Ferdusinıñ Şah-naması Türkler hakında näme diyyär?

 Akmırat Gürgenli

 Horasanlı pars şahırı Abulkasım Ferdusinıñ Şah-namasına Türkmen edebiyatında has orun berilip, onı gündogarıñ iñ görnükli şahırı ve eserini bolsa beyik epos dilip tanadılyar. Türkmenistanıñ yokarı okuw jaylarında, universitetdir dil institutında bu pars eseri hakında giyñ möçberde gürrüñ edilyär. Azadı adındakı merkezi kitaphananıñ diywarlarında şahırıñ özi we eserlerini añlatyan suwratlar gazlıpdır. Dogurdanam bu "pars şa" eserine şeyle köp üns bermek biziñ milletimize nämä gerek?

 Pars edebiyatçıları şahnama poeziyasını Eyran (oka pars) mifologiyası esasında dörän ulı manumental diip sıpatlandıryarlar. Eseriñ döreyşi barasında şeyle gürrüñ bar:" Türk hökümdarlarında Gaznalı soltan Mahmıt "Eyran-Turan" tarıhı hakında bir eser yazılmasını buyranmış. İlki şah-nama eserini 996-njı yılda Marılı "Mesudi Märwäzi" yazıp başlayar, ondan soñ "Dakıkı" bu iyşi dewam etyär, Dakıkı ölenden soñ Ferdusi iyş başına geçyär. Parslarıñ toslan rowayatlarına görä soltan Mahmıt eseriñ her beytine bir altın berjegini wada berenmiş. Ferdusi öz "Şah-namasını" yazıp soltana hödürleyär. Soltan Mahmıt eser bilen tanış bolanda soñ, onı halaman, altın yerine kümüş derem (derhem) berenmiş, Ferdusi munı görüp, soltanıñ adına yazgarıjı goşgı goşup, gorkusından başga yere gaçıp gidenmiş. Aradan bir näçe wagıt geçenden soñ, soltan öz eden iyşinden puşman bolup altınları yollayar. Yükli kerwen şäheriñ bir derwezesinden girende, dünyäden öten Ferdusini jaylamak üçin, adamlar ol bir derwezesinden çıkıp baran, şahırıñ gıyzı bolsa iyberilen altınları ıyzına gaytaranmış.

Pars edebiyatçılarıñ toslap tapan bu rowayatı bu yerde bityär. Bu rowayat bilen baglanşıklı birnäçe sorag yüze çıkyar:

1- Şah-nama dogrudan pars mifologiya esasında yazlıpdırmı?

2- Näme üçin soltan Mahmıt Ferdusa altın bermändir, soltan bu iyşi bilen nämäni añlatmak isläpdir?

Şah-namanıñ nähil döreyşi we onuñ türki halklarıñ mitologiyası esasında dörändigi barasında Çin-maçın çeşmelerinde bilgi bar. Ferdusınıñ düzen eseri şol ınançlara dayanıp yazılyar. Ferdusi ussatlık bilen rowayatıñ orginalını degişdirip, onı pars ruhuna uygun äheñde yazyar. Ol pars mifologiyasından peydalanıp, Rüstemeniñ atasınıñ bir simrug guşı tarafından beslenmegi we ş.m-ler.

Ferdusi öz eserinde parsları jomard we batır, türkleri bolsa wagşı, zelil we gorkak diyip sıpatlandıryar. Söweşlerde mıdam parslar üstün gelip, türkler bolsa yeñilyär. Ferdusi türklere: "Bu siziñ alın yazgıdıñız, öz pesligiñzi boyun alıñ, parslarıñ beyikligini, türkleriñ elleriniñ astındıgına ınanıñ, pars päliwanı Rüstemi hiyç bir türk päliwanı yeñip bilmez, yeñse onı diñe öz oglı (Sohrap) yeñip biler" diyip, ruhı taydan basgı salyar. Bütin bu zatlara dıkgat edip siyn etseñ Ferdusiniñ Şah-naması ınsanları kemsidiji, barıp yatan şaunistik ideyadan ılham alyandıgını añsa bolyar.

Eseriñ milletçilik pähminden ugur alyandıgınıñ başga bir delili bolsa ulanılan sözler hakındadır. Pars diliniñ lekstologiyasınıñ üstünde iyşlän rus alımı Peysyokowıñ hasaplamagına görä çagdaş pars dilinde 250 müñ söz bar, onuñ 175 müñi arap dilinden alnan sözlerdir, diymek pars dilindäki sözleriñ 75%-i arapçadır, galan 25% sözler bolsa türk, mongol we Awrupa dillerinden alnan sözlerdir. Esasan pars dilindäki sözleriniñ 10-dan 9-i alınma sözlerdir. Muña garamazdan Ferdusiniñ öñe süren şaunistik äheñli 60-müñ beyitli eserinde başga dillerden hiyç bir söz alınmandıgı orta atılyar, arasında çäre bolmansoñ diñe bir näçi arap sözlerinden peydalananı üçin ol, öz okıjılarından ötünç sorayar.

Ferdusi öz eserinde diñe türkleri däl, edil şol bir wagtıñ özünde arapları hem kemsidip, oları "düye südüni içip, paşlak etini iyip yören araplar" diyip kemsityär. Ferdusi pars we umuman bütin gündogar edebiyatında şaunistik dünyägarayışlı yeke-täk şahırdır. Ne Ferdusiden öñ, ne-de ondan soñ gündogar edebiyatında 2-nji bir şaunist söz ussadına gabat gelinmeyär.

Parslar tarafından "dünyäniñ ulı mitologiyasını beyan etyän " hökmünde öwlüp arşa çıkarılan Şah-namada diñe 4 müñ söden peydalanılıpdır. Deñeşdirme hökmünde ayıtsak rus dilinde 200 müñ söz bolsa, Puşkin öz eserinde 17 müñden artık sözden peydalanıpdır. Göwrüm taydan beyle ulı bolan Şah-namada 4 müñ sözden peydalanılan bolsa, bu, eseriñ poetik mazmunını aç-açan orta çıkaryar.

Gaznalı Türk soltanı Mahmıt Ferdusä Şah-nama eseri düzmek buyrugını berende, Eyran-Turan söweşleriniñ obeyektiv görnüşini beyan edilmegi talap etyär. Eser düzlüp, soltana hödürlenende, maslahatlaşılan zatlarıñ terisine gabat gelinyär. Soltan Mahmıt özüni "Alp-är Tüñña"-nıñ (Ferdusi onı Afrasiyaab adına ütgetyär) hakıkı miyrasdüşeri sayärdı. Ol döwürde Alp-är Tüññanıñ gahrımançılıklı keşbi iyl arasında giyñden yayrapdı. Bu milli dessanda Alp-är Tüññanıñ mertligi, başarjañlıgı, iyl-gün hem toprak üstünde görkezen batırlıgı wasp edilyär. Bu milli destan türkleriñ arasında giyñden yayramagı, hatta aradan yüz yıllar geçse-de türkleriñ Alp-är Tüññanı yüreklerde ebedileşdirmekleri barasında 11-nji asrıñ ulı Türk dilçi alımı Kaşgarlı Mahmıt öz "Diwan-e logat-e türk" eserinde Alp-är Tüññanıñ ölümi barasında şeyle yazıpdır:

 "Alp-är Tüñña öldümi ?

Yaman dünyä galdımı ?

Pelek öjün aldımı ?

İndi yürek daglanar."

 Şeyle-de 11-nji asrıñ Türk ulı şahırı, "Gutadgubilik"(bagıt beriji ılım) eseriñ yazıjısı Balasagunlı "Yüsüp hajeb-e has" hem öz eserinde Alp-är Tüññanı hormat bilen yatlaär.

Ferdusi öz Şah-namasında Türkleriñ milli gahrımanı Alp-är Tüññanıñ adını Afrasiyaba üytgedip, onı yüregi gara, erbetligiñ ıyzında bolan adam hökmünde sıpatlandıryar. Ferdusidan soñ pars edebiyatında onı şeyle tandıp gelyärler. Bu bir bolajak zat. Bir mahal İylamitlar bilen duşman bolan Akadler, İylamitlarıñ söygüli Tañrıları, Akadler üçin iñ gorkunç Tañrı hökmünde sıpatlanıpdı.

Ferdusiniñ yaşan döwri(934-1020) Eyran, Gaznalı Türk häkimiyeti astındadı. Ferdusiniñ öz eserini şeyle şaunistik ruhda yazmagı, türkleriñ hökümetine çıdap bilinmedik reaksiya, garşılık we onuñ netijesidi. Gaznalı soltanıñ we Türk halkınıñ Ferdusi tarafından kemsidilmegi geçip bolmajak günädi. Şoña görä soltsan Mahmıt altın yerine kümüş yollayar. Muña meñzeş başga bir hadısa hem Omar Hayyamıñ döwründe yüz beryär. Hayyam "Nowruz-nama" eserinde parsları batır görkezmäge sınanşyar. Hayyam öz eserini Seljulkı soltan "Börük-yarıga" hödürläp, ulı serpaya garaşyar, emma soltan onı souk garşı alyar. Hayyam eden yalñışına düşnüp galyar. Şah-namanıñ yazılmagından 300 yıldan köp geçenden soñ Türkleriñ beyik serdarı "Emir Temir"(agsak Teymur) Ferdusiniñ mazarınıñ üstüne barıp: "Gal ayaga, gorkoklıgına gülüp, masgaralan Türki gör" diyenmiş. Bu faktiñ özi Ferdusiniñ pars şaunizmine gullhk edendigini görkezyär.

Parslarıñ orta atan rowayatında göye soltan Mahmıt soñundan puşman bolup, eseriñ gadrını bilip şahıra altın yollandıgı aydılyar. Bu düybünden yasama we toslanıp tafılan zat. Soltan Mahmıt puşman bolar yalı hiyç bir yalñış iyş etmändi.

Ferdusiniñ yazan Şah-namasınıñ galplaşan destanlarını yüze çıkaran häzir bolsa pars edebiyatına gullhk edip yören türk soylı Ahmat Şamlu(Şamlı), 1994-nji yılda Amerikanıñ Berkli universitetinde gızıklı çıkış etdi. Onuñ pikirine görä "demirçi Kave" we gerişlerinden ajdarha çıkıp duran "Zahhak" destanı düybünden tersine. Zalım diylip görkezilen Zahhak yuwrtda bay-feodallarıñ bähbitlerini howpa salyan, garıyp-gasarlarıñ peydasına reformlar geçireni üçin, taghtdan agdarılan Ferydun şahıñ küşgürmegi bilen demirçi Kave ayaga galıp, Zahhakı agdarıp, Ferydunı tagta çıkaryar. Ferdusınıñ Şah-namasında bolsa Zahhakı örän yawuz bir adam sıpatlandıryar, gerişlerinden çıkıp duran ajdarlarını köşetmek üçin her giyje iki yigidi öldürip, onuñ mañzını ajdarlarına berilyändigi beyan edilyär.

Biz bu kiçi makalada Ferdusiniñ düzen Şah-namasınıñ Türklere nähil garayşı barasında durup geçdik. Türkmenistanlı alımlarmızıñ bu eser barasında düpli barlaglar geçirip, eseriñ hakıkı obrazını iyle-güne ayan etmeklerini umıyt etyäris.