+0 بگندیم
فردوسینین شاهنامه‌سی تورکلر حاقّیندا نه‌لر دئییر؟
آقمیرات گورگنلی
خوراسانلی فارس شاعیری ابوالقاسیم فردوسینین شاهنامه‌سینه تورکمن ادبییاتیندا اؤزل یئر وئریلیب ، اونو دوغونون ان گؤرکملی شاعیری و اثرینی ایسه بؤیوک ائپوس دئیه تانیتدیریلیب. تورکمنیستانین یوکسک اؤیرتیم یئری، بیلیم یوردونون دیل فاکولته‌سینده بو فارس اثری حاقّیندا گئنیش اؤلچوده دانیشیلیر. آزادی آدینداکی مرکزی کیتابخانانین دیوارلاریندا شاعیرین اؤزو و اثرلرینی آنلادان شکیل‌لر قازیلیبدیر. دوغروداندا بو "فارس شاه"اثرینه بئله چوخ اؤنم وئرمک بیزیم میلّتین نیینه گره‌ک؟
فارس ادبییّاتچیلاری شاهنامه پوئزییاسینی ایران (اوخو فارس) میفولوگییاسی اساسیندا یارانان اولو مانومئنتال دئیه تانیملاییرلار. اثرین یازیلیشینا گؤره بئله بیر روایت وار: " تورک حؤکومدارلاریندا غزنه‌لی سولطان ماحمود "ایران-توران" تاریخی حاقّیندا بیر اثر یازیلماسینی بویورموش. ایلک شاهنامه اثرینی 996-نجی ایلده مرولی "مسعودی مروزَی" یازماغا باشلار، اوندان سونرا "دقیقی" بو ایشی داوام ائدر، دقیقی اؤلندن سونرا فردوسی ایش باشینا گئچر. فارسلارین اویدوردوغو روایت‌لره گؤره سولطان ماحمود اثرین هر بئیتینه بیر آلتین وئره‌جگینی وعده ائتمیش. فردوسی اؤز "شاهنامه‌سینی" یازیب سولطانا سونار. سولطان ماحمود اثر ایله تانیش اولاندان سونرا، اونو بگنمز، آلتین یئرینه گوموش درم (درهم) وئرر، فردوسی بونو گؤروب، سولطانین آدینا آشاغیلاییجی قوشغو قوشوب، قورخوسوندان باشقا یئره قاچیب گئدر. آرادان بیر نئچه واخت گئچندن سونرا، سولطان ائتدیگی ایشیندن پئشمان اولوب آلتینلاری یوللایار. یوکلو کروان شهرین بیر دروازه‌سیندن گیرنده، آداملار دونیادان گئدن فردوسینی قویلاماق اوچون، اوبیری دروازه‌سیندن چیخیب گئدرمیشلر. شاعیرین قیزی ایسه گؤندریلن آلتینلاری گئری قایتارار.
فارس ادبییاتچیلاری‌نین اویدوران روایت‌لری بو یئرده بیتیر. بو روایت‌لره ایله ایلگیلی بیرنئچه سورغو اوزه چیخیر:
1-شاهنامه دوغرودان فارس میفولوگییاسی اساسیندا یازلیبدیرمی؟
2-نه اوچون سولطان ماحمود فردوسی‌یه آلتین وئرمه‌دیر، سولطان بو ایشی ایله نه‌یی آنلاتماق ایسته‌ییب‌دیر؟
شاهنامه‌نین نئجه یازیلیشی و اونون تورکی خالقلاری‌نین میتولوگییاسی اساسیندا تؤره‌ندیگی حاقّیندا چین-ماچین قایناقلاریندا بیلگی وار. فردوسینین قوشان اثری بو ایناجلارا دایانیب یازیلیر. فردوسی اوستالیق ایله روایت‌لرین اورژینالینی دگیشدیریب، اونو فارس روحونا اویغون آهنگده یازیر. او فارس میفولوگییاسیندان فایدالانیب، روستمین آتاسی‌نین بیر سیمورغ قوشی طرفیندن بسلنمه‌سی و س...
فردوسی اؤز اثرینده فارسلاری جؤمرد و باهادیر، تورکلری ایسه وحشی، ذلیل و قورخاق دئیه تانیملاییر. ساواشلاردا سورکلی فارسلار اوستون گلیب، تورکلر ایسه یئنیلیر. فردوسی تورکلره: "بو سیزین آلین یازینیزدیر، اؤز آشاغیلیغینیزی بویون آلین، فارسلارین بؤیوکلوگونو، تورکلرین ال آلتیندا اولدوغونا اینانین، فارس پهلوانی روستمی هئچ بیر تورک پهلوانی یئنه بیلمز، یئنسه اونو یالنیز اؤز اوغلو سؤهراب یئنه بیلر." دئیه، روحی یؤندن باسقی سالیر. بوتون بو شئی‌لره دیقّتله یاناشدیقدا،
اینسانلاری کمسیدن فردوسینین شاهنامه‌سی ، شئونیستی ایدئالاردان ایلهام آلدیغی آیدینجا گؤرونور.
اثرین میلّتچی‌لیک دوشونجه‌سیندن اوغور قازاندیغی‌نین باشقا بیر سببی اولسا، ایشله‌دیلن سؤزلر حاقّیندادیر. فارسی دیلی‌نین لئکسیکاسی‌نین اوستونده ایشله‌ین روس عالیمی پئیسیوکوون(Peysyokow) حئسابلاماغینا گؤره چاغداش فارس دیلینده 250 مین سؤز وار، اونون175 مینی عرب دیلیندن آلینان سؤزلردیر، دئمک فارس دیلینده‌کی سؤزلرین 75٪-ی عربجه‌دیر، قالان25٪ سؤزلر ایسه تورک، موغول ، آوروپا و.. دیللریندن آلینان سؤزلردیر.
اساسن فارس دیلینده‌کی سؤزلرین10دان 9-ای آلینما سؤزلردیر. بونا باخمایاراق فردوسینین اؤنه سورن شئونیست آهنگلی 60مین بئیتلی اثرینده باشقا دیللردن هئچ بیر سؤز آلینمادیغی اورتایا آتیلیر، آراسیندا چاره‌سیزلیکدن بیر نئچه عرب سؤزلریندن فایدالاندیغی اوچون او، اؤز اوخوجولاریندان اؤتونج (عؤذور) دیله‌ییر.
فردوسی اؤز اثرینده یالنیز تورکلری دئییل، عئینی واختدا عربلری ده آشاغیلاییب، اونلاری "دوه سودو ایچیب پاشلاق(سوسمار) اتینی یئین عربلر" دئیه آشاغیلایار. فردوسی فارس و عومومن بوتون دوغو ادبییاتیندا شئونیستی دونیاگؤروشو اولان بیرجه شاعیردیر. نه فردوسی‌دن اؤنجه، نه-ده اوندان سونرا دوغو ادبییاتیندا 2-نجی بیر شئونیست سؤز اوستاسینا توش گلینمیر.
فارسلار طرفیندن "دونیانین اولو میتولوگییاسینی بیان ائدن " حؤکمونده اؤیولوب عرشه چیخاریلان شاهنامه دا تکجه 4 مین سؤزدن فایدالانیب‌دیر. قارشیلاشدیرما حؤکمونده دئسک روس دیلینده 200 مین سؤز اولسا، پوشکین اؤز اثرینده 17 میندن آرتیق سؤزدن فایدالانیب‌دیر. حجم باخیمیندان بئله بؤیوک اولان شاهنامه‌ده 4مین سؤزدن فایدالانیرسا، بو اثرین پوئتیک مضمونی آچیقجا اورتایا چیخیر.
غزنه‌لی تورک سولطانی ماحمود فردوسی‌یا شاهنامه اثری قوشماق بویروغونو وئرنده، ایران-توران ساواشلاری‌نین اوبیئکتویو گؤرونوشونو بیان ائدیلمگینی طلب ائدر. اثر قوشولوب سولطانا سونولاندا،سؤزله‌شن شئی‌لرین ترسینه قارشی گلر. سولطان ماحمود اؤزونو "آلپ ار تونقا"-نین(فردوسی اونو افراسیاب آدینا دگیشدیرر) حقیقی میراثچیسی ساییردی. او دؤنمده آلپ ار تونقانین قهرمانلیغی ائل آراسیندا گئنیشجه یاییلمیشدی. بو میلّی دستاندا آلپ ار تونقانین مردلیگی،باجاریقلیغی، ائل-گون هم توپراق اوستونده گؤسترن باهادیرلیغی وصف ائدیلیر بو میلّی دستان تورکلرین آراسیندا گئنیش یاییلماسی، حتی یوز ایللر گئچسه‌ده تورکلرین آلپ ار تونقانی اورکلرده ابدی‌لشدیرمکلری حاقّیندا 11.نجی یوز ایلین اولو تورک دیلچی عالیمی کاشغارلی ماحمود اؤز "دیوان لغات الترک" اثرینده آلپ ار تونقانین اؤلومو حاقّیندا بئله یازیب‌دیر:
"آلپ ار تونقا اؤلدومو؟
یامان دونیا قالدیمی؟
فلک اؤجون آلدیمی؟
ایندی اورک داغلانیر."
ائله-ده 11-نجی یوز ایلین اولو تورک شاعیری، "قوتادغو بیلیک"(موتلولوق وئریجی عئلم) اثری‌نین یازیچیسی بالاساغونلو"یوسف اولوغ حاجب خاص" هم اؤز اثرینده آلپ-ار تونقانی حؤرمت ایله یاد ائدیر.
فردوسی اؤز شاهنامه‌سینده تورکلرین میلّی قهرمانی آلپ ار تونقانین آدینی افراسیابا دگیشدیریب، اونو اورگی قارا، پیسلیک آردیندا اولان آدام حؤکمونده تانیملایار. فردوسی‌دن سونرا فارس ادبییاتیندا اونو بئله تانیتدیرماقدادیرلار. بو بیر اولاجاق شئی. بیر واخت ایلاملار ایله دوشمن اولان آکادلار، ایلاملارین سئوگیلی تانریلاری، آکادلار اوچون ان قورخونج تانری حؤکمونده تانیملانیب‌دیر.
فردوسینین یاشایان دؤنمی(934-1020) ایران، غزنه‌لی تورک حاکیمییّتی آلتیندا‌دیر. فردوسی اؤز اثرینی بئله شئونیستی روحدا یازماغی، تورکلرین حؤکومتینه جیداییب بیلینمه‌دیک رئاکسییا، قارشیلیق و اونونون نتیجه‌سیدی. غزنه‌لی سولطانین و تورک خالقی‌نین فردوسی طرفیندن آشاغیلانماسی باغیشلانماز گوناه‌دیر. بونا گؤره سولطان ماحمود آلتین یئرینه کوموش یوللایار. بونا بنزه‌ین باشقا بیر حادیثه ده عؤمر خیام "نوروزنامه" اثرینده فارسلاری باهادیر گؤرستمگه قالخیشار. خیام اؤز اثرینی سلجوقلی سولطان "بؤروک-یاریغا" سونوب بؤیوک تؤحفه گؤزله‌یر آنجاق سولطان اونو سویوق قارشیلایار. خیام ائدن یالنیشینا دوشونوب قالار. شاهنامه‌نین یازیلماغیندان 300 ایلدن چوخ گئچندن سونرا تورکلرین بؤیوک سرداری امیر تئیمور فردوسینین مزاری‌نین باشینا گئدیب: "قالخ آیاغا، قورخاقلیغینا گولوب، مسخره ائتدیگین تورکی ایندی گؤر" دئمیش. بو فاکتین اؤزو فردوسینین فارس شئونیزمینه قوللوق ائدیندیگینی گؤستریر.
فارسلارین اورتایا آتان روایت‌لرینه گؤره سولطان ماحمود سونوندا پئشمان اولوب، اثرین قدرینی بیلیب شاعیر آلتین یوللاندیغینی سؤیلر. بو کؤکوندن ساختا و اویدورما بیر شئی. سولطان ماحمود پئشمان اولاجاق کیمی بیر یالنیش ایش گؤرمه‌میشدی.
فردوسینین شاهنامه‌سینده ساختالاشمیش دستانلاری اوزه چیخاران، فارس ادبییاتینا قوللوق ائتمیش تورک سویلو احمد شاملو، 1994-نجی ایلده آمریکانین برکلی بیلیم یوردوندا ایلگینج چیخیش ائتدی. اونون فیکیرینه گوره "دمیرچی کاوه" و چیگینلریندن اژداها چیخیب دوران "ضحاک" دستانی کؤکوندن ترسینه. ظالیم دئییلیب گؤستریلن ضحاک یورددا بای-قئوداللارین چیخارلارینی تهلوکه سالان یور-یوخسوللارین یارارینا رئفورملار گئچیردیگی اوچون تاختدان ائندیریلن فریدون شاهین قوشقورتماغی دمیرچی کاوه آیاغا قالخیب، ضحاکی دئویریب، فریدونی تاختا چیخاریر. فردوسینین شاهنامه‌سینده ایسه ضحاکی چوخ آجیماسیز یر آدام اولاراق تانیملایار. چیگینلریندن چیخیب دوران اژدهالاری کؤشوتمک اوچون هر گئجه ایکی ایگیدی اؤلدوروب، اونون بئیینلرینی اژدهالارا وئریلدیگینی بیان ائدیلیر.
بیز بو کیچیک مقاله‌ده فردوسینین قوشدوغو شاهنامه‌سی‌نین تورکلره نئجه باخدیغی حاقّیندا دوروب گئچدیک. تورکمنیستانلی عالیملریمیز بو اثره گؤره درین آراشدیرمالار آپاریب، اثرین حقیقی اوبرازینی ائل-گونه آچیقلامالارینی اومود ائدریریک.
تورکمنجه‌دن کؤچورن: عباس ائلچین
