بو چتین وظیفه‌نی یئرینه یئتیره‌جگینی وعد ائتدی و حقیقتن ده عؤهده‌سینه گؤتوردویو میسسییانی پارلاقجاسینا حل ائتدی. فوضولی - اورتا عصر شرق پوئزییاسی‌نین سونونجو داهی کلاسیکی اولاراق، عئینی زاماندا 16. عصر دونیا ادبیاتی‌نین زیروه‌لریندن بیری ساییلا بیلر.

       اگر شئکسپیر همین یوزایل‌لیگین ان بؤیوک دراماتورقو، سئروانتئس ده ان بؤیوک رومانچیسیدیرسا، من 16. عصر پوئزییاسیندا آوروپادا فوضولی‌یه تن اولان هئچ بیر شاعیرین آدینی چکه بیلمرم.

      16. عصر دونیا سؤز صنعتینی دوشونرکن دراماتورگییادا "هاملئت" ،نثرده "دون کیخوت" ،پوئزییادا "لئیلی و مجنون" درحال عاغیلا گلیر.

        تورکلرده آنا دیلی اول ادبیاتدا تصدیقینی تاپمیش، سونرالار ایسه رسمی دیل ستاتوسونو قازانمیشدیر. "پیری تورکوستان" - خوجا احمد یسوی (11. عصرین سونو – 12. عصرین اولی)، 13-15 یوزایل‌لیکلرین آذربایجان، تورک، جاغاتای سؤز اوستالاری - یونیس ایمره (1238-1320)، عمادالدین نسیمی (1369-1417)، علیشیر نوایی (1441-1501) تورک ادبی دیلی‌نین تملینی قویموش، ان اوزاق گؤرن دؤولت خادیملری ایسه اونون رسمی صلاحیتلرینی قانونی‌لشدیرمیشلر.

        عوثمان سولاله‌سیندن اؤنجه آنادولونون گئنیش ساحه‌لری قارامان اوغوللارین حاکیمیتی آلتیندا ایدی. محمد بی قارامان اوغلو 1277-جی ایلده یئنی بیر فرمان وئردی و محض بونونلا دا تاریخده قالدی. همین فرماندا دئییلیردی کی، ایندن بئله سارایدا، توپلانتیلاردا، بازارلاردا یالنیز تورک دیلی ایشله‌دیلمه‌لیدیر؛ بو فرمانین ائلان ائدیلدیگی گون هر ایل تورکییه‌ده دیل بایرامی کیمی قئید اولونور.

      بو بایراما حصر ائدیلن "تورک خالقلاری‌نین اونسیت دیلی" مؤوضوسوندا علمی کونفرانسدا ایشتیراک منه ده نصیب اولموشدو؛ توپلانتیدا چیخیش ائده‌رک مؤوضونون محض "اونسیت دیلی" شکلینده گوندمه گتیریلدیگینه گؤره راضیلیغیمی بیلدیردیم، بیر نئچه ایل اؤنجه تورکلرین "اورتاق دیل" مسله‌سی عئینی سپگیلی مجلیسلرده موذاکیره‌یه قویولاندا بو ایدئیانی خام خیال سایدیغیم اوچون اعتیراضیمی بیلدیرمیشدیم. بو نئجه باش توتا بیلر؟ اگر "اورتاق دیل"این آنادولو تورکجه‌سی اولدوغو دوشونولورسه، نه قازاخلار، نه اؤزبکلر، نه قیرغیزلار، نه تاتارلار اؤز ادبی دیلیندن ایمتیناع ائدن دئییل. طبیعی کی، آذربایجانلیلار دا.

        بو مؤوضودا تورکییه‌ده دفعه‌لرله چیخیش ائتسم ده، همین مؤوضویا واختیله محمد امین رسولزاده‌نین ده توخوندوغونو بیلمیردیم. آیدین بالایئوین ماراقلی کیتابییلا تانیش اولارکن، محمد امیندن بیر سیتاتا راست گلدیم: "تورک-تاتار میلّتلری واحید منشایه مالیکدیر. بونونلا یاناشی، بیر فاکت دا دانیلمازدیر کی، اونلار آیری-آیری دیالئکتلرده دانیشیر و اؤز خوصوصیتلرییله فرقله‌نیر. حاضیردا وولقابویو تاتارلارین اؤز ادبیاتی، مطبوعاتی، اؤز یازارلاری، شاعیرلری وار. اؤزبکلر ده همچنین زنگین ادبیاتا مالیکدیلر. قازاخ و قیرغیز مطبوعاتی گلیشمه‌یه باشلاییر. بو خالقلارین هئچ بیری زورا تابئع اولاراق اؤز ماهیتیندن دؤنمه‌یه راضی اولمایاجاق. ائلجه ده آذربایجان تورکلری اؤز دیلیندن، ادبیاتیندان و عادتلریندن ایمتیناع ائتمه‌یه‌جک". بوتون بونلار دانیلماز حقیقتدیر، "اورتاق دیل" یوخ، "اونسیت دیلی" مسله‌سی بامباشقادیر و بو ایدئیا رئالدیر، گئرچکلشمگی مومکون و ضروریدیر! نییه ده تورکمن باشقیردلا، قاقاوز تووالی ایله، آذربایجانلی یاکوتلا بیر دیلده، هر طرف اوچون آنلاشیلان دیلده دانیشا بیلمه‌سین؟ دئیرسینیز کی، بئله بیر دیل وار - روس دیلی. چوخ گؤزل، هئچ کیمی روس دیلیندن ایمتیناع ائتمه‌یه یا اونو اونوتماغا چاغیرمیریق.یئری گلمیشکن، تورکییه‌ده سابیق س‌س‌ری تورکلری‌نین قاتیلدیغی توپلانتیلاردا بوتون چیخیشلار روسجایا چئوریلیر، چونکی آذربایجانلیلاردان باشقا اونلاردان هئچ بیری تورکجه‌نی عمللی-باشلی آنلامیر. و عکسین، قوناقلارین روس دیلینده چیخیشلاری تورکجه‌یه ترجومه اولونور. آما آخی تورکلرین چوخسایلی قاتلاری رومئللی و آنادولو تورکلری، کیپریسه، بالکانلاری، ایران آذربایجانلیلاری، ایراق تورکمانلاری روسجانی بیلمیر. تورک دیللریندن بیری اونسیت اوچون قبول ائدیلرسه، مسله حلینی تاپار.اونسیت دیلی رولونو انادولو تورکجه‌سی ایفاده ائده بیلر، - ان اوزون موستقیل‌لیک تاریخی یاشامیش و ان چوخ اهالیسی اولان دؤولتین دیلی کیمی. ظنیمجه، تورک خالقلاری‌نین تمثیلچیلریندن هئچ بیری بونا اعتیراض ائتمز.

        کئچمیشه قاییداق. تورکجه یازیب-یارادان شخصیتلره - شاعیر-حؤکمدارلارا نظر سالاق. اونلارین سیراسیندا سیواس حؤکمداری قاضی بورهان الدین، قاراقویونلو جاهان شاه حقیقی، نوایی‌نین مکتب یولداشی، دوستو و هامیسی، هئرات حؤکمداری حوسئین بایقارا وار. بابوردان داها اول دانیشمیشیق. صفویلر دؤولتی‌نین بانیسی شاه ایسماییل ختایی (1487-1524) هم آذربایجان تاریخینده، هم ده میلّی ادبیاتیمیزین تاریخینده اؤز ایمضاسینی قویموشدور. "آذربایجان صفویلر دؤولتی" کیتابی‌نین مؤلیفی تاریخچی اوقتای افندییئو صفویلرین تورک منشالی اولدوغونو ثوبوتا یئتیرمکله یاناشی، کونکرئت قایناقلارا سؤیکه‌نه‌رک بئله قناعته گلیر کی، شاه ایسماییل اؤز دؤولتینی محض آذربایجان دؤولتی کیمی درک ائدیردی. گولوستان قالاسینا هوجوم عرفه سینده شاه اؤز سربازلارینا اوز توتوب دئییر: "ندیر سیزه داها واجیب - گولوستان قالاسی یا آذربایجان تاخت-تاجی؟"

        شاه ایسماییلین دؤورونده آذربایجان تورکجه‌سی اؤلکه‌نین باشلیجا، اکثریتی تورک‌سویلو عسگرلردن عیبارت اوردونون، آوروپا مونارخلاری ایله دیپلوماتیک یازیشمالارین دیلی اولدو.

       ماراقلیدیر کی، شاه ایسماییلین رقیبی عوثمانلی سولطانی سلیم ده شئعیر یازیرمیش، آما فارسجا، حالبوکی ختایی انا دیلینده - آذربایجان تورکجه‌سینده یارادیردی.

       تورک اؤزونودرکی‌نین اینکیشافیندا خیوه‌لی ابولغاری خانین "تورکمنلرین شجره‌سی" و "تورکلرین شجره‌سی" آدلی ریساله‌لری داها بیر واجیب مرحله اولدو. تاریخچی و حربچی ابولغاری‌خان (1603-1664) اؤزونو "چینگیز خانین تؤرمه‌سی، اورقئنچلی عرب محمدین اوغلو" کیمی تقدیم ائدیر. "تورکمنلرین شجره‌سی" اوریژینالدا "شجرئیی تراکیمه" آدلانیر؛ "تراکیمه" کلمه‌سی عربجه "تورکمن" سؤزونون جمع حالیدیر. ایندییه‌دک آذربایجان اهالیسی‌نین کؤچری حیصه‌سینه "ترکمه" دئییلیر.

     بوندان بئله چیخیر کی، آذربایجان تورکلری و تورکمنلر فاکتیکی اولاراق عئینی خالقین نوماینده‌لری، تمثیلچیلریدیر. و آذربایجاندا مسکن سالاراق اوتوراق حیاتا کئچمیش تورکمنلر قالان سویداشلاریمیزدا هئچ بیر علامتله (کئچمیشده کؤچری اولماقدان باشقا) فرقلنمیرلر. تورکمنیستاندا، خزرین او تاییندا یاشایان تورکمنلرله آذریلر آراسیندا ایسه موعین دیل فرقلری مؤوجوددور.

       ابولغازی خان کیتابی‌نین یارانما سببینی آچیقلایاراق یازیر: "بیزیم خالقیمیزین ایچینده اوغوز حاقیندا داستانلارین، "اوغوزنامه‌لرین" چوخسایلی الیازمالاری اولسا دا، بیر دنه یاخشیسی یوخدور. هامیسی یانلیشلارلا دولودور و بیر-بیریله اویغونلاشمیر". مؤلیف اؤز وظیفه‌سینی "اوغوزنامه‌نین" واحید و دوغرو-دوروست وئرسییاسینی یاراتماقدا گؤرور، "تورکمنلرین شجره‌سی"نی اوخودوقجا، "کیتابی-دده‌م قورقود"دان بیزه تانیش پئرسوناژلارین آدلارییلا راستلاشیریق. بونلار قورقودون اؤزو، بایاندیر خان، سالور قازان و باشقالاریدیر. گؤرونور، ابولغازی خانین، "کیتابی-دده‌م قورقود"دان خبری یوخموش، چونکی پئرسوناژلارین آدلاری اوست-اوسته گلسه ده، قاتیلدیقلاری اولایلار تامامیله فرقله‌نیر. مؤلیف "کیتابلا" تانیش اولسایدی، هر حالدا بورادا عکس اولونموش موعین حادیثه وئرسییالارینا قارشی داها اویغون بیلدیگی فرضیییه‌لری اورتایا قویاردی. یئگانه اوست-اوسته گلن مقام اودور کی، دده قورقود "شجرئیی ترکمه"ده "کیتاب..."داکی کیمی چیخیش ائدیر - ائل آغساققالی، باش بیله‌نی، خانلارین موشاویری - مصلحتچیسی صیفتینده. لاکین ابولغازی او، تامام باشقا خانلارا مصلحتلر وئریر. و.و.بارتولد قئید ائدیر کی، "کیتابی- ددم قورقود" قافقاز مکانیندا فورمالاشمیشدیر. تدقیقاتچیلار، او جومله‌دن "تورکییه قورقودشوناسلاری دا ائپوس دیلینین آذربایجان تورکجه‌سینه داها چوخ یاخین اولدوغونو بیلدیریرلر. "کیتاب..."دا آذربایجان شهرلری - گنجه، برده، دربند، ناخچیوانداکی الینجه قالا خاطیرلانیر. همسرحد اؤلکه‌لر کیمی گورجوستان، آبخازییا گؤستریلیر، ائرمنیستان و ائرمنیلر حاقیندا بیر کلمه ده دئییلمیر. دوزدور، تاریخده ائرمنی-قیپچاقلار، یعنی خاچپرستلیگی قبول ائتمیش، لاکین اؤز دیلینی ساخلامیش تورکلر معلومدور. بو حادیثه نین عکس-صداسی "کیتابدا" اوغوزلارین دوشمنلریندن بیری کیمی گؤستریلن قیپچاق ملیکین آدیندا دویولور.

        واختیله "دده قورقود دونیاسی" آدلی اثریمده بو ائپوسون آذربایجان تورکجه‌سینده یاراندیغینی قئید ائده‌رک، عئینی زاماندا عومومن تورکلرین اؤلمز ادبی آبیده‌سی اولدوغونو، اونونلا اؤز معنوی ایرثی‌نین اؤرنگی کیمی تورکلرین ده، تورکمنلرین، قازاخلارین دا اؤیونمه‌یه حاقی اولماسینی بیلدیرمیشدیم.

        همچنین بئله بیر احتیمالی دا سؤیله‌میشدیم کی، شیفاهی عنعنه ده قورقود بویلاری‌نین یاییلماسی 15-16.عصرلرده آذربایجاندا سنگیسه ده، تورکمنیستاندا موختلیف "اوغوزنامه‌لرده" داوام ائتمیش و ابولغازی محض بو وئرسییالارا اوز توتور.

        افسانوی اوغوز خانین یوروشلرینی تصویر ائدن و اونون دؤرد مین ایل اول یاشادیغینی فرض ائدن ابول قاضی یازیر: "اوغوز خان خوراسانی آلدی، آردینجا عجم ایراقینی، عربیستان ایراقینی، آذربایجانی، ائرمنیستانی، سورییانی و میصیره‌دک دیگر مملکتلری ضبط ائتدی".

        "شجرئیی تراکیمه"ده بئله بیر واجیب فیکیر ده یئر آلیب: "قوی هامییا بللی اولسون کی، بیزدن اول تورکلرین تاریخینی یازانلار اؤز ایستعدادینی و مهارتینی خالقا گؤسترمک نیتیله عرب کلمه‌لری، فارس سؤزلری ایشله‌دیبلر. تورکجه تحکییه‌نی ایسه قافییه‌لنمیش نثره چئویریردیلر. بیز بو جور فندلره ال آتمادیق، چونکی بو کیتابی اوخویان و قیراتینی دینله‌ینلر، البتته کی، تورک اولاجاق، اونا گؤره تورکجه دانیشماق گرکدیر کی، هر کس آنلاسین".

     ابولغازی خانین تورکمنلرین سالنامه‌چیسی کیمی رولو تاریخی، علمی باخیمیندان عوضسیزدیر. تورکمن پوئزییاسی‌نین بانیلریندن بیری ایسه مخدومقولو فراقیدیر (1733-1782).

     مخدومقولو اؤز میلّی منلیگینی ان پارلاق شکیلده ایفاده ائتمیش و ایجتیماعی شوعورون بونجا ائرکن چاغلاریندا نه قدر غریبه گؤرونسه ده، دؤولتچیلیک ایدئیاسینی ایره‌لی سورموش صنعتکاردیر. شئعیرلرینده بو مقام پارلاق ایفاده‌سینی تاپمیشدیر.

 جئیهون ایله بحری -خزر آراسی

چؤل اوستونده اثر یئلی تورکمنین.

 تورکمنلر باغلاسا بیر یئره بئلی،

قورودار قولزومو، دریایی-نیلی.

تکه، یوموت، گؤیلن، یازیر، علیلی،

بیر دؤولته قوللوق ائتسک بئشیمیز.

     شاعیر اؤلکه‌سی‌نین جوغرافی حودودلارینی جیزگیله‌ییر، خالقی‌نین تشکّولونو موعینلشدیرن - تکه، یوموت، کوکلئن، یازیر، علیلی طایفالارینی سادالایاراق اونلاری هامیلیقلا بیرلشمه‌یه، واحید میلّی دؤولته خیدمت ائتمه‌یه سسله‌ییر .

کؤچورن: عباس ائلچین