تورکییه ادبییّاتیندا تورکچولوک و میلّییت‌چیلیک ایدئولوگییاسی

آیدان اومودووا

    تورکییه ادبییّاتی تاریخی‌نین دیقته لاییق مرحله‌لریندن بیری اولان میلّی ادبییّات 1911-جی ایلده عؤمر سئیف‌الدین و مسلکداشلاری‌نین سلانیکده نشر ائتدیکلری "گنج قلملر" ژورنالی ایله باشلاییب، 1923-جو ایلده جومهورییتین قورولماسینا قدر فعالیت گؤسترن بیر ادبی جریاندیر. اساسیندا تورکییه تورکجه‌سی‌نین ساده‌لشدیریلمه‌سی پرینسیپی اولان میلّی ادبییّات ضییا گؤک‌آلپین بو حرکاتا قوشولماسیندان سونرا    تورکچولوک دوشونجه‌سی ایله داها دا قوووتلنمیشدیر.

   تورکچولوک - "تورک بیرلیگی" پرینسیپی ایله حرکت ائدیب دونیاداکی بوتون تورکلری میلّی دوشونجه و دویغو اطرافیندا بیرلشدیرمگی قارشیسینا مقصد قویان سیاسی بیر جریاندیر. ایلک نؤوبه‌ده "تورانجی" بیر فیکیرله یئر اوزونده‌کی بوتون تورک عیرقینی بیر آرایا توپلاماق هدفلنمیشدیر. داها سونرا بو مقصد بیر آز داها کیچیکلشدیریله‌رک آنادولو و اورتا آسییا تورکلریندن عیبارت بیر دؤولت قورما ایستیقامتینده اینکیشاف ائتمیش، لاکین بوتون بو سعی‌لر بوشا چیخاراق"آنادولو تورکلوگو" ایدئیاسی آکتوال‌لیق قازانمیشدیر. تورک ادبییّاتی تاریخی‌نین بؤیوک تورکچو-میلّییتچی شخصیتی اولان ضییا گؤک آلپ "توران" آدلی شئعیرینده "تورانجیلیق" دوشونجه‌سینی بئله ایفاده ائتمیشدیر:

 وطن؛ نه تورکییه‌دیر تورکلره، نه تورکوستان،

وطن؛ بؤیوک و مقدس بیر اؤلکه‌دیر: توران!

    تنظیمات دؤورونده احمد وفیق پاشا، سولئیمان پاشا، شمس الدین سامی، علی سواوی کیمی یازیچیلار تورکلرین آنادولویا گلیشیندن اؤنجه‌کی تاریخ و مدنییّت ایله باغلی آراشدیرمالار آپارمیش، حتّی او ایللرده تورکچولوک جریا‌نی‌نین اساسینی قویموشدولار. تورکچولوگون اساسلاریندان اولان تورک دیلی و مدنیتی ایله باغلی ایلک ایشلر تنظیمات دؤورونده باشلاندی. ایبراهیم شیناسی، نامیق کمال و ضییا پاشا‌نین دیلین ساده‌لشدیرمه‌سی جهدلری بونون ایلک نومونه‌لریدیر.

   تورکچولوک دوشونجه‌سینی سوسیولوژی بیر آنلاییشلا سیستئم‌لشدیریب معلوم پرینسیپ‌لرله علاقه‌لندیرن ایسه تورکچو-میلّییتچی شاعیر ضییا گؤک آلپدیر. "تورکچولوک و میلّییت‌چیلیک" جریانی بالکان موحاریبه‌سی ایله برابر "عوثمانلیچیلیق" دوشونجه‌سی‌نین اهمییتینی ایتیرمه‌سی، عرب و دیگر تورک اولمایان میلّی آزلیقلارین عوثمانلی ایمپئرییاسیندان آیریلماغا چالیشماسی نتیجه‌سینده یارانمیشدیر. موختلیف اراضیلره سپه‌لنمیش تورکلری "تورک" کیملیگی آلتیندا بیر آرایا توپلاماق، تورکلردن عیبارت بؤیوک بیر دؤولت قورماق، "تورک بیرلیگی" دوشونجه‌سیندن حرکت ائده‌رک دیل، دین، وطن و تورپاق بیرلیگینی قورویوب ساخلاماق تورکچو-میلّییتچی شخصیتلرین اساس مقصدی اولموشدور.

    تنظیماتدان سونرا، ایمپئراتورلوغون دوشدوگو بؤهرانلی وضعییّتدن خیلاص اولماسی و یئنیدن کؤهنه گوجونه قوووشا بیلمه‌سی اوچون بعضی سیاسی گؤروشلر ایره‌لی سورولموشدور. بو گؤروشلرین ان اهمییّت‌لی‌لری: مدنییّت‌چیلیک، عوثمانلی‌چیلیق، ایسلام بیرلیگی (ایتّیحادی ایسلام)فیکیرلری ایدی. دوشونجه طرزینه حاکیم بو اوچ سیاسی سیستئم 1908-جی ایلده یعنی ایکی مشروطییه‌‌نین قبولونا قدر داوام ائتدی. ایکی مشروطییّت‌‌نین ائلا‌نیندان سونرا بو گؤروشلره تورکچولوگو اساس آلان "میلّییت‌چیلیک" فیکری ده علاوه اولوندو.

   تورکچولوک آخینی خوصوصیله تنظیمات ادبییّاتچیلاریندان اولان علی سواوی، احمد وفیق پاشا، سولئیمان پاشا و شمس الدین سامی‌نین فعالییّت‌لریله علمی شکیلده اینکیشاف ائتمیشدیر. بورسالی محمد طاهیر بَیین، ولد چلبی و نجیب عاصیمین یازیلاری سایه‌سینده ایسه بو دوشونجه احاطه دایره‌سینی داها دا گئنیشلندیردی.

    محمد امین یورداقولون "تورکجه شئعیرلر" کیتابی و دیگر شئعیرلری ایله "تورکچولوک" آخینی ادبییّات ساحه‌سینه کئچدی. ایکی مشروطییت‌‌نین ائلا‌نیندان سونرا "تورک درنگی" (1908)، "تورک یوردو" (1911)، "تورک اوجاغی" (1912) درنکلری‌نین قورولماسی تورکچولوگه اساسلانان "میلّییت‌چیلیک" آخینینی بیر طرفدن سییاست، دیگر طرفدنسه ادبییّات ساحه‌سینده اینکیشاف ائتدیردی.

   1908-جی ایلدن سونرا ایسلامییتدن اوّلکی تورک دیلی و ادبییّاتی، تورک تاریخی، تورک مدنییتی آراشدیریلماغا باشلاندی. دؤورون حؤکومتی ده بو ساحه ده اولان فعالیتلری دستکله‌دی. بو دؤورده صنعتده نوفوذو و یئری اولان آیری-آیری شخصیتلر قووّتلنمکده اولان میلّی ادبی حرکاتلارا رهبرلیک ائدیر، تورک میلّییت‌چیلیگی‌نین اینکیشاف ائتمه‌سینده موهوم رول اویناییردیلار. 1911-جی ایلده "گنج قلملر" مجموعه‌سینده یئنی دیل قایدالاری‌نین حاکیم‌لیگی مسله‌سی ایله باغلی سیلسیله یازیلار چاپ اولونماغا باشلاندی.

   ایلک سانباللی، پروبلئم سجییّه‌لی مقاله‌‌نین مؤلیفلریندن بیری اولان عؤمر سئیف‌الدین ادبییّاتدا عرب، فارس و فرانسیز سؤزلری‌نین ایشله‌دیلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخیر، تورکییه تورکجه‌سینه ادبی دیلینی گلمه سؤزلرله دولدوران صنعتکارلاری تنقید ائدیر و بوگونکو طلبین ماهیتی‌نین ندن عیبارت اولماسینی آچیقلاییردی:

 "ایندی یئنی بیر حیاتا، یئنی بیر اینتیباه دؤورونه گیرن تورکلره یئنی، طبیعی بیر دیل، یعنی اؤز دیللری لازیمدیر. میلّی بیر ادبییّات یاراتماق اوچون اولا میلّی بیر دیل لازیمدیر. کؤهنه دیل خسته‌دیر و بو خسته‌لیگین سببی ده ایچینده‌کی لازیمسیز و اجنبی قایدالاردیر".

   "گنج قلملر" مجموعه‌سی اطرافینا توپلاشان موتفکّیر شخصیتلر یئنی فیکیرلر ایره‌لی سوررکن بئش خوصوصی مادّه ایله چیخیش ائدیر و یازیلی دیل قایدالاری ایله یاناشی شیفاهی دانیشیق دیلی‌نین ایستانبول تورکجه‌سی اولماسینی طلب ائدیردیلر. بوتون بونلاردان سونرا ادبییّاتدا یئنی بیر نفس و دیرچه‌لیش باشلادی. عؤمر سئیف‌الدین، علی جانیب، ضییا گؤک آلپ، محمد فواد کؤپرولو، محمد عاکیف ارسوی و س. صنعتکارلار سایه‌سینده تورک ادبییّاتیندا میلّی ادبی جریان فورمالاشدی.

    میلّی ادبییّات دؤورونده تورکچولر ایلک اولاراق 1908-جی ایلده "تورک درنگی" آدی آلتیندا بیر درنک قوردولار. قوروجولاری آراسیندا یوسیف آکچوراوغلو، احمد میدحت افندی، نجیب عاصیم، ریضا توفیق بؤلوکباشی کیمی سیمالارین اولدوغو درنک، 1911-جی ایلده عئینی آدلا بیر ژورنال نشر ائتدی. بو ژورنالین ایلک ساییندا "تورک درنگی بیاننامه‌سی" باشلیغی آلتیندا دیلین ساده‌لشدیریلمه‌سی اوچون لازیم اولان مادّه‌لر آچیقلاندی:

 1. عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین بوتون عوثمانلیلار آراسیندا ایستیفاده اولونان بیر دیل اولا بیلمه‌سی اوچون تورک دیلی‌نین بوتون خوصوصیتلری، کئچید دؤورو آراشدیریلاجاقدیر.

 2. دیلده‌کی عرب-فارسجا کلمه‌لر آتیلمایاجاق و بو سؤزلرین تورکجه قارشیلیقلاری ایستیفاده اولوناجاقدیر.

 3. رسمی یازیشمالاردا، ائلان و لؤوحه‌لرده خالقین آسانلیقلا باشا دوشه‌جگی بیر تورکجه‌‌نین ایستیفاده اولونماسی حؤکومتدن خواهیش ائدیله‌جک.

 بو دوشونجه‌لر ایسته‌نیلن فورمادا حیاتا کئچیریله بیلمه‌میشدیر. لاکین داها سونرا دیلده ساده‌لشمه اوچون بیر آددیم اولدوغو آچیق-آشکار گؤرولمکده‌دیر. 1911-جی ایلده محمد امین یورداقولون رهبرلیگی ایله "تورک یوردو" درنگی قورولدو. بو درنک ده اؤز آدی ایله بیر ژورنال نشر ائتدی. داها سونرا دا ان اوزون مودت فعالیت گؤسترن، تورکییه‌ده میلّییت‌چیلیگین اینکیشافیندا ان تاثیرلی درنک اولان "تورک اوجاغی" قورولدو. آیریجا "خالقا دوغرو" (1913) آدلی خالقا داها یاخین اولماق مقصدی گودن بیر ژورنال نشر اولوندو. ایقتیدارداکی "ایتّیحاد و ترقّی" پارتییاسی دا بو حرکاتی دستکله‌مه‌سی نتیجه‌سینده میلّییت‌چیلیک و تورکچولوک ایدئولوگییاسی سورعتله اینکیشاف ائتمیشدیر.

   میلّییت‌چیلیگین دیل و ادبییّاتلا علاقه سی 1911-جی ایلده سلانیکده عؤمر سئیف‌الدین و علی جانیبین باشچیلیغی آلتیندا نشر اولونماغا باشلایان "گنج قلملر" آدلی ژورنال ایله قورولموشدور. "میلّی ادبییّات" آدی ایلک دفعه"گنج قلملر" ژورنالیندا ایستیفاده اولونموشدور. میلّی بیر ادبییّات یاراتماق وظیفه‌سینی اوزرینه گؤتورن ژورنال، بئله بیر ادبییّات اوچون ایلک نؤوبه‌ده دیلین میلّی‌لشدیریلمه‌سی‌نین لابودلویونو اورتایا قویموشدور. "گنج قلملر"این نوماینده‌لری ژورنالین "یئنی لیسان" باشلیقلی مشهور اؤن یازیسیندا دیلین ساده‌لشدیریله‌رک عوثمانلیجادان قورتاریلماسی واجیب‌لیگی فیکرینی ایره‌لی سورموشلر.

   بو حرکاتین باشیندا گلن عؤمر سئیف‌الدین ادبییّات ایله دیلی بیر-بیریندن آییرمامیشدیر. زاما‌نین ادبییّاتی‌نین میلّی اولماماسینا سبب اولاراق کؤهنه و غلیظ ترکیبلرله زنگین اولان بیر دیلی-عوثمانلیجانی گؤسترمیشدیر. لازیمسیز اجنبی قایدالارین دیلی خسته ائتدیگی دوشونجه‌سینی ایره‌لی سورموش و بو سببدن گنج ادبییّاتچیلارا بو خسته دیلدن اوزاقلاشماغی تؤوصییه ائتمیشدیر. عؤمر سئیف‌الدینه گؤره میلّی بیر ادبییّاتی یالنیز بو دیلدن اوزاقلاشان ادبییّاتچیلار یارادا بیلر. آیریجا ادبییّاتین مؤوضوسونون دا خالقین یاشاییشیندان، حیاتیندان آلینماسی واجیب‌لیگینی بیلدیرمیشدیر. چونکی تنظیماتا قدر ایرا‌نین تقلیدچیسی اولان تورک ادبییّاتی، تنظیماتدان سونرا دا غربین تقلیدچیسی اولموشدور. آرتیق بوتون بونلاردان قورتولماق، یارادیجی مرحله یه قدم قویماق و تورک خالقی‌نین یاشاییشینا یؤنلمک لازیمدیر.

 "گنج قلملر" 1912-جی ایلده باغلانمیش و بو ادبی توپلولوغون نوماینده‌لری ایسه ایستانبولا قاییتمیش، اورادا میلّی ادبییّات حرکاتینی "تورک یوردو" کیمی دیگر میلّییتچی ژورناللارداکی یازیلاری ایله داوام ائتدیرمیشلر.

 1911-جی ایلده "گنج قلملر" ژورنالی‌نین نوماینده‌لری طرفیندن باشلادیلان "یئنی لیسان" حرکاتی اینکیشاف ائده‌رک "میلّی ادبییّات آخینی"نی فورمالاشدیرمیشدیر. میلّی بیر دیل و ادبییّاتین یارانماسینی اساس حساب ائدن بو دؤور، یئنی تورک ادبییّاتی‌نین موهوم و اهمیتلی بیر مرحله‌سینی مئیدانا گتیرمیشدیر.

 میلّی ادبییّات آدینی آلمیش بو دؤورون اساس خوصوصیتلری آشاغیداکیلاردیر:

 1. شیفاهی دیلین یازی دیلینه چئوریلمه‌سی دوشونجه‌سی زاما‌نین یازیچیلاری طرفیندن منیمسه‌نیلمیش، بئله‌جه عوثمانلیجادان تورکجه‌یه قاییدیلیب.

 2. شئعیرده خالق ادبییّاتی نظم فورمالاریندان فایدالانیلمیش، عروض وزنیندن هئجا وزنینه کئچیلمیشدیر.

3. خالقین حیاتی ادبی اثرلره مؤوضو اولاراق سئچیلمیشدیر. او زامانا قدر حادیثه لرین باش وئردیگی یئر همیشه ایستانبول ایکن، یازیچیلار آرتیق ایستانبول خاریجین، خوصوصیله ده آنادولویا اوز توتماغا باشلادیلار، اثرلرینده آنادولو خالقینا و جوغرافییاسینا گئنیش یئر وئرمیشدیلر.

 4. آیریجا تورک تاریخی و عادت-عنعنه لری ده یئنیدن جانلاندیریلمایا باشلانیلدی.

 5. رومان و حئکایه‌لرده آنادولویا ایستیقامت‌لنمک ایله یاناشی "مملکت ادبییّاتی" فورمالاشمیش و یورد، وطن پروبلئملری قلمه آلینمیشدیر.

 6. رومان و حئکایه‌لرده رئالیزم جریا‌نی‌نین تاثیری گؤرولرکن، شئعیرلر رومانتیک بیر دویغو ایله یازیلیردی.

 7. دؤورون ان موهوم حادیثه‌سی کیمی قبول اولونان قورتولوش ساواشی ادبییّاتچیلارا دا تاثیر ائتمیش، میلّی موجادیله بیر چوخ اثره مؤوضو اولموشدور.

 8. "صنعت خالق اوچوندور" پرینسیپینه اساسلانمیشدیلار.

 ایکی مشروطییت‌دن سونرا تورک دیلی و تاریخی ایله باغلی آراشدیرما و تدقیقاتلار داها دا گوجلندی. احمد حیکمت و محمد امین یورداقول کیمی صنعتچیلرین وطن و میلّت سئوگیسینی گؤسترن اثرلری خوصوصیله گنج عالیملر آراسیندا بؤیوک بیر هیجان یاراتدی. محمد امین یورداقولون 1897-جی ایلده تورک-یونان موحاریبه سی زامانی یازدیغی "من بیر تورکم، دینیم، جینسیم اولودور" میصراعسی ایله باشلایان "جنگه گیدرکن" آدلی شئعیری بؤیوک ماراق ایله قارشیلاندی. صنعتچی داها سونرا شئعیرلرینی توپلادیغی کیتابینا "تورکجه شئعیرلر" آدینی وئرمه‌سی میلّییتچی حیس و دویغولارین بیر گؤستریجیسیدیر.

 بو پروسئس‌لر میلّی بیر ادبییّاتین فورمالاشماسینا زمین یاراتدی. 1908-جی ایلده یوسیف آکچورا، نجیب اسیم، ولد چلبی کیمی یازیچیلار طرفیندن "تورک درنگی" ،1911-جی ایلده محمد امین یورداقول، احمد حیکمت، آغااوغلو احمد و یوسیف آکچورا‌نین رهبرلیگی آلتیندا "تورک یوردو" درنگی قورولدو. بو عنعنه‌نی 1912-جی ایلده ائمین بولنت و حمدوللاه صوبحی‌نین نشر ائتدیگی "تورک اوجاغی" داوام ائتدیردی.

 1908-جی ایلدن سونرا یارادیلان بو درنکلر و اونلارا عایید مطبوعات اورقانلاری میلّییت‌چیلیگین سیاسی بیر جریانا چئوریلمه‌سینده، دیلین ساده‌لشدیریلمه‌سینده موهوم رول اوینادی. میلّییت‌چیلیک حرکاتی‌نین ادبییّاتدا عکس اولونماسی "گنج قلملر" ژورنالیندا اؤزونو گؤستردی. 1911-جی ایلده سلانیکده عؤمر سئیف‌الدین و علی جانیب طرفیندن باشلادیلان دیلده ساده‌لشمه پروسئسی میلّی ادبییّاتین یارانماسینا بؤیوک دستک اولدو.

    ایلک اؤنجه ماناستر، سونرا سئلانیکده چیخان "حوسن" و "شئعیر" ژورنالی‌نین باش رئداکتورو علی جانیب یؤنتم ژورنالین آدی‌نین "گنج قلملر" اولاراق دییشدیریلمه‌سی فیکرینی ایره‌لی سوردو.

 میلّی ادبییّات دؤورونده مقاله یازماق داها دا آکتوال‌لیق قازاندی. عؤمر سئیف‌الدین، علی جانیب یؤنتم و ضییا گؤک آلپ بو نؤوله میلّی دویغو و دوشونجه‌لری دیله گتیرن یازیلار یازدیلار. علی جانیب یؤنتم ادبییّات تاریخی مؤوضولاریندا ائتدیگی چالیشمالاری ایله تا‌نینمیشدیر. "میلّی ادبییّات مسله‌لری" و "جناب بَیله موناقیشه‌لریم" آدلی کیتابلاریندا توپلادیغی مقاله‌لرینی "تورک یوردو" آدلی ژورنالدا چاپ ائتدیرمیشدیر.

 میلّی ادبییّات دؤورو شئعیرلرینده عروض و هئجا وزنی برابر ایستیفاده اولونماسینا باخمایاراق هئجا وز‌نینه داها چوخ اوستونلوک وئریلیردی. میلّی ادبییّاتین نوماینده‌لری؛ ساده بیر دیل و هئجا وزنی ایله میلّییت‌چیلیک مؤوضوسونو اله آلان شئعیرلر یازمیشدیلار و شیفاهی دیلین شئعیره تطبیق اولونماسینی وورغولامیشدیلار.

 میلّی ادبییّات شئعیری دئییلدیکده عاغیلا ایلک گلنلر "تورکچولوک، ساده دیل، هئجا وزنی، میلّی موتیولر"دیر. ساده بیر دیلین ایستیفاده اولوندوغو شئعیر "وطن سئوگیسی و میلّییت‌چیلیک" ،تورکو نظم فورماسینی خاطیرلادان بندلر و هئجا اؤلچوسو ایله یوغورولدوغو اوچون "میلّی ادبییّات شئعیر عنعنه‌سینی" عکس ائتدیرمکده‌دیر. حئکایه‌لرده مؤوضو اولاراق آنادولودا یاشانان حیات حقیقتلری، خالقین یاشامی و پروبلئملری، تاریخی حادیثه‌لر جانالاندیریلمیشدیر.

 میلّی دؤور رومانلاریندا داها چوخ سوسیال مؤوضولارا اوستونلوک وئریلدی و "یئنی لیسان" حرکاتی‌نین تاثیری ایله ساده بیر تورکجه‌ده قلمه آلیندی. بو دؤور رومانچیلاری‌نین اورتاق خوصوصیتلری، "جمعیتین و خالقین پروبلئملرینی ایشله‌مک، مملکت و میلّت سئوگیسینی رومانتیک دویغولارلا تصویر ائتمک، میلّی دَیرلره دیقّت یئتیرمک"دیر. میلّی بیر خوصوصییت داشییان رومانلارداکی مؤوضولار، تیپ و خاراکتئرلر تورک میلّتی‌نین حیاتیندان، میلّی موجادیله‌دن آلینمیشدیر. اؤنجه‌کی دؤورلرده ایستانبول حیاتی، موحیطی ایله محدودلاشان رومان؛ بو دؤورده "مملکت ادبییّاتی" حرکاتی‌نین ایلک نومونه‌لرینی وئرمیش، ایلک دفعه حقیقی معنادا آنادولو جوغرافییاسی و آنادولو اینسانی جانلاندیریلمیشدیر. خالیده ادیب آدیوار، یاقوب قدری قارا عوثمان اوغلو، رفیق خالید کارای، رشاد نوری گونتکین بو دؤورون ان اساس رومانچیلاریدیر.

کؤچورن:عباس ائلچین