+0 بگندیم
بابور نامه
ظهیرالدین محمد بابور: حیاتی، شخصیتی و اثرلری
عسکر رامیز
کؤچورن: عباس ائلچین
«بوتون شرق فاتئحلریندن فرقلی اولاراق او چوخ-چوخ اینسانپرور ایدی... آداملار اونون باره‌سینده باشقا معنادا نه دوشونورلرسه دوشونسونلر، بیز بو بؤیوک قلبلی و اونسیتجیل نهنگه درین رغبتله یاناشماقدان باشقا اونون حاقیندا هئچ نه دوشونه بیلمه‌ریک».
ب.ن.مورلئند.
«موسلمان هیندیستا‌نی‌نین آقرار سیستئمی» کیتابیندان.
معلوم اولدوغو کیمی، دونیا‌نین ان زنگین، کؤکلو دیللریندن بیری اولان تورک دیلی اوچ بؤیوک قروپا - اوغوز، قیپچاق و قارلوق قروپلارینا آیریلیر. هر قروپ دا اؤز تاریخی اینکیشاف مرحلهسیندن آسیلی اولاراق اؤزلوگونده بیر نئچه قولا بؤلونور. مثلا، قارلوق قروپونا حاضیردا اؤزبک، اویغور، ساری اویغور، سالار و سایر دیللر داخیلدیر. واختیله مؤوجود اولموش قاراخانی و چاغاتای دیللری ایسه قارلوق تورکجه‌سی‌نین تاریخی ائتاپلاریدیر. اوسته‌لیک، بو دیللرده زنگین ادبیات یارانمیشدیر. قاراخانی دؤنمینده ماحمود کاشغاری «دیوان لغات الترک»و، یوسیف بالاساغونلو ایسه «قوتادغو بیلیگ»ی یازمیشدیر. بونلار اورتاق تورک ادبیاتی‌نین و تورک دونیاسی‌نین تمل اثرلریدیر. چاغاتایجادا دا تورکلوک اوچون بؤیوک اؤنم داشییان اثرلر قلمه آلینمیشدیر.
20. عصرده قارداش تورکییه‌‌نین هومانیتار عئلملر ساحهسینده یئتیردیگی ان بؤیوک شخصیت اولان اوردیناریوس پروفئسسور مهمت فواد کؤپرولو چاغاتای تورکجهسینی «مونقول ایستیلاسیندان سونرا چینگیزین اؤولادلاری طرفیندن قورولان چاغاتای، ائلخانی و آلتین اوردو ایمپئراتورلوقلاری‌نین مدنی مرکزلرینده 13-14 عصرلرده اینکیشاف ائدن و تئیموریلر دؤورونده، بیلخاصه 15. عصرده، کلاسسیک بیر ماهیت آلاراق زنگین بیر ادبیات یارادان ادبی اورتا آسییا لهجه‌سی» کیمی سجییه‌لندیرمیشدیر. تورکجه‌‌نین بو قولوندا شککاکی، لوطفی، عطایی، خوجندی، سارایی، خوارزمی، حسین بایقارا، قوطبی، علیشیر نوایی، بایرام خان، ابولغازی باهادیر خان و اونلارجا قلم صاحیبی اؤلمز اثرلر یاراتمیشلار. بونلارین آراسیندا شانلی تورک حؤکمداری و دؤولت خادیمی، بابوریلر دؤولتی‌نین و یا بؤیوک موغول ایمپئرییاسی‌نین بانیسی، شاعیر، ناثیر، تاریخچی، جوغرافییاچی، ائتنوقراف، ائنسیکلوپئدیک ذکا صاحیبی قاضی ظهیرالدین محمد بابور شاهین خوصوصی یئری وار.
بابور 14 فئورال 1483-جو ایلده اندیجاندا آنادان اولموشدور.اونون آتاسی، فرقانه حاکیمی عؤمر شئیخ میرزه بؤیوک امیر تئیمورون نتیجه‌سی، آناسی قوتلو(غ) نیگار خانیم ایسه چینگیز خا‌نین اون دؤردونجو نسیلدن تؤرمه‌سی ایدی. بابور آنادان اولاندا عؤمر شئیخ میرزه سمرقنده مشهور صوفی شاعیر خوجا نصرالدین عوبئیدوللاه احرارین یا‌نینا گله‌رک کؤرپه‌یه آد قویماسینی خواهیش ائتمیشدیر. او، اوّلجه «ظهیرالدین محمد» آدینی تکلیف ائتمیش، سونرا بیر آز دوشونه‌رک «بو آد تلففوظ باخیمیندا عاوام دیلی اوچون آغیردیر، قوی اونلار «بابور میرزه» دئسینلر» دئمیشدیر. بابور سؤزو اسکی تورکجه‌ده ببیر، پلنگ معناسینا گلیر.
بابورون آناسی قوتلو نیگار خانیم سولطان ماحمودون بؤیوک باجیسی، مونقولوستان خانی یونوسون قیزی ایدی.بابور آنا ننه‌سی ایسن دؤولت بییمین یانیندا بؤیوموش، اوندان تربییه آلمیشدیر. بو قادین بوتون اورتا آسییادا غئیرتلی، عاغیللی بیر شخص کیمی مشهور ایدی. بیر دفعه اری ایله بیرلیکده دوشمنه اسیر دوشنده شاهزاده‌لردن بیری اونا تجاووز ائتمک ایسته‌میش، دؤولت بییم کنیزلری‌نین کؤمگی ایله هارین شاهزاده‌نی اؤلدوره‌رک مئییدینی سارایین حَیَطینه توللامیشدی. سحر مسله معلوم اولاندا او، هامی‌نین حوضوروندا بئله دئمیشدی: «بو آدام شریعتی پوزاراق منیم ناموسوما توخونماق ایسته‌دی، من ده اونو اؤلدوردوم. بونا گؤره بیر سوچوم وارسا، چکمه‌یه حاضیرام». اؤلدورولن شاهزاد‌ه‌نین آتاسی درین خجالت حیسی کئچیره‌رک بییمین گوناهکار اولمادیغینی بیلدیرمیش و بوتون اسیرلری آزاد ائتمیشدی.
دؤولت ایداره‌چیلیگینی اؤیرنمه‌سی اوچون آتاسی بابورو هله اون یاشیندا ایکن اندیجانا والی تعیین ائدیر. بوندان ایکی ایل سونرا بیر قضا نتیجه‌سینده، داها دوغروسو، آخسی قالاسیندا اوچورومون اوستونده گؤیرچینلری سئیر ائدرکن مووازینتینی ایتیره‌رک اوچوروما یووارلانان عؤمر شئیخ میرزه هلاک اولور و بابور 12 اییون 1494-جو ایلده 12 یاشیندا فرقانه تاختینا چیخیر.
همین دؤورده اورتا آسییادا و جیواریندا سیاسی منظره بئله ایدی: سمرقندده بابورون عمیسی سولطان احمد میرزه، حیصاردا و بدخشاندا داییسی سولطان ماحمود میرزه، مونقولوستاندا باباسی یونوس خان، کابیلده 2. اولوغ بی میرزه، هئراتدا حوسئین بایقارا حؤکم سوروردو. قیزیلباشلارین باشیندا شاه ایسماییل ختایی، اؤزبکلرین باشیندا شئیبانی خان دوروردو. هیندیستاندا ایسه هر ویلایتده، حتّی هر شهرده بیر میرزه (بو سؤز امیرزاده سؤزونون قیسالدیلمیش واریانتی اولوب، اساسن، امیر تئیمورون تؤرمه‌لرینه شامیل ائدیلیردی)، خان و یا بیر راجه حاکیم ایدی.
بابور حؤکمدار اولدوقدان قیسا بیر مودت سونرا تاختینی عمیسیندن و داییسیندان قوروماق مجبوریتینده قالیر. عاغلی-فراستی و اطرافینداکی یاخین آداملاری‌نین کؤمگی سایهسینده عمیسی ایله دیل تاپیر، کاسان بؤلگه‌سینی داییسینا گوزشته گئتمکله تهلوکه‌نی سوووشدورور. یاواش-یاواش گوجله‌نن بابور 1497-جی ایلده سمرقندی آلیر. آنجاق آغیر خسته‌لندیگی اوچون اوزون مودت بورادا فعالیتسیز قالیر، اطرافینداکی بَیلر اونو ترک ائدیرلر. بو یئتمزمیش کیمی، بابورون ان ایناندیغی بَیلریندن بیری، آخسی قالاسی‌نین کومئندانتی اوزون حسن (اغقویونلو اوزون حسنله قاریشدیرمامالی) باشقا بیلرله البیر اولوب «بابور، آغیر خسته‌دیر، دیلی توتولوب، آغزینا پامبیقلا سو دامیزدیریرلار» دئیه شاییعه‌لر یایاراق اندیجانی موحاصیره‌یه آلیر. بونو ائشیدن بابور امریندکی 250 نفرلیک دسته ایله اندیجانا اوز توتور، لاکین شهرین اله کئچدیگینی اؤیره‌نرک خو**** گلیب داییسینا سیغینیر. اونون کؤمگی ایله آخسی و اندیجانی گئری آلماغا چالیشسا دا، بوندان بیر شئی چیخمیر. یالنیز 15 آی سونرا اندیجانی قورتارماغا مووفّق اولور. بو آرادا 12 یاشیندان بری نیشانلی اولدوغو، لاکین باجی گؤزو ایله باخدیغی عمیسی قیزی (سولطان احمد میرزه‌‌نین قیزی) عایشه بییمله ائولنملی اولور. بو ائولیلیک اوزون سورمور، عایشه بییم بیر ایل سونرا اونو ترک ائدیر.
تاختا چیخدیغی واختدان بری حوسئین بایقارا‌نین بَیلری ایله ساواشان بابور بو دفعه رقیبلرین ان تهلوکه‌لیسی اولان شئیبانی خانلا اوز-اوزه گلیر. 1501-جی ایلین یاییندا سریپول موحاریبه سینده اونا مغلوب اولوب سمرقنده قاچیر. شئیبانی خان بو دفعه سمرقندی موحاصیره‌یه آلیر و توتور. بابور شهری ترک ائدیر، آنجاق باجیسی خانزاده بییم شئیبا‌نی‌نین الینه دوشور، خان اونونلا ائولهنیر. بختی گتیرمهین و هر شئیینی ایتیرن گنج بابور یا‌نینداکی بیر نئچه نفرله آج-سوسوز وضعیتده داغلاردا، دوزلرده دولاشیر، آخیردا پایی-پییادا داشکنده گله‌رک یئنه داییسی سولطان ماحمود میرزیه سیغینیر. بو سیرالاردا اونون دیگر داییسی احمد خان مونقولوستاندان داشکنده گلیر. ایکی قارداش فرقانه‌نی توتماق اوچون اونا دستک وئریر. بابور بعضی یئرلری اله کئچیره‌رک اندیجانا یاخینلاشیر، قوشونلارا دینجلدیگی زامان قفیلدن باسقینا اوغراییر، چوخلو ایتکییه معروض قالیر، اؤزو ایسه اندیجان بیی احمد تنبلین قیلینج ضربه‌سیله باشیندان آغیر یارالانیر، سککیز یاخین آدامی ایله بیرلیکده قاچیب قورتولور. سونرا اونلاردان آیریلاراق، یول‌بویو خارابالیقلاردا گیزلنه-گیزلنه بیر تهر داییلاری‌نین یا‌نینا قاییدا بیلیر.
شئیبانی خان بابورا و داییلارینا قارشی موباریزه‌نی داوام ائتدیریر، اونلاری آغیر مغلوبیته اوغرادیر. بابور بو دفعه فرقانه‌‌نین جنوبونداکی داغلارا قاچیر. اوزون مودت بورادا آغیر شراییطده آج-یالاواج قالیر، نهایت، خوراسانا حوسئین بایقارا‌نین یا‌نینا گئتمک اوچون اکثریتی قادینلاردان و اوشاقلاردان عیبارت اولان 250 نفرلیک قافیله ایله 1504-جو ایلین اییون آییندا یولا چیخیر.
قوندوز حؤکمداری خوسروو شاهین اراضیسیندن کئچرکن خالق ایکی اولو خاقا‌نین تؤرمه‌سینی بؤیوک سئوگی ایله قارشیلاییر، شاهین قارداشی باقی چاغانیانی باشدا اولماقلا بیر چوخ آدام اونا قوشولور. قیسا مودتده بابورون اطرافیندا بؤیوک بیر اوردو توپلانیر. بابور ایستیقامتی دییشدیره‌رک بو دفعه خوراسانا دئییل، هیندیقوش داغلارینی کئچیب کابیله اوز توتور. قان تؤکمه‌دن موقیم آرغوندان شهری آلیر و 1506-جی ایلده اؤزونو کابیل شاهی ائعلان ائدیر. همین ایل هئراتدا چوخ سئودیگی ماهیم بییمله ائولهنیر.
شاه ایسماییل ختایی 1510-جو ایلده شئیبانی خانی اؤلدورور. ان اساس دوشمنلریندن بیری‌نین آرادان چیخماسی ایله بابور شاه اسکی تورپاقلارینی، یعنی آتا مولکو ماوراوننهری یئنیدن اله کئچیرمک فیکرینه دوشور. اونا گؤره شاه ایسماییللا موقاویله باغلاییر، اونون آدینا خوطبه اوخوتدورور و سیکّه کسدیریر. لاکین سوننی اهالی بابورون بو حرکتینی بیَنمیر. ختایی‌نین حربی قووه‌لری‌نین یاردیمی ایله حیصاری، بوخارانی و سمرقندی اله کئچیرن بابور عوثمانلی-صفوی ساواشی ایله علاقه‌دار شاه ایسماییلین اؤز قوشونونو گئری چاغیرماسی اوزوندن توتدوغو تورپاقلاری یئنیدن ایتیریر. ختایی‌نین چالدیران ساواشیندا عوثمانلیلارا مغلوب اولماسی بابورون بوتون اومیدلرینی پوچا چیخاریر. چارسیز قالان بابور دؤرد ایللیک فاصیله‌دن سونرا کابیله گئری قاییدیر و بوتون دیقّتینی بو جوغرافییایا یؤنلدیر. 1519-جو ایلده سیاسی مقصدلرله شاه منصورون قیزی بیبی موبارکه-افقانی آغاچه ایله ائولهنیر.
بابور شاه 1519-26-جی ایللرده هیندیستانا بئش دفعه یوروش ائدیر. پنجابی (1519/20)، قنداهار (1522)، لاهور (1523)، دئهلی و آقرا (1526) شهرلرینی اله کئچیریر. نتیجه‌ده افقانیستانی، بلوجیستانی و شیمالی هیندیستانی اؤز حؤکمرانلیغی آلتینا آلاراق بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین تملینی قویور.
هیندیستاندا ایکی اساس رقیبیندن بیری اولان ایبراهیم لوُدینی پانیپات یاخینلیغیندا مغلوب ائده‌رک 5 مای 1526-جی ایلده دئهلینی توتان بابور راچپوتلارین باشچیسی رانا سانکا ایله ووروشور و 16 مای 1527-جی ایلده اونون قوشونلارینی کانواندا دارماداغین ائدیر. بو ساواشدان سونرا «غازی» عونوا‌نینی آلیر. بابور 1527-29-جو ایللرده اؤز نظارتینده‌کی یئرلرده عوصیانلاری یاتیراراق، موستقیل کنیازلیقلارین چوخونو محو ائدیر، آخیردا قانق چایینی کئچه‌رک بئنقال حؤکمدارینی یئنیر و 24 اییون 1529-جو ایلده آقرا شهرینه قاییدیر.
اوشاقلیغیندان بری آغیر خستله‌لیکلر کئچیرن، خوصوصیله ده باتاقلیق قیزدیرماسیندان اذّیت چکن بابورون صحتی جیدی شکیلده پوزولور. اونو بیر دفعه زهرله‌ییرلر. ایبراهیم لوُدی‌نین آناسی طرفیندن آشپاز احمدین الی ایله وئریلن آغی‌نین تاثیری نتیجه‌سینده بابورون وضعیتی گوندن-گونه آغیرلاشیر.
بابورون قیزی گولبدن بییم اؤزونون «هومایون نامه» آدلی کیتابیندا آتاسی‌نین حیاتی‌نین سون آیلارینی موفصل شکیلده تصویر ائتمیشدیر. اونون یازدیغینا گؤره، شاهزاده هومایونون چوخ آغیر شکیلده خستلنمه‌سی بابورا اؤز دردینی اونوتدورور. او، خوصوصی بیر آیینه عمل ائده‌رک اوغلونون یاتاغی باشینا اوچ دفعه دولانیر، هومایونون خسته‌لیگینی اؤز اوزرینه گؤتوردویونو بیلدیریر، بونو گئرچکلشدیرمگی صیدق-اورکله آللاهدان نییاز ائدیر. تئزلیکله هومایونون وضعیتی یاخشیلاشیر و او، تامامیله ساغالیر. عوضینده بابورون خسته‌لیگی گئتدیکجه شیدّتله‌نیر. بو دونیادان کؤچه‌جگینی آنلایان بابور اؤولادلارینی (اوغوللاری هومایون، کامران، عسکری و هیندال میرزهلری، قیزلاری گولرنگ، گولچؤهره و گولبدن بییملری)، بیلرینی و سرکردهلرینی یا‌نینا چاغیریر. هامی‌نین حوضوروندا بؤیوک اوغلو هومایونو پادشاه تعیین ائدیر، ائله همین گون - 26 دئکابر 1530-جو ایلده 48 یاشیندا ابدیته قوووشور. آقرادا دفن اولونور، سونرالار وصییتتینه اویغون اولاراق قبری کابیله کؤچورولور. 1646-جی ایلده بابوریلر سولاله‌سی‌نین عوضولریندن بیری اولان جاهان شاه اونون باغی-بابور آدلی باغدا یئرلشن قبری اوزهرینده بیر مقبره تیکدیریر.
بورادا بابور طرفیندن قورولان، تاریخی ادبیاتدا بابوریلر، بؤیوک موغوللار و یا گورگانیلر دؤولتی آدلاندیریلان ایمپئرییا‌نین سونراکی تاریخی حاقّیندا دا قیسا معلومات وئرمک ایسته‌ییریک. بابوردان سونرا اونون بؤیوک اوغلو 22 یاشلی هومایون 1530-جو ایلده تاختا چیخمیش، لاکین 1540-جی ایلده قارداشلاری ایله گیریشدیگی ایقتیدار موباریزه‌سینده مغلوب اولاراق صفویلره سیغینمیش، یالنیز 1555-جی ایلده اونلارین کؤمگی ایله دئهلینی آلاراق حؤکمدار اولموشدور. اونون یئرینه کئچن اکبر شاه 50 ایل حاکیمیتده قالمیش (1556-1605)، هیندیستان یاریماداسی‌نین بؤیوک بیر قیسمینی ایستیلا ائتمیش، اؤلکه‌سی‌نین مدنی و ایقتیصادی یوکسه‌لیشینه نایل اولموش، عوثمانلیلار، صفویلر، اؤزبکلر و پورتوقالییالیلارلا سیاسی علاقه‌لر قورموشدور. اونون اوغلو سلیم جاهانگیر شاه دؤنمینده (1605-27) اینگیلیسلر هیندیستانا آیاق آچمیشلار. جاهان شاهین حاکیمیتی ایللرینده (1628-58) اؤلکه‌ده مدنییّت، خوصوصیله مئعمارلیق ساحهسینده بؤیوک اوغورلار قازانیلمیش، دونیا‌نین یئددی مؤعجیزه سیندن بیری اولان تاج-ماحال مقبره‌سی تیکیلمیشدیر. اؤورنگزیب عالمگیر شاه دؤورونده (1658-1707) ایمپئرییا اینکیشاف ائتسه ده، اوندان سونرا تنزول، داخیلی چکیشمه، تاخت قووغالاری و عوصیانلار باشلامیشدیر. شاهی-عالم باهادیر شاه (1707-12)، جاهانگیر ایسکندر شاه (1712-13) و فرروخ شاهین دؤورو (1713-19) ده ساکیت اؤتمه‌میشدیر. 1719-جو ایلده تاخت اوچ دفعه الدن-اله کئچمیش، رفیع‌الدرجات شاه و ایکی جاهان شاه قیسا مودته حؤکمدار اولموش، محمد شاهین دؤورونده (1719-47) نیسبی ساکیتلیک برپا ائدیلسه ده، نادیر شاه افشارین 1739-جو ایلده دئهلینی توتماسی ایله اؤلکه یئنیدن خاوسا سوروکلنمیشدیر. احمد باهادیر شاه (1747-53)، ایکی عالمگیر شاه (1753-59) و اوچ عالم شاه (1759-1806) زامانی اینگیلیسلر چوخ فعاللاشمیش و 1766-جی ایلده ایمضالانان آللاه‌اباد موقاویله‌سی ایله اؤلکه‌‌نین ایداره‌سینی اؤز اللرینه کئچیرمیشلر. 2. اکبر شاهین (1806-37) و 2. باهادیر شاهین (1837-58) حاکیمیتی فورمال خاراکتئر داشیمیشدیر. 1858-جی ایلده بابوریلر سلطنتینه سون قویولموش، هیندیستان رسمن اینگیلتره‌نین موستملکه‌سی، 1877-جی ایلده ایسه ویکتورییا هیندیستا‌نین کرالیچه‌سی ائعلان ائدیلمیشدیر.
* * *
بابورون بیر حؤکمدار کیمی مؤحتشم اوغورلار قازانماسی بیر سیرا عامیللرله باغلیدیر. هر شئیدن اول، اولو تانری‌نین عینایتی ایله حؤکمدارا خاص اولان بوتون صیفتلر اونون شخصینده جمعلشمیشدیر. بونلاردان بیرینجیسی تورک تؤره‌سینه اویغون اولان ایلاهی منشالی خاریزمادیر. اونون چینگیز خان و امیر تئیمور نسلینه منسوب اولماسی تورکلرده حؤکمدارا باغلیلیق دویغوسو ایله بیرلشه‌رک خالقدا بابورا، بابوردا ایسه اؤزونه سارسیلماز بیر اینام آشیلامیشدیر. اون یاشیندان ائعتیبارن دؤولت ایداره‌چیلیگی ایله مشغول اولماسی، اون ایکی یاشیندان تاخت-تاج صاحیبی اولماسی اونون بوتؤو شخصیت کیمی یئتیشمه‌سینده، خاراکتئری‌نین فورمالاشماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. بونا فیطرتدن صاحیب اولدوغو ایتی ذکا، آنالیتیک عاغیل، پارلاق ایستعداد دا علاوه ائدیلینجه، اورتایا دوها سویییه‌سینده موکمّل بیر شخصیت چیخمیشدیر. اوشاق ایکن خوصوصی سارای تربییه‌سی دیشیندا هئچ بیر تحصیل آلماغا واختی اولمایان بیر اینسا‌نین عئلمین موختلیف ساحه‌لرینده بو قدر درین بیلیک قازانا بیلمه‌سی یالنیز اؤز اوزرینده عینادلا و موتمادی اولاراق چالیشماسی ایله مومکون ایدی. بابور یوروشلر زامانی آت اوستونده، دینجلدیگی زامان چادیریندا، آرخایین واختلاردا سارایداکی کیتابخاناسیندا دایما کیتاب اوخوموش، یازی یازمیشدیر. اؤزونون قئیدلرینه گؤره، بیر دفعه چادیریندا یازی یازماقلا مشغول اولارکن قفیلدن گور یاغمور یاغمیش و قوپان فیرتینا چادیری سووورموش، اونون الیازمالاری و کیتابلاری ایسلانمیشدیر. بابور صاباحا قدر یاتمایاراق ایسلاق صحیفه لری شام آلووو ایله تک-تک قوروتموشدور.
حرب صنعتینده گؤرکملی سرکرده، ماهیر تاکتیک و ستراتئق، قیلینج اویناتماقدا، اوخ آتماقدا، مینیجیلیکده تایی-برابری اولمایان جنگاور، مئعمارلیق و پئیزاژ معمارلیغی ساحهسینده گؤزل موتخصّیص، بوتانیکا، زوولوگییا، جوغرافییا، آسترونومییا اوزره حئیرتلی درجه‌ده درین بیلیک صاحیبی، عئینی زاماندا گؤزل شاعیر، ناثیر، ادبیاتشوناس، عروض نظریییه‌چیسی، ترجومه‌چی، موسیقی‌شوناس، بسته‌کار، تاریخچی و ائتنوقراف کیمی شؤهرت قازانماق تاریخده چوخ آز آداما نصیب اولموشدور.
پولاد ایراده‌لی بابور قورخو نه اولدوغونو بیلمه‌میش، گؤزونو بوداقدان اسیرگمه‌میش، پرینسیپلریندن اصلا واز کئچمه‌میشدیر. دوشمنین آدی-سانی، حربی قودرتی قارشیسیندا تیتره‌مه‌میش، ضعیفلیک گؤسترمه‌میشدیر. مولکو، ویلایتلری، تورپاقلاری بیر نئچه دفعه الیندن چیخسا دا، اونلاری گئری قایتارماق اوغروندا عزمله موباریزه آپارمیشدیر. اوسته‌لیک، بوتون ساواشلاردا کوماندان اولماقلا یاناشی بیر عسگر کیمی شخصن ایشتیراک ائتمیش، دفعه‌لرله یارالانمیشدیر. بو حرکت اوردونو روحلاندیرمیش، اونون شخصییتی اطرافیندا بیر اسرار هاله‌سی یاراتمیشدیر. حتّی بیر یوروشده شیدّتلی قار فیرتیناسینا یاخالاناندا یاخینداکی ماغارایا سیغینماق باره‌ده ایصرارلی تکلیفلری قبول ائتمه‌میش، هامی کیمی چوخور قازاراق قار آلتیندا گیزلنمیشدیر. سفرلرده عسگرلرله برابر یئمک یئمیش، بوتون محرومیت و مشقّتلره اونلارلا بیرلیکده قاتلانمیشدیر.
بابورون خالق و اوردو طرفیندن صمیمی شکیلده سئویلمه‌سی‌نین بیر سببی ده بوتون ظفرلری اؤزونون دئییل، اول آللاهین لوطفو ایله، سونرا دا سرکرده‌لرین و عسگرلرین آدی ایله باغلاماسیدیر. بابور اطرافینداکی اینسانلارین کؤنلونو فتح ائتمگی باجارمیش، هر کسین مزیتلرینی، خیدمتلرینی لاییقینجه قییمتلندیرمیش، بعضی سیلاحداشلارینا شئعیرلر حصر ائتمیش، اونلاری اؤیموشدور.
بابور عدالتلی بیر شاه کیمی حاقسیزلیغا قارشی همیشه باریشماز اولموش، یاغماچیلیغی، تالانچیلیغی، چاپووولچولوغو اؤلومله جزالاندیرمیش، خالقین تاخیلینی، مال-قاراسینی زورلا الیندن آلان عسگرلری دار آغاجیندان آسدیرمیشدیر. بیر یئرلی تبعه‌‌نین بیر کوپه یاغینی ضبط ائتدیگی اوچون اؤز عسگرینی اؤلونجه‌یه قدر شاللاقلاتمیشدیر. بابورون بو خاصیتیندن خبرسیز اولان شاه ایسماییل ختایی‌نین عسگرلری ده عئینی عاقیبته اوغرامیشلار.
بابور اؤز اؤلکه‌سی‌نین آبادلیغی اوچون وار قووّه‌سی ایله چالیشمیشدیر. فتح ائتدیگی اؤلکه‌لرده یئنی یوللار، سو آنبارلاری، بندلر، کؤرپولر، دینی عیبادت یئرلری، حاماملار، سارایلار، ایجتیماعی بینالار اینشا ائتدیرمیش، بو قورغولارین بیر قیسمینی شخصن اؤزو لاییحه‌لندیرمیش، معمارلارین و موهندیسلرین چالیشمالارینا دایم نظارت ائتمیش، لاییحهلری یوخلایاراق اؤز دیرلی مصلحت و گؤستریشلرینی وئرمیش، بونلارین قیسا مودّتده و کئیفیتله یئرینه یئتیریلمه‌سینه چالیشمیش، اینتئریئر و ائکستئریئرلرین ترتیباتینا قدر هر شئیله ماراقلانمیشدیر.
تیجارت یوللاری اوزرینده کاروانسارالار، دوشرگه‌لر تیکدیرمیش، چئشمهلر چکدیرمیش، قویولار قازدیرمیش، یولچولار اوچون ایعاشه مرکزلری، حئیوانلار اوچون یئم آنبارلاری، آساییشی و تهلوکهسیزلیگی تأمین ائتمک مقصدیله ایندیکی معنادا پولیس منطقه‌لری یاراتمیش، مسافه‌لری گؤسترمکله یول ایشاره‌لری قویدورموشدور. اونون امری ایله کابیلدن آقرایا قدر اولان مسافه دقیق اؤلچولموشدور. بابورون سایهسینده هیندیستاندا معمارلیقدا و اینجه‌صنعتده اورتاق هیند-تورک (اورتا آسییا) اوسلوبو یارانمیش، قارشیلیقلی مدنی موبادیله باش وئرمیشدیر.
بابور شاه یاشیللیغا دا خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. گؤردوگو ائکزوتیک بیتکیلرین و گوللرین اکیلدیگی پارکلارین و باغلارین پلانلاشدیریلماسی زامانی اورتا آسییاداکی چارباغ سیستئمینی تطبیق ائتمیش، گؤزل حوووضلار و فوواره‌لر دوزلتدیرمیشدیر. مثلا، ایبراهیم لودی‌نین اوزرینده غلبه شرفینه کابیل-بخت آدلانان نهنگ بیر پارک سالدیرمیشدیر. اونون زرفشان، باغی-وفا، باغی-صفا، هشت-بئهیشت آدی وئردیگی باغلار دا اؤز غئیری-عادی گوللری و آغاجلاری ایله سئچیلمیشدیر. بونلارین اکثریتی عصرلرله قوروناراق بوگونه قدر گلیب چاتمیشدیر. بابورون امری ایله اورتا آسییاداکی بعضی مئیوه‌لر، اؤزللیکله ان یاخشی قووون و اوزوم نؤوعلری هیندیستاندا دا بئجریلمه‌یه باشلانمیشدیر. بو اؤلکه‌ده ایندی ده انگوری-سمرقندی آدلی اوزوم نؤوو چوخ مشهوردور.
بؤیوک سیاسی خادیم و عالیم جواهیرلعل نئهرو بابورون بو فعالییتینه یوکسک قییمت وئره‌رک یازمیشدیر: «بابورون هیندیستانا گلمه‌سی ایله بؤیوک ترقّی یاراندی، یئنی ستیموللار حیاتا، اینجه‌صنعته و مئعمارلیغا نفس وئردی، مدنیتین دیگر ساحه‌لری ایسه قارشیلیقلی تماسا کئچدی. بابور والئه ائدیجی شخصییت ایدی، اینتیباه دؤورونون تیپیک حؤکمداری، جسور، باجاریقلی اینسان ایدی، او، اینجه‌صنعتی، ادبیییاتی سئویردی، حیاتدان ذؤوق آلماغی خوشلاییردی». بو فیکری ائله همین دؤورلرده اورتا آسییادا و هیندیستاندا قلمه آلینمیش «تاریخی-رشیدی»، «هومایون نامه»، «تاریخی-هومایون شاه»، «اکبرنامه»، «طبقتی-اکبری»، «تاریخی-فریشته»، «جاهانگیرنامه» کیمی تاریخی قایناقلاردا گؤستریلن فاکتلار دا تصدیق ائدیر.
ظهیرالدین محمد بابور جمعیتین بوتون طبقهلری ایله دایم علاقه‌ده اولموشدور. خوصوصیله عالیملرله، شاعیرلرله، دین آداملاری ایله تئز-تئز گؤروشموشدور. او، علیشیر نوایی و دیگر شاعیرلر حاقیندا خوش سؤزلر سؤیله‌میش، بیر چوخ سئودیگی شاعیرین و موعاصیری‌نین موعمالارینی و بئیتلرینی اؤز دیوا‌نینا داخیل ائتمیشدیر. بابور عئینی زاماندا عالیملرله یاخینلیق ائتمیش، بؤیوک آسترونوم اولوغ بیین رصدخاناسینا گئتمیش، اورادا آپاریلان تدقیقاتلارلا یاخیندان تانیش اولموشدور. او همچنین نصیرالدین توسی‌نین علمی یارادیجیلیغی، ماراغا رصدخاناسی، ائله‌جه ده هیند و یونان آسترونوملاری باره‌ده چوخ درین معلومات صاحیبی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. عؤمرونون سون دؤورونده صوفیلیکله جیدی ماراقلانمیش، بو ساحه‌یه عایید ادبی-بدیعی اثرلری موطالیعه ائتمیشدیر.
بابورون بدیعی یارادیجیلیغی اونون شخصیتی‌نین، هومانیزمی‌نین و خاراکتئری‌نین باشقا بیر طرفیدیر. بو باره‌ده ایره‌لیده گئنیش صؤحبت آچیلاجاق. طبیعی کی، او، شاعیر و حؤکمدار اولاراق ایچکی و اَیلنجه مجلیسلری ده قورموشدور. بونون اوچون کیفایت قدر چوخ سبب اولموشدور: حربی ظفرلرین قئید ائدیلمه‌سی، اووا گئتمک، اوودان قاییتماق، موختلیف ایدمان یاریشلاری کئچیریلمه‌سی، یوکسک روتبه‌لی قوناقلارین، سفیرلرین گلیشی، بایراملار، سئیرانلار، دؤولت ارکانی ایله مصلحتلشمه‌لر، یعنی دیوان توپلانتیلاری، دوستلارلا گؤروشمک احتییاجی، نهایت، حیاتدان ذؤوق آلماق آرزوسو. اینجه روحلو بابور موسیقی آلتلرینده چالماغی باجارمیش، موسیقی بسته‌له‌میش، حتّی اوخوموشدور. بو جور مجلیسلر ایچکیسیز اؤتوشه بیلمزدی. بابور آرادا ایچکییه مئیل ائتمیش، حتّی موبتلا اولموشدور. 28 یاشیندان اعتیبارن گئتدیکجه آرتان دوزادا ایچکی ایچمیش، اینتئنسیو اولماماقلا بیرلیکده تیریکدن ده ایستیفاده ائتمیشدیر. یالنیز 1528-جی ایلد، اؤلوموندن ایکی ایل اول تؤوبه ائدرک بو ایکی پیس آلیشقانلیغیندان واز کئچمیشدیر.
بابورون شخصیتیندن دانیشارکن اونون بختینی و شانسینی دا قئید ائتمک لازیمدیر. او، ایلک گنجلیک ایللرینده دفعه‌لرله هر شئیینی ایتیرمیش، کؤمکسیز و آرخاسیز قالمیشدیر. هر دفعه بیر مؤعجیزه سایهسینده یئنیدن دیرچلمیش، اوّلکیندن ده قووّتلی اولموشدور. بو ایشده بختی‌نین یاور گئتمه‌سی ایله یاناشی درین ذکاسی و ماهیر دیپلومات اولماسی اونو خیلاص ائتمیشدیر. او، دؤیوش مئیدانلاریندا دفعه‌لرله اؤلومله اوزلشسه ده، حتّی آغیر شکیلده یارالانسا دا، موختلیف خستهلیکلر کئچیرسه ده، حیاتدا قالمیش، نهایت، بختی و باجاریغی سایهسینده دونیا‌نین ان مؤحتشم ایمپئرییالاریندان بیرینی قورا بیلمیشدیر. یاشادیغی تام اولمایان قیرخ سککیز ایل عرضینده نئچه اوزون عؤمره سیغمایاجاق قدر بؤیوک ایشلر گؤرموشدور. آز یاشاماسینا گلینجه، «آللاه سئودیگی قوللارینی اؤز یا‌نینا تئز آپاریر» دئیه بیر ایفاده واردیر. بلکه بو فانی دونیانی ائرکن ترک ائتمک اؤزو ده بیر شانسدیر.
* * *
بابور اؤزونون بعضی همکارلاری - قاضی بورهاندالدین، شاه ایسماییل ختایی، جاهان شاه حقیقی، شئیبانی خان، حوسئین بایقارا، سولطان سلیم، قانونی سولطان سولئیمان و باشقالاری کیمی هم حؤکمدار، هم ده شاعیردیر، علاوه اولاراق، پارلاق ایستعدادلی ناثیر و ماهیر ترجومه‌چی، پوئتیکایا، ایسلام حوقوقونا (فیقه)، موسیقییه و حرب صنعتینه دایر درین مضمونلو ریساله‌لر موللیفیدیر. او، «خطی-بابوری» آدی وئردیگی خوصوصی بیر الیفبا دا کشف ائتمیشدیر.
بابور چاغاتای ادبیاتی‌نین علیشیر نواییدن سونرا پوئزییادا ان اوجا زیروه‌سیدیر. او، پوئزییا‌نین بوتون ژانرلاریندا قلمینی سینامیش، غزللر، مثنویلر، روباعیلر، تویوغلار، مطلعلر، موعمالار، قطعه‌لر یازمیشدیر.
بابور ایکی دیوان مؤلیفیدیر. بونلاردان بیرینجیسی 1519-جی ایلده ترتیب ائدیلمیش «کابیل دیوانی»، ایکینجیسی 1528-29-جو ایلده آقرادا ترتیب اولونموش «هیند دیوانی»دیر. حاضیردا موختلیف یئرلرده بو ایکی دیوا‌نین بیر سیرا الیازمالاری قورونور. بیر-بیریندن حجم و احتیوا ائتدیگی اثرلرین سایی اعتیباریله فرقله‌نن الیازمالارین ان موکملی ایستانبول اونیوئرسیتئتی‌نین (کاتالوق نؤمره‌سی 3743) کیتابخاناسینداکی نوسخه‌دیر. «دیوانی-بابور شاهی-چاغاتایی» آدلی بو نوسخه 105 ورقدیر. 119 غزلی، باشقا ژانرلاردا یازیلمیش اثرلری و خوجا عوبئیدوللاه اهرارین «ریساله‌یی-والیدییه»سینی احاطه ائدیر.
ایکینجی الیازما پاریسده میلّی کیتابخانا‌نین تورکجه الیازمالار کوللئکسییاسیندا (کاتالوق نؤمره‌سی 1230) ساخلانیر. جمعیسی 50 ورقدیر، حاشیه‌لرده تورکجه و فارسجا خئیلی قئیدلر وار. بوراداکی شئعیرلرین سایی اونیوئرسیتئت الیازماسینداکیندان خئیلی آزدیر: جمعی 87 غزل و دیگر ژانرلاردا قله‌مه آلینمیش اثرلر وار.
توپقاپی سارایینداکی الیازما دا (نؤمرسی ر.741) حجمجه کیچیکدیر (55 ورق). سرلؤوحه‌ده اثرین آدی «دیوانی- سولطان العظم بابور میرزه علیه الرحمت الغفران » شکلینده یازیلمیشدیر. بورادا شاعیرین 111 غزلی و باشقا شئعیرلری توپلانمیشدیر.
دیگر بیر نوسخه ایستانبولدا 100-جو ایل آتاتورک بلدییّه کیتابخاناسیندا قورونور. موعلیم جؤودت (ل)یازمالاری کاتالوقوندا ک. 332 نؤمره‌سی ایله قئیده آلینان بو نوسخه «دیوانی-بابور میرزه» آدلانیر. 74 ورقدیر. حجمینه و بورادا وئریلمیش اثرلرین (82 غزل و باشقا شئعیرلر) سایینا باخاراق بو نوسخه‌‌نین توپقاپی نوسخهسیندن کؤچورولموش اولدوغو احتیمال ائدیلیر.
هیندیستا‌نین رامپور شهرینده‌کینوواب کیتابخاناسیندا ساخلانان نوسخه جمعیسی 20 صحیفه دیر. بورادا خوجا عوبئیدوللاه احرارین «ریساله‌یی-والیدییه»سی‌نین ترجومه‌سی و بابورون اؤزونون بیر غزلی، بیر نئچه مثنویسی، روباعیسی و مطلعسی، «عروض ریساله‌سی»ندن بیر پارچا، فارسجا بیر نئچه روباعی، قطعه و مطلعسی وئریلمیشدیر. بو نوسخه‌‌نین یئگانه اؤزللیگی اودور کی، بوراداکی بیر روباعی بابورون اؤز خطیله یازیلمیشدیر. بو باره‌ده جاهان شاهین حاشییه‌ده خوصوصی قئیدی وار.
تئهراندا سلطنت کیتابخاناسیندا قورونان نوسخه ایسه، اصلینده، بیر کوْلیاتدیر. بو کوْلیات 5 بؤلومدن عیبارتدیر. بیرینجی بؤلومده (س. 1-186) شاعیرین تؤوحید، نعت و دینی شئعیرلری یئر آلیر. ایکینجی بؤلومده (س. 187-377) وزن و بحرلر حاقیندا منظوم و منثور قیسملر، اوچونجو بؤلومده (س. 379-455) شئعیر وزنلری حاقیندا منثور حیصه،بئشینجی بؤلومده (س. 457-1012) بابورون خاطیره‌لری (فارسجا ترجومه‌سی ایله بیرلیکده) وئریلمیشدیر. سون بؤلومده ایسه (س. 1013-1036) شاعیرین بعضی قصیده‌لری و بیر ریساله‌سی وار.
مشهور بابورشوناس در. بیلال یوجل «بابور دیوانی» کیتابیندا (انکارا، 1995) بوتون نوسخه‌لری اطرافلی تصویر ائتمیشدیر. تورک عالیمی‌نین بو کیتابی درین علمی مضمونونا و فاکتلارین دقیقلیگینه گؤره سئچیلیر. تورکمن عالیمی رحیممممد کورنوو «بابور دیوانی»نی (عشق‌اباد، 2005) محض بیلال یوجلین کیتابی اساسیندا حاضیرلامیشدیر. بیز بو ایکی کیتابلا یاناشی شاعیرین اؤزبکیستاندا نشر اولونموش «سئچیلمیش اثرلری»ندن ده (داشکند، 2008) فایدالاندیق. عدالت نامینه دئمک لازیمدیر کی، بیلال یوجلین کیتابی بابورشوناسلیقدا ان مؤعتبر منبعدیر.
بیلال یوجل بوتون نوسخه‌لری توتوشدورماقلا بابورون دیوا‌نیندا 122 غزل اولدوغونو اورتایا چیخارمیشدیر کی، اونلاردان بیری چارپاز غزلدیر. شاعیرین بو آندا عئلم عالمینه 18 مثنویسی، 216 روباعیسی، 1 مومعماسی، 19 قطعه‌سی، 15 تویوغو، 79 مطلعسی، 7 مصنوع شئعیری، 16 ناتامام غزلی، 3 نظمی، 16 موثرّه بئیتی، 11 موفر‌دی، 4 کیچیک منثور پارچاسی معلومدور. دیوانا داخیل ائدیلن بو منصور پارچالار شاعیرین باشقا اثرلریندن آلینمیشدیر. بونلاردان باشقا، اونون فارسجا یازدیغی 2 غزل، 12 روباعی، 8 قطعه، 17 مطلع و 1 منثور پارچا وار. بئله‌لیکله، بابورون دیوا‌نیندا 600-دن آرتیق اثر واردیر. بیز بابورون «سئچیلمیش اثرلری» کیتابینا فارسجا یازیلاری داخیل ائتمه‌دیک، تورکجه شئعیرلردن 56-سی باشقا شاعیرلره عایید اولان موعمالاری، 4 کیچیک منثور پارچانی و بعضی بئیتلری چیخماقلا 500-دن چوخ اثری موعاصیر دیلیمیزه اویغونلاشدیراراق وئردیک. علاوه اولاراق، بابورون «اعتیقادییه» ریسالسینی و شاعیرین ترجومه ائتدیگی «ریساله‌یی-والیدییه»نی ده همین کیتابا سالدیق.
بورادا بابور دیوا‌نی‌نین بیر اؤزللیگینی ده قئید ائتمه‌لی‌ییک: اوّلا، دیواندا دیباچه یوخدور. ایکینجیسی، غزللر، مثنویلر، روباعیلر، تویوغلار و دیگر ژانرداکی اثرلر عرب الیفباسینا اویغون اولاراق آلفابئتیک آردیجیللیقلا دئییل، گلیشی‌گؤزل دوزولموشدور، حتّی چوخ زامان بیر-بیرینه قاریشمیشدیر.
بیز همین کیتابی حاضیرلایارکن اوریژینالا ایمکان داخلینده صداقت گؤستردیک، شئعیرلرین آذربایجانجا یاخشی سسلنمه‌سی و راحات آنلاشیلماسی اوچون «کؤپ» و «آنا» تیپلی سؤزلری قافییه کیمی ایشلندیکلری مقاملار خاریجینده آسسوسیاسییا یاراتمامالاری اوچون «چوخ» و «اونا» شکلینده وئردیک، بعضی یئرلرده ایسه -آی، -اَی تیپلی شکیلچیلری آنلاشیلدیغی اوچون اولدوغو کیمی ساخلادیق. غزل، قیسمن ده قصیده، روباعی و تویوغلار بؤلمه‌سینده صحیفه آلتیندا غلیظ عرب-فارس سؤزلری لوغتینی یئرلشدیردیک، چونکی موتالیعهنی یاریمچیق کسیب بو و یا دیگر سؤزون معناسینی کیتابین سونونداکی لوغتده آختارماغین نه قدر خوشاگلمز ایش اولدوغو هامیمیزا معلومدور. هر احتیمالا قارشی سوندا بؤیوک بیر لوغت وئرمگی ده لازیم بیلدیک.
بابورون پوئزییاسی مؤوضو باخیمیندان چوخ الواندیر. اونون ان اساس مؤوضوسو، طبیعی کی، عشق و محبت، حسرت و هیجراندیر. لاکین بونونلا یاناشی شاعیرین بیر چوخ لیریک اثری آوتوبیوقرافیک مضمون داشیییر. بورادا حربی یوروشلر، ایچکی مجلیسلرین، دوستلارینا، مامورلارینا و یاخین آداملارینا، زؤوجه‌لرین، اؤزونون شخصی قوصورلارینا حصر ائتدیگی شئعیرلر ده آز دئییل. بابورون شئعیرلری سانکی تنها بیر گوشه‌ده دوشونوله‌رک یازیلمامیش، صؤحبت اسناسیندا، هامی‌نین یانیندا بداهتن سؤیلنمیشدیر. اونلاردا سونسوز بیر ساده‌لیک و طبیعی‌لیک موشاهیده اولونور.
بابورون شوخ و اویناق غزللری، ایجتیماعی-فلسفی مضمونلو روباعیلری، تویوغلاری، مثنویلری، قطعه‌لری، مطلعلری باره‌ده «سئچیلمیش اثرلری»نه یازدیغیمیز اؤن سؤزده گئنیش معلومات وئریلمیش، اونلار موختلیف ادبی یؤنلردن یئترینجه تحلیل ائدیلمیشدیر. بورادا یالنیز بیر غزلینی وئرمک ایستردیک:
خطین آرا عوزارین - سبزه ایچینده لاله،
اول چئشمی-پورخومارین - لاله‌ده‌کی غزاله.
بوتون پریلر، ائی جان، گردینده زار و حئیران،
گویا عرعر نومایان آی دؤوره‌سینده هاله.
مئهرو وفانی اغیار چوخ گؤردو سندن، ائی یار،
جؤورو جفانی بیسیار قیلدین مانا حواله.
هیجرینده، ائی پریرو، گؤزومدن اوچدو اویغو،
هر گئجه دانا دوغرو ایشیمدیر آه و ناله.
اوزومه باخسان، ائی یار، گؤررسن یوز غوصه وار،
عشقینده بابور یازار بو نؤوع یوز ریساله.
ظهیرالدین محمد بابورون یارادیجیلیغیندا ریساله‌لر چوخ موهوم یئر توتور. بونلاردان «عروض ریساله‌سی» (1523-25)، آدیندان دا گؤروندویو کیمی، ادبیات نظریییه‌سینه حصر اولونموشدور. ریساله عروض وزنی حاقیندا تورکجه و فارسجا یازیلمیش اثرلردن فرقلیدیر. مؤلیف اساس دیقتینی تورک عروضونا یؤنلتمیش، بیزه خاص اولان شئعیر شکیللریندن تویوغ، قوشوغ، تارخانی، اؤلنگ و دیگر ژانرلاری اطرافلی تحلیل ائتمیشدیر. بابور عروضون 21 بحری و 272 وزنی حاققیندا گئنیش معلوماتلا یاناشی تورکجه و فارسجا نومونه‌لر وئرمیشدیر.
شاعیرین دیگر بیر ریساله‌سی «موبییه‌نی-ذکات»دیر (1521). بورادا ایسلامین حنفی‌لیک طریقتی ایله علاقه دار بعضی مسله‌لر (زکات، خومس، عشار، خراج و س.) حاقّیندا مثنوی طرزینده معلومات وئریلیر. «کیتاب نظمی‌نین سببی» قیسمیندن آنلاشیلدیغینا گؤره، بابور بو اثری اؤولادلاری هومایونا و کامرانا اؤیود-نصیحت وئرمک مقصدیله قلمه آلمیشدیر.
شاعیرین «اعتیقادیییه» ریساله‌سی ده دینی مؤوضودادیر. بابور بو اثرینده دینین اساسلارینی و فیقهی بیر ایلاهیاتچی موسلمان عالیمی سویییه‌سینده بیلدیگینی نوماییش ائتدیرمیشدیر.
موتفکّیر شاعیر 1504-جو ایلده «خطی-بابوری» آدلی خوصوصی بیر الیفبا کشف ائتمیش، تورک دیلی‌نین فونئتیکاسینی داها دولغون عکس ائتدیرن همین الیفبا ایله قورانی-کریم یازدیرمیشدیر.
بونلاردان باشقا، بابور تاریخی منبعلرده قئید اولونان ایکی ریساله ده قلمه آلمیشدیر. «موسیقی علمی» و «حرب ایشی» آدلانان بو اثرلر، تأسوف کی، ایندییه قدر تاپیلمامیشدیر.
بابور عئینی زاماندا تورک ادبیاتیندا ایلک ترجومه‌چیلردن بریدیر. آغیر خسته اولدوغو زامان اگر بو خسته‌لیکدن قورتولسام، او زامان منه بابور آدینی قویان خوجا اوبئیدوللاه احرارین «ریساله یی-والیدییه»سینی فارسجادان تورک دیلینه ترجومه ائده‌جگم دئیه عهد ائدن بابور 1528-جی ایلین 6 نویابریندا ترجومه‌یه باشلامیش، «بابورنامه»ده یازدیغینا گؤره، تک بیر گون آرا وئرمکله اثری ایکی هفته عرضینده تاماملامیشدیر. بابور بو ریساله‌‌نین مولیفینه درین حؤرمت و سونسوز احتیرام بسله‌دیگی اوچون همین اثر بابورون دیوا‌نی‌نین اولینه قویولموشدور. بابورون ترجومه‌چیلیک فعالیتی‌نین اؤرنگی اولان «ریساله‌یی-والیدییه» اونون «سئچیلمیش اثرلری»نه داخیل ائدیلمیشدیر.
***
قاضی ظهیرالدین محمد بابورون یارادیجیلیغیندا «بابورنامه» (دیگر آدلاری: «وقایئع» و «بابورون خاطیره‌لری») اثری موهوم یئر توتور، اونا گؤره ده بو اثر حاقیندا خوصوصی دانیشماق لازیمدیر. تورک و ایسلام ادبییاتیندا مئموار ژانریندا یازیلمیش ایلک اثر اولان «بابورنامه» 1494-1529-جو ایللر آراسیندا اورتا آسییادا، افقانیستاندا و هیندیستاندا باش وئرن بوتون حادیثه‌لری، مؤلیفین اؤز حیاتینی، او دؤورون بوتون سیاسی خادیملرینی، عئلم و ادبیات نومایندهلرینی احاطه ائدیر. کیتابدا او رئگیونون فلوْرا و فاوُناسی، جوغرافییاسی، ائتنوقرافیک اؤزللیکلری باره‌ده گئنیش معلومات وار. اثرین اوندان آرتیق الیازما نوسخه‌سی مؤوجوددور.
«بابورنامه» هله مؤلیفین اؤز ساغلیغیندا بؤیوک عکس-صدا دوغورموشدور. تکجه اکبر شاهین ساراییندا اوچ دفعه فارسجایا ترجومه ائدیلمیشدیر. یئکدیل رأی‌یه گؤره، ان یاخشی ترجومه عبدالرحیم خانی-خانانا مخصوصدور (1586). او، بابورون یاخین سیلاحداشی، مشهور تورکمن سرکرده‌سی، چاغاتای، تورکمن، ائلجه ده بیزیم ادبیاتین کلاسسیکی بایرام خا‌نین اوغلودور. باهارلی بویونا منسوب اولان بایرام خان اوّلجه بیر مودّت شاه ایسماییل ختایی‌نین یانیندا قوللوق ائتمیشدیر.
«بابورنامه»نین شؤهرتی قیسا مودّت عرضینده آوروپایا دا یاییلمیش، ویتسئن اونون حاقیندا هوللاند دیلینده (1705)، ج.لئیدئن و و.ائرکسین اینگیلیس دیلینده (1826)، پاوئدئ کورتئیل فرانسیز دیلینده (1871) یازیلار یازمیش، بعضی حیصه‌لرینی ترجومه ائتمیشلر. اثر ایلک دفعه1857-جی ایلده مشهور روس تورکولوقو ن.ای.ایلمینسکی طرفیندن کازاندا چاپدان بوراخیلمیشدیر. آ.ن.سامویلوویچ ایسه 1917-جی ایلده سانکت-پئتئربورقدا «ایمپئراتور بابورون شئعیرلری» آدلی کیتابی روس دیلینده نشر ائتدیرمیشدیر.
«بابورنامه»نین ایلک تام ترجومه‌سی تا‌نینمیش اینگیلیس عالیمی آننئت سوساننا بئوئریج طرفیندن 1905-جی ایلده حیاتا کئچیریلمیشدیر. او، اثرین حئیدراباد نوسخهسینین فاکسیمیله‌سینی سینکوقرافییا اوصولو ایله چاپ ائتمیش، ترجومه‌سینی وئرمیش، اون صحیفه‌لیک اؤنسؤز یازمیش، کیتابین آخیرینا شخص، قبیل، طایفا، بوی آدلاری و جوغرافی آدلار گؤستریجیسی علاوه ائتمیشدیر. آننئت خانیم بابورون خاطیره‌لرینی گیببونون و نیوتونون مئموارلاری ایله موقاییسه ائتمیشدیر. داها سونرا بؤیوک اؤزبک عالیمی عبدالرئوف فیطرت 1928-جی ایلده «بابورنامه»دن بعضی فراقمئنتلری چاپ ائتدیرمیشدیر. اثر اوردیناریوس پروفئسسور رشید رحمتی آرات طرفیندن تورک دیلینه (1940)، بئوئریجین اینگیلیسجه ترجومه‌سی‌نین اساسیندا میخایل سالیئ طرفیندن روس دیلینه چئوریلمیش، 1943-جو ایلده داشکندده، 1958-جی ایلده ایسه موسکوادا چاپدان بوراخیلمیشدیر. «بابورنامه» عومومن دؤرد دفعه اینگیلیس (1826، 1905، 1921، 1922)، اوچ دفعه فرانسیز (1879، 1980، 1985)، بیر دفعه المان (1878)، بیر دفعه ایسپان (2005) دیلینه چئوریلمیشدیر.
بابورون ایرثی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینه اؤزبک عالیملری ده موهوم تؤحفه‌لر وئرمیشلر. «بابورنامه» 1948-جی ایلده داشکندده ایکی جیلد حالیندا نشر ائدیلمیش، 1959-جو ایلده ایسه بابورون سئچیلمیش اثرلری ایشیق اوزو گؤرموش، 1956-66-جی ایللرده اوچ جیلدلیگی چاپ اولونموشدور. تا‌نینمیش بابورشوناس پارسا شمسییئو 1960-جی ایلده بیر نئچه نوسخه اساسیندا «بابورنامه»نین علمی-تنقیدی متنینی حاضیرلامیشدیر. 1982-جی ایلده م.سالیئ‌نین روسجا ترجومه‌سی یئنیدن اوخوجولارا تقدیم ائدیلمیشدیر.
1980 و 1985-جی ایللرده «بابورنامه» UNESCO خطی ایله س.عظیمجانووا‌نین (اؤزبکیستان)، عبداله حبیبی (افقانیستان) و محب الحسنین (هیندیستان) رئداکتورلوغو، تا‌نینمیش فرانسیز تورکولوقو لوی بازئ‌نین اؤن سؤزو ایله فرانسیز دیلینده ایکی دفعه نشر اولونموشدور. 1994-جو ایلده یاپون شرقشوناسی ای.مانو اثرین علمی-تنقیدی متنینی چاپ ائتدیرمیشدیر.
بابورون ماجرالارلا دولو افسانوی حیاتی یازیچیلاری دا یاخیندان مارالاندیرمیشدیر. فرانسیز یازیچیلاری ف.قرئنارد (پاریس، 1930) و ف.آ.ستیل (پاریس، 1940)، آبش یازیچیسی و.قاکسونی (نیویورک، 1980) بابور حاقیندا رومانلار یازمیشلار. طبیعی کی، بو اثرلرین اساسیندا «بابورنامه»ده‌کی فاکتلار دایانمیشدیر. مشهور ادیب مونیلاله ایسه بابورون حیاتیندان بحث ائدن 6 رومان قلمه آلمیشدیر. بو اثرلر آراسیندا ان پوپولیاری آمئریکالی یازیچی هارولد لامبین 1961-جی ایلده نیویورکدا چاپدان چیخان « Babur the Tiger. First of the Great Mogols» کیتابیدیر. همین کیتاب موختلیف اؤلکه‌لرده دفعه لرله نشر ائدیلمیش، 2000-جی ایلده موسکوادا روس دیلینده « Бабур-тигр. Великий завоеватель Востока» آدی ایله چاپ اولونموشدور.
اؤزبک ادیبلری ده بابورا بیر سیرا اثرلر حصر ائتمیشلر. آیبک، ب.بایکابولوو و خورشید دؤوران قلمه آلدیقلاری پوئمالاریندا، پیریمقول قدیروو «اولدوزلو سما» روما‌نیندا، خئیرالدین سولطانوو ایسه «بابورینامه» پووئستینده بابورون اؤلمز صورتینی جانلاندیرمیشلار.
بابورون یارادجیلیغی، خوصوصیله «بابورنامه» اثری ایله بیر چوخ اؤلکه‌لرین عالیم و موتخصیصلری مشغول اولموشلار اونلاردان او.ائرکسین، ل.م.پولل، س.م. ائدواردس، آ.س.بئوئریج، پ.م.کالدئکوت، چ.ستوری، ائ.هولدئن، ل.او.کینق، ف.ژ.تالبوت، ای.مانو، د.روسس، م.ف.کؤپرولو، ر.ر.آرات، ه.بایور، ز.مانسوری، پ.شارما، آ.ک.سینقه، ن.وئسئلووسکی، م.سالیئ، ای.و.ستئبلئوا و باشقالاری بابورون ادبی ایرثی‌نین تدقیقینده موهوم ایشلر گؤرموشلر.
اؤزبکیستاندا بین‌الخالق بابور فوندو و بابور یارادیجیلیغینی اؤیرنمک اوزره بین‌الخالق علمی ائکسپئدیسییا تشکیل ائدیلمیشدیر. توپلانان مینه یاخین کیتاب و سند «بابور و دونیا سیویلیزاسییاسیندا اونون یئری» آدلی خاطیره موزهیینده قورونور. بو کیتابلار آراسیندا بابورون موختلیف دیللره چئوریلمیش اثرلری ایله یاناشی «بابورنامه»نین ترجومه‌لری، بؤیوک موغول ایمپئرییاسی‌نین تاریخی حاقیندا قلمه آلینمیش تدقیقاتلار خوصوصی یئر توتور. او.ائرکسی‌نین اؤزبکجه‌یه چئوریلمیش «هیندیستاندا بابوری دؤولتی» (داشکند، 1997) و پ.شارما‌نین «بابوریلر سلطنتی» (داشکند، 1999) کیمی فوندامئنتال آراشدیرمالار خوصوصیله دیقتلاییقدیر. اندیجاندا سالینمیش بابور پارکیندا اونون رمزی قبری قویولموش، «ارک ایچی» آدلانان خاطیره کومپلئکسی اوجالدیلمیشدیر.
***
«بابورنام» اوچ حیصه دن عیبارتدیر. «فرقان» آدلانان بیرینجی حیصه ده بابورون تاختا چیخدیغی10 اییون 1494-جو ایلدن 14 اییون 1504-جو ایله قدر باش وئرن حادیثه‌لر اؤز عکسینی تاپیر. بو اون ایل عرضینده بابور طالعیین بیر سیرا آغیر سیناقلارینا معروض قالمیش، آتا مولکونو دفعه لرله ایتیرمیش و قازانمیش، آخیردا یئنه ایتیره‌رک چاره‌سیزلیک ایچینده خوراسانا گئتمک اوزره وط‌نینی ترک ائتمیشدیر.
«بابورنامه»نین ایکینجی حیصه سی «کابیل» آدلانیر. 14 اییون 1504-جو ایلدن 12 دئکابر 1520-جی ایله قدرکی 15 ایل یاریملیق دؤورو احاطه ائدن بو حیصه ده بؤیوک دؤولت خادیمی و سرکرده سایسیز-حسابسیز ووروشلاردا ایشتیراک ائتمیش، نهایت، بللی بیر جوغرافییا اوزرینده اؤز سلطنتینی قورا بیلمیشدیر. ماراقلیدیر کی، بابور 1494-جو ایلدن 1510-جی ایله قدر او دؤورده مرکزی آسییادا و اطراف جوغرافییادا ان موقتدیر حؤکمدار اولان شئیبانی خانلا موتمادی اولاراق چارپیشمیشدیر. شئیبانی خان اونو آددیم-آددیم ایزله‌میش، حتّی کابیله قدر گلمیشدیر. 1510-جو ایلده شئیبانی خا‌نین شاه ایسماییل طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایله بابور کابیلی الینده ساخلاماقلا اسکی تورپاقلاری اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. بوندان دا بیر شئی چیخمایینجا هیندیستانا یؤنلمیشدیر.
«بابورنامه»نین «هیندیستان» آدلانان حیصه‌سی 8 اوکتیابر 1526-جی ایلدن 1529-جو ایلین 5 سئنتیابرینادک اولان دؤورون حادیثه‌لرینی احاطه ائدیر. اصلینده، بابورون هیندیستان ماجراسی هله 1519-جو ایلده باشلامیشدیر. او، همین واختدان سونرا هیندیستانا بئش دفعه یوروش ائتمیش، پنجابی (1519/20)، قنداهاری (1522)، لاهورو (1523)، دئهلینی و آقرانی (1526) اله کئچیرمیش، افقانیستانی، بلوجیستانی و شیمالی هیندیستانی اؤز حؤکمرانلیغی آلتینا آلاراق بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین تملینی قویموشدور. اثرین «هیندیستان» قیسمینده بابورون یئرلی حؤکمدارلاردان ایبراهیم لودی ایله پانیپات ساواشی، هیند راچپوتلارین باشچیسی رانا سانکا ایله کانوا ساواشی، افقان طایفالاری و بئنقاللارلا ساواشی اؤز عکسینی تاپمیشدیر.
بابورون خاطیره‌لری بئش یئرده قیریلیر. خوراسانا گئتمک اوزره وط‌نینی ترک ائتدیگی ایلین، یعنی 908-جی ایلین (1503-04) حادیثه لری باشا چاتمادان کسیلیر، 909-جو ایلین (1504-05) حادیثه‌لری ایسه بوتونلوکله یوخدور.
خاطیره‌لر ایکینجی دفعه914-جو ایلین اوللرینده کسیلیر، اون ایل 7 آیلیق فاصیله‌دن سونرا 925-جی ایلده تکرار باشلاییر. یعنی کیتابدا 1508-جی ایلین ماییندان 1519-جو ایلین 3 یانوارینادک اولان دؤورون حادیثه لری یوخدور.
بابورون خاطیره‌لری‌نین 926-جی ایلین اوللریندن (12 دئکابر 1520-جی ایلدن) 932-جی ایله (18 اوکتیابر 1525-جی ایل) قدر اولان حیصه سی ده یوخدور.
خاطیره‌لرده 1528-جی ایلین 2 آپرئلیندن 15 سئنتیابرینادک بئش آی یاریمی احاطه ائدن و آچیقلانمایان بیر کسینتی ده وار.
بابورون خاطیره‌لری 936-جی ایل محرم آیی‌نین 3-ده (3 سئنتیابر 1529-جو ایل) سونونجو دفعه کسیلیر. اوندان سونرا یاشادیغی اون بئش آی یاریم بویونجا یا بیر شئی یازمامیش، یا دا یازدیقلاری ایتمیشدیر. بابور 937-جی ایلین 5 جومادویولوول گونو (25 دئکابر 1530-جو ایل) وفات ائتمیشدیر. بیز بو بوشلوقلاردا باش وئرن حادیثه‌لرین قیسا ایجمالینی متن التی حاشییه‌لرده وئره‌رک منظره‌نی قابا شکیلده تاماملاماغا، خاطیره‌لری بیر نؤو برپا ائتمه‌یه چالیشمیشیق.
بابورون بو خاطیره‌لری نئجه و نه زامان یازدیغی حاقیندا دقیق معلومات یوخدور. دقیق بیلینن بیر شئی وارسا، او دا همین دؤورده سارای تاریخچیسی، مونشی و یا خرونیستین اولمادیغیدیر. ائله ایسه بابور بوتون حادیثه‌لری اؤزو قئیده آلمیش، خوصوصی گونده‌لیک توتموشدور. لاکین اثرده بونو تصدیق ائدن جیدی بیر ایشاره یوخدور. بوتون حاللاردا احتیمال ائتمک اولار کی، بابور مونتظم و یا آرا-سیرا گونده‌لیک توتموش، بو ماتئریاللار اساسیندا خاطیره‌لرینی هیندیستاندا یازیب بیتیرمیشدیر. خاطیره‌لرین سون دؤورونو احاطه ائدن ایللرده بابور حادیثه لری گونبَگون تصویر ائدیر، حتّی سحر، گون اورتا، ایکیندی، آخشام، گئجه باش وئرن حادیثه‌لری ده موفصل نقل ائدیر.بعضی مقاملاردا بو و یا دیگر حادیثه و یا شخص حاقیندا تحکییه‌نی کسن مؤلیف بو باره‌ده سونرا معلومات وئره‌جگینی بیلدیریر. تک بیر یئرده ایسه (3 مارت 1529-جو ایلده) بونو قئید ائدیر: «خوجا یحیا‌نین نوه‌سی خوجا کلان ایسه مندن یازماقدا اولدوغوم وقایئعنی ایسته‌میشدی. صورتینی چیخارتدیرمیشدیم، اونو دا شهرک واسیطه‌سیله گؤندردیم».
«بابورنامه»ده فاکتیکی ماتئرایل، بیر-بیرینه قاریشان حادیثه لر، آلیشمادیغیمیز آدلار حدسیز درجه‌ده چوخدور، لاکین بونا باخمایاراق اثر سونسوز ماراقلا، بیر ماجرا ادبیاتی نومونه‌سی کیمی ذؤوقله اوخونور. بابورون دیلی‌نین ساده‌لیگی، اوبرازلیلیغی، موشاهیده‌لری‌نین ظریفلیگی، غئیری-عادیلیگی، دبدبه‌دن اوزاق تحکییه طرزی، صمیمیتی اینسانی حئیران ائدیر.
بابور هر شئی حاقیندا اوبیئکتیو و دقیق یازمیشدیر. موعاصیری اولدوغو و یا اؤزوندن اول یاشامیش حؤکمدارلار، اونلارین نسبی، حیاتی، خاصیتی، ساواشلاری و مئیدان موحاریبه‌لری، آدبااد گؤسترمکله آروادلاری و جارییهلری، اوغوللاری و قیزلاری،میرلری و بیلری، سارایلاریندا یاشایان عالیملر، شاعیرلر، رساملار، موسیقیچیلر، خطاطلار و باشقا صنعتکارلار حاقیندا گئنیش و ماراقلی معلوماتلار وئرمیشدیر. گزیب گؤردویو یئرلرده‌کیتاریخی آبیده‌لر، آیری-آیری خالقلارا، طایفا و قبیلهلره خاص اولان ائتنوقرافیک اؤزللیکلر، عادت-عنعنهلر، یئمکلر، گئییملر اونون نظریندن یایینمامیشدیر. بابور طبیعتین گؤزللیکلرینی، فرقلی جوغرافی اراضیلرده بیتن آغاج و گوللری، مئیوه و بیتکیلری، حئیوانلاری، قوشلاری، بالیقلاری دا عئینی حساسلیق و دیقتله تصویر ائتمیشدیر. او، موسیقی، خوصوصن ده موغاملار حاقیندا درین معلومات صاحیبی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. بو معنادا «بابورنامه» او دؤورون بیر ائنسیکلوپئدییاسی ساییلا بیلر.
بابور حتّی اؤز شخصی قوصورلارینی گؤسترمکدن، اؤزونه تنقیدی یاناشماقدان، بعضاً ده ایستئهزا ائتمکدن چکینمه‌میشدیر. اونون ایچکی مجلیسلری، معجون، کمالی، تیریک قبول ائتمه‌سی ده خاطیره‌لرده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بابور اؤز تابئعلیگینده‌کی‌لره و قوهوملارینا دا اوبیئکتیو قییمت وئرمیشدیر. حتّی اؤز عمیسی اوشاقلاری اونا قارشی خیانت ائدنده، دؤولت چئوریلیشی تشکیل ائدیب تاختی اونون الیندن آلماق ایسته‌ینده بئله بابور اونلاری باغیشلامیشدیر.
بابور بیر چوخ یئرده عمیلری‌نین، داییلاری‌نین، خالالاری‌نین اونا و آناسینا قارشی حاقسیزلیق ائتدیکلرینی وورغولامیش، اونلاردان اعتیبار و شفقت گؤرمه‌دیکلرینی قئید ائتمیشدیر: «بونلاری یازماقدان مقصدیم شیکایت دئییل، گئرچکلری سؤیله‌مکدیر، بو سؤیلننلردن مقصد اؤزومو تعریف دئییل، گئرچکلشمیش اولانلاری بیان ائتمکدیر. بورادا هر سؤزون دوغروسونو و هر ایشی اولدوغو کیمی یازماغی گرکلی سایدیغیم اوچون، شوبهه‌سیز کی، آتا و بؤیوک قارداشدان یاخشی و پیس نه ائشیدیلیب گؤرولموشسه اونلاری سؤیله‌دیم، قوهوملاردان و یادلاردان دا نه قوصور و یا مزیت گؤرولموشسه، اونلاری یازدیم. اوخویان معذور گؤرسون، ائشیدنلر ده قیناماسین».
«بابورنامه»ده یوزه یاخین شئعیر پارچاسی وار. بونلارین بیر قیسمی شاعیرین اؤز اثرلری، بیر قیسمی باشقا شاعیرلرین، اساسن ده سعدی شیرازی‌نین شئعیرلریدیر. یئری و مقامی گلدیکجه قوراندان آلینتیلار، فارسجا و تورکجه بیر نئچه آتالار سؤزو وار. فارسجا شئعیرلرین و آتالار سؤزلری‌نین اوریژینالینی سطری ترجومه‌لری ایله بیرلیکده وئرمگی مقصده اویغون سایدیق.
بو مؤحتشم اثری آنا دیلیمیزه چئویررکن اونون تورکجه (رشید رحمتی آرات)، روسجا (میخایل سالیئ) ترجومه‌لری ایله یاناشی پارسا شمسییئو طرفیندن حاضیرلانمیش اؤزبکجه-چاغاتایجا نشریندن ایستیفاده ائتدیک. بابورون دیلی، خوصوصن ده مورکّب جومله‌لر سینتاکتیک باخیمدان فارسجا‌نین تاثیری آلتیندادیر. میثال اوچون: «صاباحی دیواندا قولو بَی کیم، کاشغارغا سولطان سید خان قاشینا ائلچیلیککه باریب ایدی، کلیب مولازیمت قیلدی». ساده جومله‌لر ایسه تام توکجه‌دیر. اونا گؤره ده بعضی جومله‌لری داها دقیق آنلاماق اوچون اونلاری تورکجه و روسجا متنلری ایله توتوشدورماق لازیم گلیردی. بوندان باشقا، همین دؤورده حیاتین موختلیف ساحه‌لرینده ایشلنمیش چوخسایلی تئرمین و تعبیرلرین قارشیلیغینی تاپماق آسان دئییلدی. بو باخیمدان تورکجه و روسجا ترجومه‌لر بیزه موستثنا درجه‌ده کؤمک ائتدی. اثرین کوْلوْریتینی قوروماق اوچون بعضی تئرمین و دئییملری اولدوغو کیمی ساخلادیق و کیتابین سونوندا وئریلن قئیدلر و ایضاحلار قیسمینده اونلارین معناسینی آچیقلادیق.
شوبهه‌سیز کی، بو بؤیوک حجملی مورکب اثرین ترجومه‌سی نؤقصان و قوصورلاردان دا خالی دئییلدیر. بیزیم آرزوموز بو ترجومه‌دن سونرا داها موکمل ترجومه‌لرین مئیدانا چیخماسیدیر. یوخسا کی، اوجوز شؤهرته و بیرینجیلیک پالماسینا صاحیب اولماق کیمی بیر ایستگیمیز، الهمدولیللاه، یوخدور و اولا دا بیلمز. بیزیم تورکلویه تمنناسیز خیدمتدن باشقا بیر قایه‌میز یوخدور.
مؤعتریضه ایچینده قارا شریفتله آ-ب ایله وئریلن رقملر حئیدراباد نوسخهسینین صحیفه لرینی گؤستریر.
یئکون اولاراق دئمک اولار کی، اورتاق تورک ادبیاتی‌نین ان پارلاق سیمالاریندان بیری اولان ظهیرالدین محمد بابور چاغاتای ادبیاتیندا پوئزییادا علیشیر نواییدن سونرا ایکینجی ان اوجا زیروه، نثر ساحهسینده ایسه بیرینجی، فتح اولونمامیش زیروه‌دیر. بابور بوتون قانی، جانی، دیلی و خاراکتئری ایله تورکدور، همیشه ده بونونلا فخر ائتمیشدیر. تورکلوکله و بابورلا فخر ائتمه نؤوبه‌سی ایندی بیزده‌دیر. بابورون شخصیتی‌نین و اثرلری‌نین تانیدیلماسی و طبعلیغی تورک ضیالیلاری‌نین بیرینجی درجه‌لی وظیفه‌لریندندیر. زیرا گنج نسله تورک اولولارینی تانیتمادان، اونون تاریخی یادداشینی تزله‌مه‌دن کئچمیشله بوگون، بوگونله گله‌جک آراسیندا ساغلام کؤرپو قورماق مومکون دئییل. حالبوکی موعاصیر دؤورده، قلوباللاشان دونیامیزدا بونا بؤیوک احتییاج وار.
دونیا تاریخینه تورک آدینی اؤز کسکین قیلینجی و ظریف قلمی ایله قیزیل حرفلرله یازمیش ظهیرالدین محمد بابورون بوگونه قدر اؤلکه‌میزده یالنیز بیر کیتابی نشر ائدیلمیشدیر. موتخصیصلر خاریجینده اونون صنعتی ایله چوخ آز آدام تانیشدیر. بو آجی گئرچکله اوزلشمک مومکوندور، آنجاق اونونلا باریشماق اولماز. اونا گؤره ده بیز بابورون «سئچیلمیش اثرلری»ندن سونرا اونون مشهور «بابورنامه»سینی ده آنا دیلیمیزه ترجومه و نشر ائتمگی قرارا آلدیق. اورکدن اینانیریق کی، آذربایجان اوخوجولاری و ادبی ایجتیماعییت بابورون بو کیتابینی دا بؤیوک رغبتله قارشیلایاجاق، بو آزمان شاعیر-حؤکمدارلا باغلی ادببیات، ادبیییاتشوناسلیق و تدریس ساهسینده اوزون مودتدن بری مؤوجود اولان بوشلوق، گئج ده اولسا، دولدورولاجاقدیر.
بیز اؤز عنعنه میزه صادیق قالاراق، بو کیتابی دا تورکسوی کیتابخاناسی سئرییاسی سیلسیله‌سیندن نشر ائدیریک. بونونلا دا تورک دونیاسی‌نین یونسکو-سو ساییلان تورکسوی-اون تورک خالقلاری‌نین بیر-بیرینه یاخینلاشماسی، عومومی اینکیشافی و قارشیلیقلی زنگینلشمه‌سی اوغروندا آپاردیغی جوشغون و نجیب فعالیییته کیچیک بیر تؤحفه وئردیگیمیزه اینانیریق.
بورادا بیر مسله‌نی نؤوبتی (اون ایکینجی!) دفعه وورغولاماق ایستییریک: تورکسوی کیتابخاناسی سئرییاسی لاییحه‌سی بوتونلوکله کؤنوللولوک اساسیندا حیاتا کئچیریلیر. لاییحهده ایشتیراک ائدن هر کس، او جومله‌دن کیتابی تورکجه و روسجا ترجومه‌لریندن ایستیفاده ائتمکله اوریژینالیندان آنا دیلیمیزه چئویرن،اؤن سؤزون، قئید و ایضاحلارین مولیفی بنده‌نیز رامیز عسکر، رئداکتورو حؤرمتلی پروف. در. حوسئین ایسماییلوو بو ایشی تورکلوگه بیر خیدمت اولسون دئیه هئچ بیر مواجیب و هوْنوْرار آلمادان تمنناسیز یئرینه یئتیرمیشلر. ترجومه زامانی منه آنکارادان موختلیف علمی ادبیات گؤندرن، بیر سیرا تئخنیکی مسله‌لرین حلینده کؤمک ائدن عزیز دوستوم، آوراسییا یازارلار بیرلیگی‌نین اورقانی «قارداش قلملر» ژورنالی‌نین رئداکتورو عؤمر محمت اوغلونا و بو کیتابداکی فارسجا شئعیرلرین سطری ترجومه‌سی‌نین حاضیرلانماسلندا امگی کئچن دوستوم ایلقار الفی اوغلونا، خوصوصیله ترجومه اوزرینده ایشله‌دیگیم زامان منه هر جور شراییط یارادان، معنوی جهتدن دستک اولان حیات یولداشیم سولماز خانیما سونسوز تشکورومو بیلدیریرم.
باکی، 24 مارت 2011-جی ایل.
