ائلچین ELÇİN

تورک دیلی و ادبیاتی

ظهیرالدین محمد بابور: حیاتی، شخصیتی و اثرلری

+0 بگندیم

بابور نامه

 ظهیرالدین محمد بابور: حیاتی، شخصیتی و اثرلری

عسکر رامیز

کؤچورن: عباس ائلچین

 

«بوتون شرق فاتئحلریندن فرقلی اولاراق او چوخ-چوخ اینسان­پرور ایدی... آداملار اونون باره‌سینده باشقا معنادا نه دو­شونور­لرسه دوشونسونلر، بیز بو بؤیوک قلبلی و اونسیتجیل نهنگه درین رغبتله یاناشماقدان باشقا اونون حاقیندا هئچ نه دوشونه بیلمه‌ریک».

ب.ن.مورلئند.

«موسلمان هیندیستا‌نی‌نین آقرار سیستئمی» کیتابیندان.

 

     معلوم اولدوغو کیمی، دونیا‌نین ان زنگین، کؤکلو دیللریندن بیری اولان تورک دیلی اوچ بؤیوک قروپا - اوغوز، قیپچاق و قارلوق قروپلا­رینا­ آیریلیر. هر قروپ دا اؤز تاریخی اینکیشاف مرحلهسیندن آسیلی اولا­راق اؤزلوگونده بیر نئچه قولا بؤلونور. مثلا، قارلوق قروپونا حاضیردا اؤز­بک، اویغور، ساری اویغور، سالار و سایر دیللر داخیلدیر. واختیله مؤو­جود اولموش قاراخانی و چاغاتای دیللری ایسه قار­­لوق تورکجه‌سی‌نین تاریخی ائتاپلاریدیر. اوسته‌لیک، بو دیللرده زنگین اد­بیات یارانمیشدیر. قا­راخانی دؤنمینده ماحمود کاشغاری «دیوان لغات الترک»و، یوسیف بالاساغونلو ایسه «قوتادغو بیلیگ»ی یازمیشدیر. بونلار اورتاق تورک اد­بیاتی‌نین و تورک دونیاسی‌نین تمل اثرلریدیر. چاغاتایجادا دا تورکلوک اوچون بؤیوک اؤنم داشییان اثرلر قلمه آلینمیشدیر.

      20. عصرده قارداش تور­کییه‌‌نین هومانیتار عئلملر ساحه‌سینده یئتیردیگی ان بؤ­یوک شخصیت اولان اوردیناریوس پروفئسسور مهمت فواد کؤپرولو چا­­غاتای تورکجه­سینی «مونقول ایستیلاسیندان سونرا چینگیزین اؤولادلاری طر­فیندن قو­رولان چاغا­تای، ائلخانی و آلتین اوردو ایمپئراتورلوقلا­ری­‌نین مدنی مرکزلرینده 13-14 عصر­لر­ده اینکیشاف ائدن و تئیموریلر دؤو­رونده، بیلخاصه 15. عصرده، کلاسسیک بیر ماهیت آلا­راق زنگین بیر ادبیات یارادان ادبی اورتا آسییا لهجه‌سی» کیمی سجییه‌لندیرمیشدیر. تورکجه‌‌نین بو قولوندا شککاکی، لوطفی، عطایی، خو­جندی، سارایی، خوارزمی، حسین بایقارا، قوطبی، علیشیر نوایی، بایرام خان، ابولغازی باهادیر خان و اونلارجا قلم صاحیبی اؤلمز اثرلر یا­راتمیشلار. بونلارین آراسیندا شانلی تورک حؤکمداری و دؤو­لت خا­دیمی، بابوریلر دؤو­لتی‌نین و یا بؤیوک موغول ایمپئرییاسی‌نین بانیسی، شاعیر، ناثیر، تاریخچی، جوغرافییاچی، ائتنوقراف، ائنسیکلوپئدیک ذکا صاحیبی قاضی ظهیرالدین محمد با­بور شاهین خوصوصی یئری وار.

      بابور 14 فئورال 1483-جو ایلده اندیجاندا آنادان اولموشدور.اونون آتاسی، فرقانه حاکیمی عؤمر شئیخ میرزه بؤیوک امیر تئیمورون نتیجه‌سی، آناسی قوتلو(غ) نیگار خانیم ایسه چینگیز خا‌نین اون دؤردونجو نسیلدن تؤرمه‌سی ایدی. با­بور آنادان اولاندا عؤمر شئیخ میرزه سمرقنده مشهور صوفی شاعیر خوجا نصرالدین عوبئیدوللاه احرا­­رین یا­‌نینا گله‌رک کؤرپه‌یه آد قویماسینی خواهیش ائتمیشدیر. او، اوّلجه «ظهیرالدین محمد» آدینی تکلیف ائتمیش، سونرا بیر آز دو­شونه‌رک «بو آد تلففوظ باخیمیندا عاوام دیلی اوچون آغیر­دیر، قوی اونلار «با­بور میرزه» دئسینلر» دئمیشدیر. بابور سؤزو اسکی تورکجه‌ده ببیر، پلنگ معناسینا گلیر.

      بابورون آناسی قوتلو نیگار خانیم سولطان ماحمودون بؤیوک با­جیسی، مونقولوستان خانی یونوسون قیزی ایدی.بابور آنا ننه‌سی ایسن دؤو­لت بییمین یانیندا بؤیوموش، اوندان تربییه آلمیشدیر. بو قا­دین بوتون اورتا آسییادا غئیرتلی، عاغیللی بیر شخص کیمی مشهور ایدی. بیر دفعه اری ایله بیرلیکده دوشمنه اسیر دو­شنده شاهزاده‌لردن بیری اونا تجاووز ائتمک ایسته‌میش، دؤولت بییم کنیزلری‌نین کؤمگی ایله هارین شاهزاده‌نی اؤلدوره‌رک مئییدینی سارایین حَیَطینه توللامیشدی. سحر مسله معلوم اولاندا او، ها­­­می­‌نین حوضوروندا بئله دئمیشدی: «بو آدام شریعتی پوزاراق منیم نا­موسوما توخونماق ایسته‌دی، من ده اونو اؤلدوردوم. بونا گؤ­ره بیر سوچوم وارسا، چکمه‌یه حاضیرام». اؤلدورو­لن شاه­زاد‌ه‌نین آتاسی درین خجالت حیسی کئچیره‌رک بییمین گوناهکار اولمادیغینی بیلدیرمیش و بوتون اسیر­لری آزاد ائتمیشدی.

     دؤولت ایداره‌چیلیگینی اؤیرنمه‌سی اوچون آتاسی بابورو هله اون یا­شیندا ایکن اندیجانا والی تعیین ائدیر. بوندان ایکی ایل سونرا بیر قضا نتیجه‌سینده، داها دوغروسو، آخسی قالاسیندا اوچورومون اوستونده گؤ­یر­چینلری سئیر ائدرکن مووازینتینی ایتیره‌رک اوچوروما یووارلانان عؤمر شئیخ میرزه هلاک اولور و بابور 12 اییون 1494-جو ایلده 12 یا­شیندا فرقانه تاختینا چیخیر.

       همین دؤورده اورتا آسییادا و جیواریندا سیاسی منظره بئله ایدی: سمرقندده        بابورون عمیسی سولطان احمد میرزه، حیصاردا و بدخشاندا داییسی سولطان ماحمود میرزه، مونقولوستاندا باباسی یونوس خان، کابیلده 2. اولوغ بی میرزه، هئراتدا حوسئین بایقارا حؤکم سوروردو. قیزیلباشلارین با­شیندا شاه ایسماییل ختایی، اؤزبکلرین باشیندا شئیبانی خان دوروردو. هیندیستاندا ایسه هر ویلایتده، حتّی هر شهرده بیر میرزه (بو سؤز امیرزاده سؤزو­نون قیسالدیلمیش واریانتی اولوب، اساسن، امیر تئیمورون تؤرمه‌لرینه شامیل ائدیلیردی)، خان و یا بیر راجه حاکیم ایدی.

      بابور حؤکمدار اولدوقدان قیسا بیر مودت سونرا تاختینی عمیسیندن و داییسیندان قوروماق مجبوریتینده قالیر. عاغلی-فراستی و اطرافینداکی یا­خین آداملاری‌نین کؤمگی سایه‌سینده عمیسی ایله دیل تاپیر، کاسان بؤلگه‌سینی داییسینا گوزشته گئتمکله تهلوکه‌نی سوووشدورور. یاواش-یاواش گوجله‌نن بابور 1497-جی ایلده سمرقندی آلیر. آنجاق آغیر خسته‌لندیگی اوچون اوزون مودت بورادا فعالیتسیز قا­لیر، اطرافینداکی بَیلر اونو ترک ائدیرلر. بو یئتمزمیش کیمی، بابورون ان ایناندیغی بَیلریندن بیری، آخسی قالاسی‌نین کومئندانتی اوزون حسن (اغقویونلو اوزون حسنله قاریشدیرمامالی) باشقا بیلرله البیر اولوب «بابور، آغیر خسته‌دیر، دیلی توتولوب، آغزینا پامبیقلا سو دا­میزدیریرلار» دئیه شاییعه‌لر یایاراق اندیجانی موحاصیره‌یه آلیر. بونو ائشیدن بابور امریند­کی 250 نفرلیک دسته ایله اندیجانا اوز توتور، لاکین شهرین اله کئچدیگینی اؤیره‌نرک خو­**** گلیب داییسینا سیغینیر. اونون کؤمگی ایله آخسی و اندیجا­نی گئری آلماغا چالیشسا دا، بوندان بیر شئی چیخمیر. یالنیز 15 آی سونرا اندیجا­نی قور­تار­ماغا مو­وفّق اولور. بو آرادا 12 یاشیندان بری نیشانلی اولدوغو، لا­کین با­جی گؤزو ایله باخدیغی عمیسی قیزی (سولطان احمد میرزه‌‌نین قیزی) عایشه بییمله ائو­لنملی اولور. بو ائولیلیک اوزون سورمور، عایشه بییم بیر ایل سونرا اونو ترک ائدیر.

     تاختا چیخدیغی واختدان بری حوسئین بایقارا‌نین بَیلری ایله سا­واشان با­بور بو دفعه رقیبلرین ان تهلوکه‌لیسی اولان شئیبانی خانلا اوز-اوزه گلیر. 1501-جی ایلین یا­ییندا سریپول موحاریبه سینده اونا مغلوب اولوب سمرقنده قاچیر. شئیبانی خان بو دفعه سمرقندی موحاصیره‌یه آلیر و توتور. با­بور شهری ترک ائدیر، آنجاق باجیسی خانزاده بییم شئیبا‌نی‌نین الینه دوشور، خان اونونلا ائوله‌­نیر. بختی گتیر­مه­ین و هر شئیینی ایتیرن گنج بابور یا‌نینداکی بیر نئچه نفرله آج-سوسوز وضعیتده داغلاردا، دوزلرده دولاشیر، آخیردا پا­یی-پییادا داشکنده گله‌رک یئنه داییسی سولطان ماحمود میرز­یه سیغینیر. بو سیرالاردا اونون دیگر داییسی احمد خان مونقولوستاندان داشکنده گلیر. ایکی قارداش فرقانه‌نی توتماق اوچون اونا دستک وئریر. بابور بعضی­ یئرلری اله کئچیره‌رک اندیجانا یاخینلاشیر، قوشونلارا دینجلدیگی زامان قفیلدن باسقینا اوغراییر، چوخلو ایتکییه معروض قالیر، اؤزو ایسه اندیجان بیی احمد تنبلین قیلینج ضر­به‌سیله با­شیندان آغیر یارا­لانیر، سککیز یاخین آدامی ایله بیرلیکده قاچیب قورتو­لور. سونرا اونلار­دان آیریلاراق، یول‌بویو خارابالیقلاردا گیزلنه-گیز­لنه بیر تهر دا­ییلاری‌نین یا‌نینا قاییدا بیلیر.

      شئیبانی خان بابورا و داییلارینا قارشی موباریزه‌نی داوام ائتدیریر، اونلاری آغیر مغلوبیته اوغرادیر. بابور بو دفعه فرقانه‌‌نین جنوبونداکی داغلارا قاچیر. اوزون مودت بورادا آغیر شراییطده آج-یالاواج قالیر، نهایت، خو­راسانا حوسئین بایقارا‌نین یا‌نینا گئتمک اوچون اکثریتی قادینلاردان و اوشاقلاردان عیبارت اولان 250 نفر­لیک قافیله ایله 1504-جو ایلین اییون آییندا یولا چیخیر.

      قوندوز حؤکمداری خوسروو شاهین اراضیسیندن کئچرکن خالق ایکی اولو خاقا‌نین تؤرمه‌سینی بؤیوک سئوگی ایله قارشیلاییر، شاهین قارداشی باقی چاغانیانی باشدا اولماقلا بیر چوخ آدام اونا قوشولور. قیسا مودتده بابورون اطرافیندا بؤیوک بیر اوردو توپلانیر. بابور ایستی­قامتی دییشدیره‌رک بو دفعه خوراسانا دئییل، هیندیقوش داغلارینی کئچیب کابیله اوز توتور. قان تؤکمه‌دن موقیم آرغوندان شهری آلیر و 1506-جی ایلده اؤزونو کابیل شاهی ائعلان ائدیر. همین ایل هئراتدا چوخ سئودیگی ماهیم بییمله ائوله‌نیر.

    شاه ایسماییل ختایی 1510-جو ایلده شئیبانی خانی اؤلدورور. ان اساس دوشمنلریندن بیری‌نین آرادان چیخماسی ایله بابور شاه اسکی تورپاقلا­رینی، یعنی آتا مولکو ماوراوننهری یئنیدن اله کئچیرمک فیکرینه دوشور. اونا گؤره شاه ایسماییللا موقاویله باغلاییر، اونون آدینا خوط­به اوخوتدورور و سیکّه کسدیریر. لاکین سوننی اهالی بابورون بو حرکتینی بیَنمیر. ختایی‌نین حربی قووه‌لری‌نین یاردیمی ایله حیصا­ری، بوخارانی و سمرقندی اله کئچیرن بابور عوثمان­لی-صفوی سا­وا­شی ایله علاقه‌­دار شاه ایسماییلین اؤز قوشونونو گئری چاغیرماسی اوزوندن توتدوغو تور­پاقلاری یئنیدن ایتیریر. ختایی‌نین چالدیران ساوا­شیندا عوثمانلیلارا مغلوب اولماسی با­بورون بوتون اومیدلرینی پوچا چیخاریر. چار­سیز قا­لان بابور دؤرد ایللیک فاصیله­‌دن سونرا کابیله گئری قاییدیر و بوتون دیقّتینی بو جوغرا­فییایا یؤنلدیر. 1519-جو ایلده سیاسی مقصدلرله شاه منصورون قیزی بیبی مو­بار­که-افقانی آغاچه ایله ائوله­نیر.

      بابور شاه 1519-26-جی ایللرده هیندیستانا بئش دفعه یوروش ائدیر. پنجابی (1519/20)، قنداهار (1522)، لاهور (1523)، دئهلی و آقرا (1526) شهرلرینی اله کئچیریر. نتیجه‌ده افقانیستانی، بلوجیستانی و شیما­لی هیندیستانی اؤز حؤکمرانلیغی آلتینا آلاراق بؤیوک موغوللار ایمپئرییا­سی‌نین تملینی قویور.

      هیندیستاندا ایکی اساس رقیبیندن بیری اولان ایبراهیم لوُدینی پا­نیپات یا­خینلیغیندا مغلوب ائده‌رک 5 مای 1526-جی ایلده دئهلینی توتان با­بور راچپوتلا­رین باشچیسی رانا سانکا ایله ووروشور و 16 مای 1527-جی ایلده اونون قوشونلا­ری­نی کانواندا دارماداغین ائدیر. بو ساواشدان سونرا «غازی» عونوا­‌نینی آلیر. بابور 1527-29-جو ایللرده اؤز نظارتین­ده‌کی یئرلرده عو­صیانلاری یاتیراراق، موستقیل کنیازلیقلارین چوخونو محو ائدیر، آخیردا قانق چایینی کئچه‌رک بئنقال حؤکمدارینی یئنیر و 24 اییون 1529-جو ایلده آقرا شهرینه قاییدیر.

     اوشاقلیغیندان بری آغیر خستله‌لیکلر کئچیرن، خوصوصیله ده با­­تاقلیق قیزدیرماسیندان اذّیت چکن بابورون صحتی جیدی شکیلده پوزولور. اونو بیر دفعه زهرله‌ییرلر. ایبراهیم لوُدی‌نین آناسی طرفیندن آشپاز احمدین الی ایله وئریلن آغی‌نین تاثیری نتیجه‌سینده با­­بورون و­ضعیتی گوندن-گونه آغیرلاشیر.

    بابورون قیزی گولبدن بییم اؤزو­نون «هومایون نامه» آدلی کیتا­بین­دا آتاسی‌نین حیاتی‌نین سون آیلارینی موفصل شکیلده تصویر ائتمیشدیر. اونون یاز­­دیغینا گؤره، شاهزاده هومایونون چوخ آغیر شکیلده خستلنمه‌سی بابورا اؤز در­دینی اونوتدورور. او، خوصوصی بیر آیینه عمل ائده‌رک اوغلونون یاتاغی باشینا اوچ دفعه دولانیر، هوما­یونون خسته‌لیگینی اؤز اوزرینه گؤتوردویونو بیلدیریر، بو­نو گئرچک­لشدیرمگی صیدق-اورکله آللاهدان نییاز ائدیر. تئزلیکله هوما­یونون و­ضعیتی یاخشیلاشیر و او، تامامیله ساغالیر. عوضینده بابورون خسته‌لیگی گئتدیکجه شیدّتله‌نیر. بو دونیادان کؤچه‌جگینی آنلایان بابور اؤولاد­لارینی (اوغوللاری هومایون، کامران، عسکری و هیندال میرزه­لری، قیز­لاری گولرنگ، گول­چؤهره و گولبدن بییملری)، بیلرینی و سرکر­ده­لرینی یا‌نینا چاغیریر. هامی‌نین حوضوروندا بؤیوک اوغلو هو­مایونو پادشاه تعیین ائدیر، ائله همین گون - 26 دئکابر 1530-جو ایل­ده 48 یا­شیندا ابدیته قوووشور. آقرادا دفن اولو­نور، سونرالار وصییتتینه­ اویغون اولاراق قبری کا­بیله کؤچورولور. 1646-جی ایلده بابوریلر سولاله‌سی‌نین عوضولریندن بیری اولان جا­هان شاه اونون باغی-با­بور آدلی باغدا یئرلشن قبری اوزه­رینده بیر مقبره تیکدیریر.

     بورادا بابور طرفیندن قورولان، تاریخی ادبیاتدا بابوریلر، بؤ­یوک موغوللار و یا گورگانیلر دؤولتی آدلاندیریلان ایمپئرییا‌نین سونرا­کی تاریخی حا­قّیندا دا قیسا معلومات وئرمک ایسته‌ییریک. بابور­دان سون­را اونون بؤیوک اوغلو 22 یاشلی هومایون 1530-جو ایلده تاختا چیخمیش، لاکین 1540-جی ایلده قار­داشلاری ایله گیریشدیگی ایقتیدار موباریز­ه‌سینده مغلوب اولاراق صفویلره سیغینمیش، یالنیز 1555-جی ایلده اونلا­رین کؤمگی ایله دئهلینی آلاراق حؤکمدار اولموشدور. اونون یئرینه کئچن اکبر شاه 50 ایل حاکیمیتده قالمیش (1556-1605)، هیندیستان یاریماداسی‌نین بؤیوک بیر قیسمینی ایستیلا ائتمیش، اؤلکه‌سی‌نین مدنی و ایقتیصادی یوکسه‌لیشینه نایل اولموش، عوثمانلیلار، صفویلر، اؤزبکلر و پورتوقالییالیلارلا سیاسی علاقه‌لر قورموشدور. اونون اوغلو سلیم جا­هانگیر شاه دؤنمینده (1605-27) اینگیلیسلر هیندیستانا آیاق آچمیشلار. جاهان شاهین حاکیمیتی ایللرینده (1628-58) اؤلکه‌ده مد­نییّت، خوصوصیله مئعمارلیق ساحهسینده بؤیوک اوغورلار قا­زا­نیلمیش، دونیا­‌نین یئددی مؤعجیزه سیندن بیری اولان تاج-ماحال مقبر­ه‌سی تیکیلمیشدیر. اؤورنگزیب عالمگیر شاه دؤورونده (1658-1707) ایمپئرییا اینکیشاف ائتسه ده، اوندان سونرا تنزول، داخیلی چکیشمه، تاخت قووغا­لا­ری و عوصیانلار باشلامیشدیر. شاهی-عالم باهادیر شاه (1707-12)، جا­­هانگیر ایسکندر شاه (1712-13) و فرروخ شاهین دؤورو (1713-19) ده ساکیت اؤتمه‌میشدیر. 1719-جو ایلده تاخت اوچ دفعه الدن-اله کئچمیش، ر­فیع‌الدرجات شاه و ایکی جاهان شاه قیسا مودته حؤکمدار اولموش، محمد شاهین دؤورونده (1719-47) نیسبی ساکیت­لیک برپا ائدیلسه ده، نادیر شاه افشارین 1739-جو ایلده دئهلینی توتماسی ایله اؤلکه یئنی­دن خاوسا سو­روک­لنمیشدیر. احمد باهادیر شاه (1747-53)، ایکی عالمگیر شاه (1753-59) و اوچ عالم شاه (1759-1806) زا­مانی اینگیلیسلر چوخ فعاللاشمیش و 1766-جی ایلده ایمضالانان آللاه‌اباد موقا­ویله‌سی ایله اؤلکه‌‌نین ایداره‌سینی اؤز اللرینه کئچیرمیشلر. 2. اکبر شاهین (1806-37) و 2. با­هادیر شا­هین (1837-58) حاکیمیتی فورمال خا­راکتئر داشیمیشدیر. 1858-جی ایل­ده بابوریلر سلطنتینه سون قویولموش، هیندیستان رسمن اینگیلتره­‌نین موستملکه‌سی، 1877-جی ایلده ایسه ویکتورییا هیندیستا‌نین کرالیچه‌سی ائعلان ائدیلمیشدیر.

                                                 * * *

 

      بابورون بیر حؤکمدار کیمی مؤحتشم اوغورلار قازانما­سی بیر سیرا عامیللرله باغلیدیر. هر شئیدن اول، اولو تانری‌نین عینایتی ایله حؤکمدارا خاص اولان بوتون صیفتلر اونون شخصینده جمعلشمیشدیر. بونلاردان بیرینجیسی تورک تؤره‌سینه اویغون اولان ایلاهی منشالی خاریزما­دیر. اونون چینگیز خان و امیر تئیمور نسلینه منسوب اولماسی تورکلرده حؤکمدارا باغلیلیق دویغوسو ایله بیرلشه‌رک خالق­دا بابورا، با­بوردا ایسه اؤزونه سار­سیلماز بیر اینام آشیلا­میشدیر. اون یاشیندان ائعتیبارن دؤو­لت ایداره‌چی­لیگی ایله مشغول اولماسی، اون ایکی یاشیندان تاخت-تاج صاحیبی اولماسی اونون بوتؤو شخصیت کیمی یئتیشمه‌سینده، خاراکتئری­‌نین فور­ما­لاشما­سیندا موهوم رول اوینامیشدیر. بونا فیطرتدن صا­حیب اولدو­غو ایتی ذکا، آنا­لیتیک عاغیل، پارلاق ایستعداد دا علاوه ائدیلینجه، اورتایا دوها سویییه‌سینده موکمّل بیر شخصیت چیخمیشدیر. اوشاق ایکن خوصوصی سارای تربییه‌سی دیشیندا هئچ بیر تحصیل آلماغا واختی اولمایان بیر اینسا‌نین عئلمین موختلیف ساحه‌لرینده بو قدر د­رین بیلیک قا­زا­نا بیلمه‌سی یالنیز اؤز اوزرینده عینادلا و موتمادی اولاراق چا­لیشماسی ایله مومکون ایدی. بابور یوروشلر زامانی آت اوستونده، دینجلدیگی زامان چادیریندا، آرخایین واختلاردا سارایداکی کیتابخانا­سیندا دایما کیتاب اوخو­موش، یا­زی یازمیشدیر. اؤزونون قئیدلرینه گؤ­ره، بیر دفعه چادیریندا یازی یازماقلا مشغول اولارکن قفیلدن گور یاغمور یاغمیش و قو­پان فیرتینا چادیری سووورموش، اونون الیازما­لاری و کیتابلاری ایسلانمیشدیر. بابور صاباحا قدر یاتمایاراق ایسلاق صحیفه لری شام آلووو ایله تک-تک قوروتموشدور.

     حرب صنعتینده گؤرکملی سرکرده، ماهیر تاکتیک و ستراتئق، قیلینج­ اویناتماقدا، اوخ آتماقدا، مینیجیلیکده تایی-برا­بری اولمایان جنگاور، مئعمار­لیق و پئیزاژ معمارلیغی ساحه‌­سینده گؤزل موتخصّیص، بوتانیکا، زوولوگییا، جوغرافییا، آسترونومییا اوزره حئیرتلی د­رجه‌ده درین بیلیک صا­حیبی، عئینی زا­ماندا گؤزل شاعیر، ناثیر، اد­بیات­شو­ناس، عروض نظریییه‌چیسی، ترجومه‌چی، موسیقی‌شوناس، بسته‌کار، تاریخچی و ائتنوقراف کیمی شؤهرت قازانماق تاریخده چوخ آز آداما نصیب اولموشدور.

     پولاد ایراده‌لی بابور قورخو نه اولدوغونو بیلمه‌میش، گؤزونو بو­داقدان اسیرگمه‌میش، پرینسیپلریندن اصلا واز کئچمه‌میشدیر. دوشمنین آدی-سانی، حر­بی قودرتی قار­­شیسیندا تیتره‌مه‌میش، ضعیفلیک گؤستر­مه‌میشدیر. مولکو، ویلایتلری، تورپاقلاری بیر نئچه دفعه ا‌لیندن چیخسا دا، اونلاری گئری قایتارماق اوغروندا عزمله موبا­ریزه آپارمیشدیر. اوسته‌لیک، بوتون ساواشلاردا کو­ماندان اولماقلا یا­­­ناشی بیر عسگر کیمی شخصن ایشتیراک ائتمیش، دفعه‌­لرله یارالانمیشدیر. بو حر­کت اور­دونو روحلاندیرمیش، اونون شخصییتی اطرافیندا بیر اسرار هاله‌سی یاراتمیشدیر. حتّی بیر یوروشده شید­ّتلی قار فیرتیناسینا یاخالاناندا یا­خینداکی ما­غا­رایا سیغینماق با­ره‌ده ایصرارلی تکلیفلری قبول ائتمه‌میش، هامی کیمی چوخور قا­زاراق قار آلتیندا گیزلنمیشدیر. سفرلرده عسگرلرله برابر یئمک یئمیش، بوتون محرومیت و مشقّتلره اونلار­لا بیرلیکده قاتلانمیشدیر.

      بابورون خالق و اوردو طرفیندن صمیمی شکیلده سئویلمه‌سی‌نین بیر سببی ده بوتون ظفرلری اؤزونون دئییل، اول آللاهین لوطفو ایله، سونرا دا سر­کر­ده‌لرین و عسگرلرین آدی ایله باغلاما­سیدیر. بابور اطرافینداکی اینسانلارین کؤنلونو فتح ائتمگی باجارمیش، هر کسین مزیتلرینی، خیدمتلرینی لاییقینجه قییمتلندیرمیش، بعضی سیلاحداشلارینا شئعیرلر حصر ائتمیش، اونلاری اؤیموشدور.

     بابور عدالتلی بیر شاه کیمی حاقسیزلیغا قارشی همیشه باریشماز اولموش، یاغماچیلیغی، تالانچیلیغی، چاپووولچولوغو اؤلومله جزالاندیر­میش، خالقین تاخیلینی، مال-قاراسینی زورلا الیندن آلان عسگرلری دار آغاجیندان آسدیرمیشدیر. بیر یئرلی تبعه‌‌نین بیر کوپه یاغینی ضبط ائتدیگی اوچون اؤز عسگرینی اؤلونجه‌یه قدر شاللاقلاتمیشدیر. بابورون بو خا­صیتیندن خبرسیز اولان شاه ایسماییل ختایی‌نین عسگرلری ده عئینی عاقیبته اوغرامیشلار.

     بابور اؤز اؤلکه‌سی‌نین آبادلیغی اوچون وار قووّه‌سی ایله چالیشمیشدیر. فتح ائتدیگی اؤلکه‌لرده یئنی یوللار، سو آنبارلاری، بندلر، کؤرپولر، دینی عیبادت یئرلری، حا­­ماملار، سارایلار، ایجتیماعی بینالار اینشا ائتدیر­میش، بو قورغولارین بیر قیسمینی شخصن اؤزو لاییحه‌لندیر­میش، معمار­لارین و موهندیسلرین چالیشمالارینا دا­یم نظارت ائتمیش، لا­ییحه­لری یوخلایاراق اؤز دیرلی مصلحت و گؤستریشلرینی وئرمیش، بونلا­رین قیسا مود­­ّتده و کئیفیتله یئرینه یئتیریلمه‌سینه چالیشمیش، اینتئر­یئر و ائکستئریئرلرین ترتیباتینا قدر هر شئیله ماراقلانمیشدیر.

     تیجارت یوللاری اوزرینده کاروانسارا­لار، دوشرگه‌لر تیکدیر­میش، چئشمه­لر چکدیر­میش، قویولار قازدیرمیش، یولچولار اوچون ایعاشه مر­کز­­لری، حئیوانلار اوچون یئم آنبارلاری، آسا­ییشی و تهلو­که­سیزلیگی تأمین ائتمک مقصدیله ایندیکی معنادا پو­لیس منطقه‌لری یا­راتمیش، مسافه‌لری گؤسترمکله یول ایشاره‌لری قویدورموشدور. اونون امری ایله کا­بیلدن آقرایا قدر اولان مسافه د­قیق اؤلچولموشدور. بابورون سا­یه‌سینده هیندیستاندا معمارلیقدا و اینجه‌صنعتده اورتاق هیند-تورک (اورتا آسییا) اوسلوبو یا­رانمیش، قارشیلیقلی مدنی مو­بادیله باش وئرمیشدیر.

     بابور شاه یاشیللیغا دا خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. گؤردوگو ائکزوتیک بیتکیلرین و گوللرین اکیلدیگی پارکلارین و باغلارین پلانلاشدیریلما­سی زامانی اور­تا آسییاداکی چارباغ سیستئمینی تطبیق ائتمیش، گؤزل حوووضلار و فوواره‌لر دوزلتدیر­میش­دیر. مثلا، ایبراهیم لودی‌نین اوز­­­رین­ده غلبه شرفینه کابیل-بخت آدلانان نهنگ بیر پارک سالدیر­میشدیر. اونون زرفشان، باغی-وفا، باغی-صفا، هشت-بئهیشت آدی وئردیگی باغلار دا اؤز غئیری-عادی گوللری و آغاجلاری ایله سئچیلمیشدیر. بونلارین اکثریتی عصرلرله قوروناراق بوگونه قدر گلیب چاتمیشدیر. بابورون امری ایله اورتا آسییاداکی بعضی مئیوه‌لر، اؤزللیکله ان یاخشی قووون و اوزوم نؤوعلری هیندیستاندا دا بئجریلمه‌یه باش­لانمیشدیر. بو اؤلکه‌ده ایندی ده انگوری-سمرقندی آدلی اوزوم نؤوو چوخ مشهوردور.

     بؤیوک سیاسی خادیم و عالیم جوا­هیرلعل نئهرو با­بورون بو فعالییتینه یوکسک قییمت وئره‌رک یاز­میشدیر: «بابورون هیندیستانا گلمه‌سی ایله بؤیوک ترقّی یاراندی، یئنی ستیموللار حیاتا، اینجه‌صنعته­ و مئعمارلیغا نفس وئر­دی، مدنیتین دیگر سا­حه‌لری ایسه قار­شیلیقلی تماسا کئچدی. بابور والئه ائدیجی شخصییت ایدی، اینتیباه دؤورو­نون تیپیک حؤکمداری، جسور، باجاریقلی اینسان ایدی، او، اینجه‌صنعتی، اد­بیییاتی سئویردی، حیاتدان ذؤوق آلماغی خوشلاییردی». بو فیکری ائله همین دؤورلرده اورتا آسییادا و هیندیستاندا قلمه آلینمیش «تا­ریخی-ر­­شیدی»، «هومایون نامه»، «تا­ریخی-هوما­یون شاه»، «اکبر­نا­مه»، «طبقتی-اکبری»، «تاریخی-فریشته»، «جا­­هان­گیرنامه» کیمی تا­ریخی قایناقلاردا گؤستریلن فاکتلار دا تصدیق ائدیر.

     ظهیرالدین محمد بابور جمعیتین بوتون طبقه­لری ایله دایم علا­قه‌ده اولموشدور. خوصوصیله عالیملرله، شاعیرلرله، دین آداملاری ایله تئز-تئز گؤ­روشموشدور. او، علیشیر نوایی و دیگر شاعیرلر حاقیندا خوش سؤزلر سؤیله‌میش، بیر چوخ سئودیگی شاعیرین و موعاصیری‌نین موعمالارینی و بئیتلرینی اؤز دیوا‌نینا داخیل ائتمیشدیر. بابور عئینی زا­ماندا عالیملرله یاخینلیق ائتمیش، بؤیوک آسترو­نوم اولوغ بیین ر­صد­خاناسینا گئتمیش، اورادا آپاریلان تدقیقاتلارلا یاخیندان تانیش اولموشدور. او همچنین نصیرالدین توسی‌نین علمی یارادیجیلیغی، ماراغا ر­صدخاناسی، ائله‌جه ده هیند و یونان آسترونوملاری باره‌ده چوخ درین معلومات صاحیبی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. عؤمرونون سون دؤورونده صو­­­فی­لیکله جیدی ماراقلانمیش، بو ساحه‌یه عایید ادبی-بدیعی اثرلری مو­طالیعه ائتمیشدیر.

     بابورون بدیعی یارادیجیلیغی اونون شخصیتی‌نین، هومانیزمی‌نین و خاراکتئری‌نین باشقا بیر طرفیدیر. بو باره‌ده ایره‌لیده گئنیش صؤحبت آچیلاجاق. طبیعی کی، او، شاعیر و حؤکمدار اولاراق ایچکی و اَیلنجه مجلیسلری ده قورموشدور. بو­نون اوچون کیفایت قدر چوخ سبب اولموشدور: حربی ظفرلرین قئید ائدیلمه‌سی، اووا گئتمک، اوودان قاییتماق، موختلیف‌ ایدمان یاریشلاری کئچیریلمه‌سی، یوکسک روتبه‌لی قوناقلارین، سفیر­لرین گلیشی، بایراملار، سئیرانلار، دؤولت ارکانی ایله مصلحتلشمه­‌لر، یعنی دیوان توپلانتیلاری، دوست­لارلا گؤروشمک احتییاجی، نها­یت، حیاتدان ذؤوق آلماق آرزو­سو. اینجه روحلو بابور موسیقی آلتلرین­ده چالما­غی با­­جار­میش، موسیقی بسته‌له‌میش، حتّی اوخوموشدور. بو جور ­مجلیسلر ایچکی­سیز اؤتوشه بیلمزدی. بابور آرادا ایچکییه مئیل ائتمیش، حتّی موبتلا اولموشدور. 28 یاشیندان اعتیبارن گئتدیکجه آر­تان دوزادا ایچکی ایچمیش، اینتئنسیو اولماماقلا بیرلیکده تیریکدن ده ایستیفا­ده ائتمیشدیر. یالنیز 1528-جی ایلد، اؤلو­مون­دن ایکی ایل اول تؤوبه ائد­رک بو ایکی پیس آلیشقانلیغیندان واز کئچمیشدیر.

      بابورون شخصیتیندن دانیشارکن اونون بختینی و شانسینی دا قئید ائتمک لازیمدیر. او، ایلک گنجلیک ایللرینده دفعه‌لرله هر شئیینی ایتیرمیش، کؤمک­سیز و آرخاسیز قالمیشدیر. هر دفعه بیر مؤعجیزه سا­یه‌سینده یئنیدن دیر­چلمیش، اوّلکیندن ده قووّتلی اولموشدور. بو ایش­ده بختی‌نین یاور گئتمه‌سی ایله یاناشی د­رین ذکاسی و ماهیر دیپلو­مات اولماسی اونو خیلاص ائتمیشدیر. او، دؤیوش مئیدانلا­ریندا دفعه‌لرله اؤلومله اوزلشسه ده، حتّی آغیر شکیلده یارالانسا دا، موختلیف خسته­لیکلر کئچیرسه ده، حیاتدا قالمیش، نهایت، بختی و باجاریغی سایه­سینده دونیا‌نین ان مؤحتشم ایمپئرییالاریندان بیرینی قورا بیلمیشدیر. یاشادیغی تام اولمایان قیرخ سککیز ایل عرضینده نئچه اوزون عؤمره سیغمایاجاق قدر بؤیوک ایشلر گؤرموشدور. آز یاشاماسینا گلینجه، «آللاه سئودیگی قوللارینی اؤز یا‌نینا تئز آپاریر» دئیه بیر ایفاده واردیر. بلکه بو فانی دونیانی ائرکن ترک ائتمک اؤزو ده بیر شانسدیر.

                                                * * *

 

       بابور اؤزونون بعضی همکارلاری - قاضی بورهاندالدین، شاه ایسما­ییل ختایی، جاهان شاه حقیقی، شئیبانی خان، حوسئین بایقارا، سولطان سلیم، قانونی سولطان سولئیمان و باشقالاری کیمی هم حؤکمدار، هم ده شاعیردیر، علاوه اولاراق، پارلاق ایستعدادلی ناثیر و ماهیر ترجو­مه‌چی، پوئتیکایا، ایسلام حوقوقونا (فیقه)، موسیقییه و حرب صنعتینه دایر درین مضمونلو ریساله‌لر مو­للیفیدیر. او، «خطی-بابوری» آدی وئردیگی خوصوصی بیر الیفبا دا کشف ائتمیشدیر.

      بابور چاغاتای ادبیاتی‌نین علیشیر نواییدن سونرا پوئزییادا ان اوجا زیر­وه‌سیدیر. او، پوئزییا‌نین بوتون ژانر­لاریندا قلمینی سینا­میش، غزللر، مثنویلر، روباعیلر، تویوغلار، مطلعلر، موعما­لار، قطعه‌لر یازمیشدیر.

     بابور ایکی دیوان مؤلیفیدیر. بونلاردان بیرینجیسی 1519-جی ایلده تر­تیب ائدیلمیش «کابیل دیوانی»، ایکینجیسی 1528-29-جو ایلده آقرادا تر­تیب اولونموش «هیند دیوانی»دیر. حاضیردا موختلیف یئرلرده بو ایکی دیوا­‌نین بیر سیرا الیاز­ما­لاری قورونور. بیر-بیریندن حجم و احتیوا ائتدیگی اثرلرین سایی اعتیباریله فرقله‌نن الیازمالارین ان موکملی ایستانبول اونیوئرسیتئتی‌نین (کاتالوق نؤمره‌سی 3743) کیتاب­خاناسینداکی نوسخه‌دیر. «دیوانی-بابور شاهی-چاغاتایی» آدلی بو نوسخه 105 ورق­دیر. 119 غز‌لی، باشقا ژانرلاردا یازیلمیش اثرلری و خو­جا عوبئیدوللاه اهرارین «ریساله‌یی-والیدییه»سینی احاطه ائدیر.

     ایکینجی ال­یاز­ما پاریسده میلّی کیتابخانا‌نین تورکجه ال­یازمالار کوللئکسییا­سیندا (کاتالوق نؤمره‌سی 1230) ساخلانیر. جمعیسی 50 ورق­دیر، حاشیه‌لرده تورکجه و فارسجا خئیلی قئیدلر وار. بو­راداکی شئعیر­لرین سا­یی اونیوئرسیتئت الیازماسینداکیندان خئیلی آز­دیر: جمعی 87 غزل و دیگر ژانر­­لار­دا قله‌مه آلینمیش اثر­لر وار.

     توپ­قاپی سارایینداکی الیازما دا (نؤمر­سی ر.741) حجمجه کیچیکدیر (55 ورق). سرلؤوحه‌ده اثرین آدی «دیوانی- سولطان العظم بابور میرزه علیه الرحمت الغفران » شکلینده یازیلمیشدیر. بو­رادا شاعیرین 111 غز‌لی و باشقا شئعیرلری توپلانمیشدیر.

      دیگر بیر نوسخه ایستانبولدا 100-جو ایل آتاتورک بلدییّه کیتاب­خا­ناسیندا قورونور. موعلیم جؤودت (ل)یازمالاری کاتالوقوندا ک. 332 نؤمره‌سی ایله قئیده آلینان بو نوسخه «دیوانی-بابور میرزه» آد­لانیر. 74 ورقدیر. حجمینه و بورادا وئریلمیش اثرلرین (82 غزل و باشقا شئعیرلر) سایینا باخاراق بو نوسخه‌‌نین توپقاپی نوسخه­سیندن کؤچورولموش اولدوغو احتیمال ائدیلیر.

      هیندیستا‌نین رامپور شهرینده‌کینوواب کیتابخاناسیندا ساخلا­نان نوسخه جمعیسی 20 صحیفه دیر. بورادا خو­جا عوبئیدوللاه احرارین «ریساله‌یی-والیدییه»سی‌نین ترجومه‌سی و بابورون اؤزونون بیر غزلی، بیر نئچه مثنویسی، روباعیسی و مطلعسی، «عروض ریساله‌سی»ندن بیر پار­چا، فارسجا بیر نئچه روباعی، قطعه و مطلعسی وئریلمیشدیر. بو نوسخه‌‌نین یئگانه اؤزللیگی اودور کی، بوراداکی بیر روباعی بابورون اؤز خطیله یا­زیلمیشدیر. بو باره‌ده جاهان شاهین حاشییه‌ده خوصوصی قئیدی وار.

      تئهراندا سلطنت کیتابخاناسیندا قورونان نوسخه ایسه، اصلینده، بیر کوْلیاتدیر. بو کوْلیات 5 بؤلومدن عیبارتدیر. بیرینجی بؤلومده (س. 1-186) شاعیرین تؤوحید، نعت و دینی شئعیرلری یئر آلیر. ایکینجی بؤ­لومده (س. 187-377) وزن و بحرلر حاقیندا منظوم و منثور قیسملر، اوچونجو بؤلومده (س. 379-455) شئعیر وزنلری حاقیندا منثور حیصه،بئشینجی بؤلومده (س. 457-1012) بابورون خاطیره‌لری (فارس­جا ترجومه‌سی ایله بیرلیکده) وئریلمیشدیر. سون بؤلومده ایسه (س. 1013-1036) شاعیرین بعضی قصیده‌لری و بیر ریساله‌سی وار.

      مشهور بابورشوناس در. بیلال یوجل «بابور دیوانی» کیتابیندا (انکا­را، 1995) بوتون نوسخه‌لری اطرافلی تصویر ائتمیشدیر. تورک عالیمی­‌نین بو کیتابی د­رین علمی مضمونونا و فاکتلارین دقیقلیگینه گؤ­ره سئچیلیر. تورکمن عالیمی ر­­حیم­مممد کورنوو «بابور دیوانی»نی (عشق‌اباد، 2005) محض بیلال یو­جلین کیتابی اساسیندا حاضیرلامیشدیر. بیز بو ایکی کیتابلا یاناشی شاعیرین اؤزبکیستاندا نشر اولونموش «سئچیلمیش اثرلری»ندن ده (داشکند، 2008) فایدا­لاندیق. عدالت نا­مینه دئمک لازیمدیر کی، بیلال یوجلین کیتابی بابورشو­ناسلیقدا ان مؤعتبر منبعدیر.

        بیلال یوجل بوتون نوسخه‌لری توتوشدورماقلا بابورون دیوا‌نیندا 122 غزل اولدوغونو اورتایا چیخارمیشدیر کی، اونلاردان بیری چارپاز غزل­دیر. شاعیرین بو آندا عئلم عالمینه 18 مثنویسی، 216 روباعیسی، 1 مو­معماسی، 19 قطعه‌سی، 15 تو­یو­غو، 79 مطلعسی، 7 مصنوع شئعیری، 16 ناتا­مام غزلی، 3 نظمی، 16 موثرّه بئیتی، 11 موفر‌دی، 4 کیچیک منثور پارچاسی معلومدور. دیوانا دا­خیل ائدیلن بو منصور پارچالار شا­عیرین باشقا اثرلریندن آلینمیشدیر. بونلاردان باشقا، اونون فارسجا یازدیغی 2 غزل، 12 رو­باعی، 8 قطعه، 17 مطلع و 1 منثور پارچا وار. بئله‌لیکله، با­بورون دیوا‌نیندا 600-دن آرتیق اثر واردیر. بیز بابورون «سئچیلمیش اثرلری» کیتابینا فارسجا یازیلاری داخیل ائتمه‌دیک، تورکجه شئعیر­لردن 56-سی باشقا شا­عیرلره عایید اولان موعما­لا­ری، 4 کیچیک منثور پارچانی و بعضی بئیتلری چیخماق­لا 500-دن چوخ اثری موعاصیر دیلیمیزه اویغونلاشدیراراق وئردیک. علاوه اولا­راق، بابورون «اعتیقادییه» ری­سال­سینی و شا­عیرین تر­جومه ائتدیگی «ریساله‌یی-والیدییه­»نی ده همین کیتابا سالدیق.

بورادا بابور دیوا‌نی‌نین بیر اؤزللیگینی ده قئید ائتمه‌لی‌ییک: اوّلا، دیواندا دیباچه یوخدور. ایکینجیسی، غزللر، مثنویلر، روباعیلر، تویوغلار و دیگر ژانرداکی اثرلر عرب الیفباسینا اویغون اولاراق آلفا­بئتیک آر­دیجیللیقلا دئییل، گلیشی‌گؤزل دوزولموشدور، حتّی چوخ زا­مان بیر-بیرینه قاریشمیشدیر.

      بیز همین کیتابی حاضیرلایارکن اوریژینالا ایمکان داخلینده صداقت گؤستر­دیک، شئعیرلرین آذربایجانجا یاخشی سسلنمه‌سی و راحات آنلاشیلما­سی اوچون «کؤپ» و «آنا» تیپلی سؤز­لری قافییه کیمی ایشلندیکلری مقاملار خاریجینده آسسوسیا­سییا یاراتمامالاری اوچون «چوخ» و «اونا» شکلینده وئردیک، بعضی یئر­لر­ده ایسه -آی، -اَی تیپلی شکیلچیلری آنلاشیلدیغی اوچون اولدوغو کیمی ساخلا­دیق. غزل، قیسمن ده قصیده، روباعی و تویوغلار بؤلمه‌سینده صحیفه آلتیندا غلیظ عرب-فارس سؤزلری لوغتینی یئر­لشدیردیک، چونکی موتالیعه­نی یاریمچیق کسیب بو و یا دیگر سؤ­زون معناسینی کیتا­بین سونون­دا­کی لو­­­غتده آختارماغین نه قدر خوشا­گل­مز ایش اولدوغو ها­میمیزا معلومدور­­. هر احتیمالا قارشی سوندا بؤ­یوک بیر لوغت وئر­­­مگی ده لا­زیم بیلدیک.

بابورون پوئزییاسی مؤوضو باخیمیندان چوخ الواندیر. اونون ان اساس مؤوضوسو، طبیعی کی، عشق و محبت، حسرت و هیجراندیر. لا­کین بونونلا یا­ناشی شاعیرین بیر چوخ لیریک اثری آوتوبیوقرافیک مضمون داشیییر. بورادا حربی یو­­روشلر، ایچکی مجلیسلرین، دوستلارینا، مامورلارینا و یاخین آداملارینا، زؤو­جه‌لرین، اؤزونون شخصی قوصورلا­رینا حصر ائتدیگی شئعیرلر ده آز دئییل. بابو­رون شئعیرلری سانکی تنها بیر گوشه‌ده دوشونوله‌رک یازیلما­میش، صؤحبت اسناسیندا، هامی‌نین یا‌نین­دا بداهتن سؤیلنمیشدیر. اونلاردا سونسوز بیر سا­ده‌­لیک و طبیعی‌لیک موشاهیده اولونور.

      بابورون شوخ و اویناق غزللری، ایجتیماعی-فلسفی مضمون­لو روباعیلری، تویوغلاری، مثنویلری، قطعه‌لری، مطلعلری باره‌ده «سئچیلمیش اثرلری»نه یازدیغیمیز اؤن سؤزده گئنیش معلومات وئریلمیش، اونلار موختلیف ادبی یؤنلردن یئترینجه تحلیل ائدیلمیشدیر. بورادا یالنیز بیر غزلینی وئرمک ایستردیک:

 

خطین آرا عوزارین - سبزه ایچینده لاله،

اول چئشمی-پورخومارین - لاله‌ده‌کی غزاله.

 

بوتون پریلر، ائی جان، گردینده زار و حئیران،

گویا عرعر نومایان آی دؤوره‌سینده هاله.

 

مئهرو وفانی اغیار چوخ گؤردو سندن، ائی یار،

جؤورو جفانی بیسیار قیلدین مانا حوا­له.

 

هیجرینده، ائی پریرو، گؤزومدن اوچدو اویغو،

هر گئجه دانا دوغرو ایشیمدیر آه و ناله.

 

 اوزومه باخسان، ائی یار، گؤررسن یوز غوصه وار،

 عشقینده بابور یازار بو نؤوع یوز ریسا­له.

 

      ظهیرالدین محمد بابورون یارادیجیلیغیندا ریساله‌لر چوخ موهوم یئر توتور. بونلاردان «عروض ریساله‌سی» (1523-25)، آدیندان دا گؤروندو­یو کیمی، ادبیات نظریییه‌سینه حصر اولونموشدور. ریساله عروض وزنی حاقیندا تورکجه و فارسجا یازیلمیش اثرلردن فرقلیدیر. مؤلیف اساس دیقتینی تورک عروضونا یؤ­نلتمیش، بیزه خاص اولان شئعیر شکیللریندن تویوغ، قوشوغ، تارخانی، اؤلنگ و دیگر ژانر­لاری اط­رافلی تحلیل ائتمیشدیر. بابور عروضون 21 بحری و 272 وز­نی حاققیندا گئنیش معلوماتلا یاناشی تورکجه و فارسجا نومونه‌لر وئرمیشدیر.

     شاعیرین دیگر بیر ریساله‌سی «موبییه‌نی-ذکات»دیر (1521). بورادا ایسلامین حنفی‌لیک طریقتی ایله علاقه دار بعضی مسله‌لر (زکات، خومس، عشار، خراج و س.) حاقّیندا مثنوی طرزینده معلومات وئریلیر. «کیتاب نظمی‌نین سببی» قیسمین­دن آنلاشیلدیغینا گؤره، با­بور بو اثری اؤو­لادلاری هومایونا و کامرانا اؤیود-نصیحت وئرمک مقصدیله قلمه آلمیشدیر.

 شاعیرین «اعتیقادیییه» ریساله‌سی ده دینی مؤو­ضو­دادیر. بابور بو اثرینده دینین اساسلارینی و فیقهی بیر ایلاهیاتچی موسلمان عالیمی سویییه‌سینده بیلد­یگینی نو­­ماییش ائتدیرمیشدیر.

موتفکّیر شاعیر 1504-جو ایلده «خطی-بابوری» آدلی خوصوصی بیر الیفبا کشف ائتمیش، تورک دیلی‌نین فونئتیکاسینی داها دولغون عکس ائتدیرن همین الیفبا ایله قو­رانی-کریم یازدیرمیشدیر.

     بونلاردان باشقا، بابور تاریخی منبعلرده قئید اولونان ایکی ریساله ده قلمه آلمیشدیر. «موسیقی علمی» و «حرب ایشی» آدلانان بو اثرلر، تأسوف کی، ایندییه قدر تاپیلمامیشدیر.

بابور عئینی زاماندا تورک ادبیاتیندا ایلک ترجومه‌چیلردن ب­­­ریدیر. آغیر خسته اولدوغو زامان اگر بو خسته‌لیکدن قورتولسام، او زامان منه با­بور آدینی قویان خوجا اوبئیدوللاه احرارین «ریسا­له یی-والیدییه»سینی فارسجا­دان تورک دیلینه ترجومه ائده‌جگم دئیه عهد ائدن بابور 1528-جی ایلین 6 نو­یا­بریندا ترجومه‌یه باشلا­میش، «با­بورنامه»ده یازدیغینا گؤره، تک بیر گون آرا وئرمکله اثری ایکی هفته عرضینده تاماملامیشدیر. بابور بو ریساله‌‌نین مولیفینه درین حؤرمت و سونسوز احتیرام بسله‌دیگی اوچون همین اثر بابورون دیوا‌نی‌نین اولینه قویولموشدور. بابورون ترجومه‌چیلیک فعالیتی‌نین اؤرنگی اولان «ریسا­له‌یی-والیدییه» اونون «سئچیلمیش اثرلری»نه داخیل ائدیلمیشدیر.

                                                              ***

 

        قاضی ظهیرالدین محمد بابورون یارادیجیلیغیندا «بابورنامه» (دیگر آد­لاری: «وقایئع» و «بابورون خاطیره‌لری») اثری موهوم یئر توتور، اونا گؤره ده بو اثر حاقیندا خوصوصی دانیشماق لازیمدیر. تورک و ایسلام ادبییا­­­تیندا مئموار ژانریندا یازیلمیش ایلک اثر اولان «بابورنامه» 1494-1529-جو ایللر آرا­سیندا اورتا آسییادا، افقانیستاندا و هیندیستاندا باش وئرن بوتون حادیثه‌لری، مؤلیفین اؤز حیاتینی، او دؤورون بوتون سیاسی خادیملرینی، عئلم و اد­بیات نوماینده­لری­نی احاطه ائدیر. کیتابدا او رئگیونون فلوْرا و فاوُناسی، جوغرافییاسی، ائتنو­قرافیک اؤزللیکلری باره‌ده گئنیش معلومات وار. اثرین اوندان آر­­تیق الیازما نوسخه‌سی مؤوجوددور.

      «بابورنامه» هله مؤلیفین اؤز ساغلیغیندا بؤیوک عکس-صدا دو­غور­موشدور. تکجه اکبر شاهین ساراییندا اوچ دفعه فارسجایا ترجو­مه ائدیلمیشدیر. یئکدیل رأی‌یه گؤره، ان یاخشی ترجومه عبدالرحیم خا­نی­­-خانانا مخصوصدور (1586). او، بابو­رون یاخین سیلاحداشی، مشهور تورکمن سرکرده‌سی، چاغاتای، تورکمن، ائلجه ده بیزیم ادبیاتین کلاسسیکی بایرام خا‌نین اوغلودور. باهارلی بویونا منسوب اولان بایرام خان اوّلجه بیر مود­ّت شاه ایسما­ییل ختایی‌نین یا‌نیندا قوللوق ائتمیشدیر.

     «بابورنامه»‌نین شؤهرتی قیسا مودّت عرضینده آوروپایا دا یا­ییلمیش، ویتسئن اونون حاقیندا هوللاند دیلینده (1705)، ج.لئیدئن و و.ائرکسین اینگیلیس دیلینده (1826)، پاوئدئ کورتئیل فرانسیز دیلینده (1871) یازیلار یازمیش، بعضی حیصه‌لرینی ترجومه ائتمیشلر. اثر ایلک دفعه1857-جی ایلده مشهور روس تورکولوقو ن.ای.ایلمینسکی طرفیندن کازاندا چاپدان بوراخیلمیشدیر. آ.ن.سامویلوویچ ایسه 1917-جی ایلده سانکت-پئتئربورقدا «ایمپئراتور بابورون شئعیرلری» آدلی کیتابی روس دیلینده نشر ائتدیر­میشدیر.

     «بابورنامه»‌نین ایلک تام ترجومه‌سی تا­‌نینمیش اینگیلیس عالیمی آننئت سو­ساننا بئوئریج طرفیندن 1905-جی ایلده حیاتا کئچیریلمیشدیر. او، اثرین حئید­ر­اباد نوسخه‌سی‌نین فاکسیمیله‌سینی سینکوقرافییا اوصولو ایله چاپ ائتمیش، ترجومه‌سینی وئرمیش، اون صحیفه‌لیک اؤنسؤز یازمیش، کیتابین آخیرینا شخص، قبیل، طایفا، بوی آد­­لاری و جوغرافی آدلار گؤستریجیسی علاوه ائتمیشدیر. آننئت خانیم بابورون خا­طیره‌لرینی گیببونون و نیو­تو­نون مئموارلاری ایله موقاییسه ائتمیشدیر. داها سونرا بؤیوک اؤزبک عالیمی عبدالرئوف فیطرت 1928-جی ایلده «بابورنامه»دن بعضی فراقمئنتلری چاپ ائتدیرمیشدیر. اثر اوردیناریوس پروفئسسور رشید رحمتی آرات طرفیندن تورک دیلینه (1940)، بئوئریجین اینگیلیسجه ترجومه‌سی‌نین اساسیندا میخایل سالیئ طرفیندن روس دیلینه چئوریلمیش، 1943-جو ایلده داشکندده، 1958-جی ایلده ایسه موسکوا­دا چاپدان بوراخیلمیشدیر. «بابورنامه» عومومن دؤرد د­فعه اینگیلیس (1826، 1905، 1921، 1922)، اوچ دفعه فرانسیز (1879، 1980، 1985)، بیر دفعه المان (1878)، بیر دفعه ایسپان (2005) دیلینه چئوریلمیشدیر.

     بابورون ایرثی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینه اؤزبک عالیملری ده موهوم تؤحفه‌لر وئر­میشلر. «بابورنامه» 1948-جی ایلده داشکندده ایکی جیلد حالیندا نشر ائدیلمیش، 1959-جو ایلده ایسه بابورون سئچیلمیش اثرلری ایشیق اوزو گؤرموش، 1956-66-جی ایللر­ده اوچ جیلدلیگی چاپ اولونموشدور. تا‌نینمیش بابور­شوناس پارسا شمسی­یئو 1960-جی ایل­ده بیر نئچه نوسخه اساسیندا «بابورنامه»‌نین علمی-تنقیدی متنینی حاضیرلا­میشدیر. 1982-جی ایلده م.سالیئ‌نین روسجا ترجومه‌سی یئنیدن اوخوجولارا تقدیم ائدیلمیشدیر.

       1980 و 1985-جی ایللرده «بابورنامه» UNESCO خطی ایله س.عظیم­جا­نو­وا‌نین (اؤزبکیستان)، عبداله حبیبی (افقانیستان) و محب الحسنین (هیندیستان) رئداکتورلوغو، تا­‌نینمیش فرانسیز تورکولوقو لوی بازئ‌نین اؤن سؤزو ایله فرانسیز دیلینده ایکی دفعه نشر اولونموشدور. 1994-جو ایلده یاپون شرقشوناسی ای.مانو اثرین علمی-تنقیدی متنینی چاپ ائتدیرمیشدیر.

    بابورون ماجرالارلا دولو افسانوی حیاتی یازیچیلاری دا یاخیندان ما­را­لاندیرمیشدیر. فرانسیز یا­زیچیلاری ف.قرئنارد (پاریس، 1930) و ف.آ.ستیل (پاریس، 1940)، آبش یازیچیسی و.قاکسونی (نیویورک، 1980) بابور حاقیندا رومانلار یاز­میشلار. طبیعی کی، بو اثرلرین اساسیندا «بابورنامه»ده‌کی فاکتلار دا­یانمیشدیر. مشهور ادیب مو­نیلاله ایسه بابورون حیاتیندان بحث ائدن 6 رو­مان قلمه آلمیشدیر. بو اثرلر آراسیندا ان پوپولیاری آمئریکالی یازیچی ها­رولد لامبین 1961-جی ایلده نیویورکدا چاپدان چیخان « Babur the Tiger. First of the Great Mogols» کیتابیدیر. همین کیتاب موختلیف اؤلکه‌لرده دفعه ­لرله نشر ائدیلمیش، 2000-جی ایلده موسکوادا روس دیلین­ده « Бабур-тигр. Вели­кий за­во­е­ва­тель Востока» آدی ایله چاپ اولونموشدور.

      اؤزبک ادیبلری ده بابورا بیر سیرا اثرلر حصر ائتمیشلر. آیبک، ب.بای­کا­بولوو و خورشید دؤوران قلمه آلدیقلاری پوئمالاریندا، پیریم­قول قدیروو «اولدوزلو سما» روما‌نیندا، خئیرالدین سولطانوو ایسه «با­بوری­نامه» پووئستینده بابورون اؤلمز صورتینی جانلاندیرمیشلار.

     بابورون یارادجیلیغی، خوصوصیله «بابورنامه» اثری ایله بیر چوخ اؤلکه‌لرین عالیم و موتخصیصلری مشغول اولموشلار اونلاردان او.ائرکسین، ل.م.پولل، س.م. ائد­­واردس، آ.س.بئوئریج، پ.م.کالدئکوت، چ.ستوری، ائ.هولدئن، ل.او.کینق، ف.ژ.تالبوت، ای.ما­نو، د.روسس، م.ف.کؤپرولو، ر.ر.آرات، ه.بایور، ز.مانسوری، پ.شار­ما، آ.ک.سینقه، ن.وئسئلووسکی، م.سالیئ، ای.و.ستئبلئوا و باشقالاری بابورون اد­بی ایرثی‌نین تد­قیقینده موهوم ایشلر گؤرموشلر.

     اؤزبکیستاندا بین‌الخالق بابور فوندو و بابور یارادیجیلیغینی اؤیرنمک اوزره بین‌الخالق علمی ائکسپئدیسییا تشکیل ائدیلمیشدیر. توپلانان مینه یا­خین کیتاب و سند «بابور و دونیا سیویلیزاسییاسیندا اونون یئری» آدلی خا­طیره مو­زه­یینده قورونور. بو کیتابلار آراسیندا بابورون موختلیف دیللره چئوریلمیش اثرلری ایله یاناشی «بابورنامه»‌نین ترجومه‌لری، بؤیوک موغول ایمپئرییاسی­‌نین تاریخی حاقیندا قلمه آلینمیش تدقیقاتلار خوصوصی یئر توتور. او.ائرکسی‌نین اؤز­بکجه‌یه چئوریلمیش «هیندیستاندا بابوری دؤولتی» (داشکند، 1997) و پ.شار­ما‌نین «بابوریلر سلطنتی» (داشکند، 1999) کیمی فوندامئنتال آراشدیرمالار خوصوصیله دیقتلاییقدیر. اندیجاندا سالینمیش بابور پارکیندا اونون رمزی قبری قو­یولموش، «ارک ایچی» آدلانان خاطیره کومپلئکسی اوجالدیلمیشدیر.

                                                                      ***

 

      «بابورنام» اوچ حیصه دن عیبارتدیر. «فرقان» آدلانان بیرینجی حیصه ­ده بابورون تاختا چیخدیغی10 اییون 1494-جو ایلدن 14 اییون 1504-جو ایله قدر باش وئرن حادیثه‌لر اؤز عکسینی تاپیر. بو اون ایل عرضینده بابور طالعیین بیر سیرا آغیر سیناقلارینا معروض قالمیش، آتا مولکونو دفعه لرله ایتیرمیش و قازانمیش، آخیردا یئنه ایتیره‌رک چاره‌سیزلیک ایچینده خوراسانا گئتمک اوزره وط‌نینی ترک ائتمیشدیر.

«بابورنامه»‌نین ایکینجی حیصه سی «کابیل» آدلانیر. 14 اییون 1504-جو ایلدن 12 دئکابر 1520-جی ایله قدرکی 15 ایل یاریملیق دؤورو احاطه ائدن بو حیصه ده بؤ­یوک دؤولت خادیمی و سرکرده سایسیز-حسابسیز ووروشلاردا ایشتیراک ائتمیش، نها­یت، بللی بیر جوغرافییا اوزرینده اؤز سلطنتینی قورا بیلمیشدیر. ماراقلیدیر کی، بابور 1494-جو ایلدن 1510-جی ایله قدر او دؤورده مرکزی آسییادا و اطراف جوغرافییادا ان موقتدیر حؤکمدار اولان شئیبانی خانلا موتمادی اولاراق چار­پیشمیشدیر. شئیبانی خان اونو آددیم-آددیم ایزله‌میش، حتّی کابیله قدر گلمیشدیر. 1510-جو ایلده شئیبانی خا‌نین شاه ایسماییل طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایله با­بور کا­بیلی الینده ساخلاماقلا اسکی تورپاقلاری اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. بوندان دا بیر شئی چیخمایینجا هیندیستانا یؤنلمیشدیر.

«بابورنامه»‌نین «هیندیستان» آدلانان حیصه‌سی 8 اوکتیابر 1526-جی ایل­دن 1529-جو ایلین 5 سئنتیابرینادک اولان دؤورون حادیثه‌لرینی احاطه ائدیر. اصلینده، بابورون هیندیستان ماجراسی هله 1519-جو ایلده باشلامیشدیر. او، همین واختدان سونرا هیندیستانا بئش دفعه یوروش ائتمیش، پنجابی (1519/20)، قندا­هاری (1522)، لاهورو (1523)، دئهلینی و آقرانی (1526) اله کئچیرمیش، افقا­نیستانی، بلوجیستانی و شیما­لی هیندیستانی اؤز حؤکمرانلیغی آلتینا آلاراق بؤیوک موغول­لار ایمپئرییا­سی‌نین تملینی قویموشدور. اثرین «هیندیستان» قیسمینده بابورون یئرلی حؤکمدارلاردان ایبراهیم لودی ایله پا­نیپات ساواشی، هیند راچپوت­لا­رین باشچیسی رانا سانکا ایله کانوا ساواشی، افقان طایفالاری و بئنقاللارلا سا­واشی اؤز عکسینی تاپمیشدیر.

     بابورون خاطیره‌لری بئش یئرده قیریلیر. خوراسانا گئتمک اوزره وط‌نینی ترک ائتدیگی ایلین، یعنی 908-جی ایلین (1503-04) حادیثه لری باشا چاتمادان کسیلیر، 909-جو ایلین (1504-05) حادیثه‌لری ایسه بوتونلوکله یوخدور.

     خاطیره‌لر ایکینجی دفعه914-جو ایلین اوللرینده کسیلیر، اون ایل 7 آیلیق فاصیله‌دن سونرا 925-جی ایلده تکرار باشلا­ییر. یعنی کیتابدا 1508-جی ایلین ماییندان 1519-جو ایلین 3 یانوارینادک اولان دؤورون حادیثه لری یوخدور.

      بابورون خاطیره‌لری‌نین 926-جی ایلین اوللریندن (12 دئکابر 1520-جی ایل­دن) 932-جی ایله (18 اوکتیابر 1525-جی ایل) قدر اولان حیصه سی ده یوخدور.

خاطیره‌لرده 1528-جی ایلین 2 آپرئلیندن 15 سئنتیابرینادک بئش آی یاریمی احاطه ائدن و آچیق­لانمایان بیر کسینتی ده وار.

     بابورون خاطیره‌لری 936-جی ایل محرم آیی‌نین 3-ده (3 سئنتیابر 1529-جو ایل) سونونجو دفعه کسیلیر. اوندان سونرا یاشادیغی اون بئش آی یاریم بویونجا یا بیر شئی یازمامیش، یا دا یازدیقلاری ایتمیشدیر. بابور 937-جی ایلین 5 جومادویول­و­ول گونو (25 دئ­کابر 1530-جو ایل) وفات ائتمیشدیر. بیز بو بوشلوقلاردا باش وئرن حادیثه‌لرین قیسا ایجمالینی متن التی حاشییه‌لرده وئره‌رک منظره‌نی قا­با شکیلده تاماملا­ماغا، خاطیره‌لری بیر نؤو برپا ائتمه‌یه چالیشمیشیق.

      بابورون بو خاطیره‌لری نئجه و نه زامان یازدیغی حاقیندا دقیق معلو­مات یوخدور. دقیق بیلینن بیر شئی وارسا، او دا همین دؤورده سارای تاریخچیسی، مونشی و یا خرونیستین اولمادیغیدیر. ائله ایسه بابور بوتون حادیثه‌لری اؤزو قئیده آلمیش، خوصوصی گونده‌لیک توتموشدور. لاکین اثرده بونو تصدیق ائدن جیدی بیر ایشا­ره یوخدور. بوتون حاللاردا احتیمال ائتمک اولار کی، بابور مونتظم و یا آرا-سیرا گونده‌لیک توتموش، بو ماتئریاللار اساسیندا خاطیره‌لرینی هیندیستاندا یا­زیب بیتیر­میشدیر. خاطیره‌لرین سون دؤورونو احاطه ائدن ایللرده بابور حادیثه لری گونبَگون تصویر ائدیر، حتّی سحر، گون اورتا، ایکیندی، آخشام، گئجه باش وئرن حادیثه‌لری ده موفصل نقل ائدیر.بعضی مقاملاردا بو و یا دیگر حادیثه و یا شخص حاقیندا تحکییه‌نی کسن مؤلیف بو باره‌ده سونرا معلومات وئره‌جگینی بیلدیریر. تک بیر یئرده ایسه (3 مارت 1529-جو ایلده) بونو قئید ائدیر: «خوجا یحیا‌نین نوه‌سی خو­جا کلان ایسه مندن یازماقدا اولدوغوم وقایئعنی ایسته‌میشدی. صورتینی چیخارتدیر­میشدیم، اونو دا شهرک واسیطه‌سیله گؤندردیم».

 

 

        «بابورنامه»ده فاکتیکی ماتئرایل، بیر-بیرینه قاریشان حادیثه لر، آلیشما­­دیغیمیز آدلار حد­سیز د­ر­جه‌ده چوخدور، لاکین بونا باخمایاراق اثر سونسوز ماراقلا، بیر ماجرا ادبیاتی نومونه‌سی کیمی ذؤوقله اوخونور. بابورون دیلی‌نین ساده‌لیگی، اوبراز­لیلیغی، موشاهیده‌لری‌نین ظریفلیگی، غئیری-عادیلیگی، دبدبه‌دن اوزاق تحکییه طرزی، صمیمیتی اینسانی حئیران ائدیر.

      بابور هر شئی حاقیندا اوبیئکتیو و دقیق یازمیشدیر. موعاصیری اولدوغو و یا اؤزوندن اول یاشامیش حؤکمدارلار، اونلارین نسبی، حیاتی، خاصیتی، ساواشلا­ری و مئیدان موحا­ریبه‌لری، آدبااد گؤسترمکله آروادلاری و جارییه­لری، اوغوللاری و قیزلاری،میرلری و بی­لری، سارایلاریندا یاشا­یان عالیملر، شا­عیر­لر، رساملار، موسیقیچیلر، خطاطلار و باشقا صنعتکارلار حاقیندا گئنیش و ماراقلی معلوماتلار وئرمیشدیر. گزیب گؤردویو یئرلرده‌کیتاریخی آبیده‌لر، آیری-آیری خالقلارا، طایفا و قبیله­لره خاص اولان ائتنوقرافیک اؤزللیکلر، عادت-عنعنه­لر، یئمکلر، گئییملر اونون نظریندن یایینمامیشدیر. بابور طبیعتین گؤ­زللیکلرینی، فرقلی جوغرافی اراضیلرده بیتن آغاج و گوللری، مئیوه و بیتکیلری، حئیوانلاری، قوشلاری، با­لیقلاری دا عئینی حساسلیق و دیقتله تصویر ائتمیشدیر. او، موسیقی، خوصوصن ده موغاملار حاقیندا درین معلومات صاحیبی اولدو­غونو گؤسترمیشدیر. بو معنا­دا «بابورنامه» او دؤورون بیر ائنسیکلوپئدییا­سی ساییلا بیلر.

      بابور حتّی اؤز شخصی قوصور­لا­رینی گؤسترمکدن، اؤزونه تنقیدی یاناشماقدان، بعضاً ده ایستئهزا ائتمکدن چکینمه‌میشدیر. اونون ایچکی مجلیسلری، معجون، کمالی، تیریک قبول ائتمه‌سی ده خاطیره‌لر­ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بابور اؤز تا­بئعلیگینده‌کی‌لره و قوهوملارینا دا اوبیئکتیو قییمت وئرمیشدیر. حتّی اؤز عمیسی اوشاقلاری اونا قارشی خیانت ائدنده، دؤولت چئوریلیشی تشکیل ائدیب تاختی اونون الیندن آلماق ایسته‌ینده بئله بابور اونلاری باغیشلامیشدیر.

بابور بیر چوخ یئرده عمیلری‌نین، داییلاری‌نین، خالالاری‌نین اونا و آناسینا قارشی حاقسیز­لیق ائتدیکلرینی وورغولامیش، اونلاردان اعتیبار و شفقت گؤرمه‌دیکلرینی قئید ائتمیشدیر: «بونلاری یازماقدان مقصدیم شیکایت دئییل، گئرچکلری سؤیله‌مک­دیر، بو سؤیلننلردن مقصد اؤزومو تعریف دئییل، گئرچکلشمیش اولانلاری بیان ائتمکدیر. بورادا هر سؤزون دوغروسونو و هر ایشی اولدوغو کیمی یازماغی گرکلی سایدیغیم اوچون، شوبهه‌سیز کی، آتا و بؤیوک قارداشدان یاخشی و پیس نه ائشیدیلیب گؤرولموشسه اونلاری سؤیله‌دیم، قوهوملاردان و یادلاردان دا نه قوصور و یا مزیت گؤرولموشسه، اونلاری یازدیم. اوخویان معذور گؤرسون، ائشیدنلر ده قینا­ماسین».

 «بابورنامه»ده یوزه یاخین شئعیر پارچاسی وار. بونلارین بیر قیسمی شاعیرین اؤز اثرلری، بیر قیسمی باشقا شاعیرلرین، اساسن ده سعدی شیرازی‌نین شئعیرلریدیر. یئری و مقامی گلدیکجه قوراندان آلینتیلار، فارسجا و تورکجه بیر نئچه آتا­لار سؤزو وار. فارسجا شئعیرلرین و آتالار سؤزلری‌نین اوریژینالینی سطری ترجومه‌لری ایله بیر­لیکده وئرمگی مقصده اویغون سایدیق.

       بو مؤحتشم اثری آنا دیلیمیزه چئویررکن اونون تورکجه (رشید رحمتی آرات)، روسجا (میخایل سالیئ) ترجومه‌لری ایله یاناشی پارسا شمسییئو طرفیندن حاضیرلانمیش اؤزبکجه-چاغاتایجا نشریندن ایستیفاده ائتدیک. بابورون دیلی، خوصو­صن ده مورکّب جومله‌لر سینتاکتیک باخیمدان فارسجا‌نین تاثیری آلتیندادیر. میثال اوچون: «صاباحی دیواندا قولو بَی کیم، کاشغارغا سولطان سید خان قاشینا ائل­چیلیککه باریب ایدی، کلیب مولازیمت قیلدی». ساده جومله‌لر ایسه تام توکجه‌دیر. اونا گؤره ده بعضی جومله‌لری داها دقیق آنلاماق اوچون اونلاری تورکجه و روسجا متنلری ایله توتوشدورماق لازیم گلیردی. بوندان باشقا، همین دؤورده حیاتین موختلیف ساحه‌لرینده ایشلنمیش چوخ­سایلی تئر­مین و تعبیرلرین قارشیلیغینی تاپماق آسان دئییلدی. بو باخیمدان تورکجه و روسجا ترجومه‌لر بیزه موستثنا درجه‌ده کؤمک ائتدی. اثرین کوْلوْریتینی قوروماق اوچون بعضی تئرمین و دئییملری اولدوغو  کیمی ساخلادیق و کیتابین سونوندا وئریلن قئیدلر و ایضاحلار قیسمینده اون­لارین معناسینی آچیقلادیق.

       شوبهه‌سیز کی، بو بؤیوک حجملی مورکب اثرین ترجومه‌سی نؤقصان و قوصورلاردان دا خالی دئییلدیر. بیزیم آرزوموز بو ترجومه‌دن سونرا داها مو­کمل ترجومه‌لرین مئیدانا چیخماسیدیر. یوخسا کی، اوجوز شؤهرته و بیرینجی­لیک پالماسینا صاحیب اولماق کیمی بیر ایستگیمیز، الهمدولیللاه، یوخدور و اولا دا بیلمز. بیزیم تورکلویه تمنناسیز خیدمتدن باشقا بیر قایه‌میز یوخدور.

     مؤعتریضه ایچینده قارا شریفتله آ-ب ایله وئریلن رقملر حئیدر­اباد نوسخه­سی‌نین صحیفه لرینی گؤستریر.

یئکون اولاراق دئمک اولار کی، اورتاق تورک ادبیاتی‌نین ان پار­لاق سیما­لا­ریندان بیری اولان ظهیرالدین محمد بابور چاغاتای اد­بیاتیندا پوئزییادا علیشیر نوایی‌دن سونرا ایکینجی ان اوجا زیر­وه، نثر ساحه‌سینده ایسه بیرینجی، فتح اولونمامیش زیروه‌دیر. بابور بوتون قانی، جانی، دیلی و خاراکتئری ایله تورکدور، همیشه ده بونونلا فخر ائتمیشدیر. تورکلوکله و بابورلا فخر ائتمه نؤوبه‌سی ایندی بیزده‌دیر. بابورون شخصیتی‌نین و اثرلری‌نین تانیدیلماسی و طبع­لیغی تورک ضیالیلاری‌نین بیرینجی درجه‌لی وظیفه‌لریندندیر. زیرا گنج نسله تورک اولو­لارینی تانیتمادان، اونون تاریخی یادداشینی تزله‌مه‌دن کئچمیشله بوگون، بو­گونله گله‌جک آراسیندا ساغلام کؤرپو قورماق مومکون دئییل. حالبوکی مو­عاصیر دؤورده، قلوباللاشان دونیامیزدا بونا بؤیوک احتییاج وار.

      دونیا تاریخینه تورک آدینی اؤز کسکین قیلینجی و ظریف قلمی ایله قیزیل حرفلرله یازمیش ظهیرالدین محمد با­بو­رون بوگونه قدر اؤلکه‌میزده یالنیز بیر کیتابی نشر ائدیلمیشدیر. مو­تخصیصلر خاریجینده اونون صنعتی ایله چوخ آز آدام تانیشدیر. بو آجی گئر­چکله اوز­لشمک مومکوندور، آنجاق اونونلا با­ریشماق اولماز. اونا گؤره ده بیز بابورون «سئچیلمیش اثرلری»ندن سونرا اونون مشهور «بابورنامه»سینی ده آنا دیلیمیزه ترجومه و نشر ائتمگی قرارا آلدیق. اورکدن اینانیریق کی، آذربایجان اوخوجولاری و ادبی ایجتیماعییت بابورون بو کیتابینی دا بؤیوک رغبتله قارشیلایاجاق، بو آزمان شاعیر-حؤکمدارلا باغلی ادببیات، اد­بیییاتشوناسلیق و تد­ریس سا­ه­سینده اوزون مودت­دن بری مؤوجود اولان بوشلوق، گئج ده اولسا، دولدورولاجاقدیر.

      بیز اؤز عنعنه میزه صادیق قالاراق، بو کیتابی دا تورکسوی کیتاب­خا­ناسی سئرییاسی سیلسیله‌سیندن­ نشر ائدیریک. بونونلا دا تورک دونیا­سی‌نین یونسکو-سو ساییلان تورکسوی-اون تورک خالقلاری‌نین بیر-بیرینه یا­خینلاشماسی، عومو­می اینکیشافی و قارشی­لیقلی زنگین­لشمه‌سی اوغروندا آپاردیغی جوشغون و نجیب فعالیییته کیچیک بیر تؤحفه وئردیگی­میزه اینانیریق.

    بورادا بیر مسله‌نی نؤوبتی (اون ایکینجی!) دفعه وورغولاماق ایستییریک: تورکسوی کیتابخا­ناسی سئرییاسی لاییحه‌سی بو­­­تونلوکله کؤ­نوللولوک اساسیندا حیاتا کئچیریلیر. لاییحه­ده ایشتیراک ائدن هر کس، او جومله‌دن کیتا­بی تورکجه و روسجا ترجومه‌لریندن ایستیفاده ائتمکله اوریژینالیندان آنا دیلیمیزه چئویرن،اؤن سؤ­زون، قئید و ایضاحلارین مو­لیفی بنده‌نیز رامیز عسکر، رئداکتورو حؤر­متلی پروف. در. حوسئین ایسما­ییلوو بو ایشی تورکلوگه بیر خیدمت اولسون دئیه هئچ بیر موا­جیب و هوْ­نوْرار آلمادان تمنناسیز یئرینه یئتیر­میشلر. ترجومه زا­­­مانی منه آنکارادان موختلیف علمی ادبیات گؤندرن، بیر سیرا تئخنیکی مسله‌لرین حلینده کؤمک ائدن عزیز دوستوم، آوراسییا یازارلار بیرلیگی‌نین اورقانی «قارداش قلملر» ژورنا­لی­‌نین رئداکتورو عؤمر محمت اوغلونا و بو کیتابداکی فارسجا شئعیرلرین سطری ترجومه‌سی‌نین حاضیرلانماسلندا امگی کئچن دوستوم ایلقار الفی اوغلونا، خوصوصیله ترجومه اوزرینده ایشله‌دیگیم زامان منه هر جور شراییط یارادان، معنوی جهتدن دستک اولان حیات یولداشیم سولماز خانیما سونسوز تشکورومو بیلدیریرم.

 باکی، 24 مارت 2011-جی ایل.

«بابورنامه» کیتابینی بو لینکدن یوکله‌یین


آچار سؤزلر : تورک, تورک دونیاسی, اؤزبک, تاریخ,