+0 بگندیم
"دده قورقود" ائپوسوندا قهرمانلیق و وطنپرورلیک
آذربایجان خالقی‌نین دونیا ادبیاتینا بخش ائتدیگی ان نادیر اینجیلردن بیری "کیتابی-دده قورقود" داستانیدیر. هله اوشاق واختیندان تانیش اولدوغوموز و باره‌لرینده هوسله اوخودوغوموز داستان قهرمانلاری - دیرسه خا‌نین اوغلو بوغاج، دلی دومرول، قانتورالی، قازان خا‌نین اوغلو اوروز هر بیر آذربایجان گنجی‌نین سئودیگی، پرستیش ائتدیگی و بنزه‌مگه چالیشدیغی اوبرازلاردیر.
آذربایجان گنجلیگی وطنی، یوردو، آتانی، آنانی سئومگی، وطن اوغروندا دؤیوشمگی و گره‌کن زاماندا شهید اولماغی "دده قورقود" اوبرازلاریندان اؤیره‌نیب.
"دده قورقود" بئشیکدن مکتب پارتاسینا، عالی مکتب آودیتورییاسیندان عاییله حیاتینادک دایم بیزی "ایزله‌ییب".
"دده قورقود" ائپوسو بیزه بللی اولان بوتون قهرمانلیق و وطنپرورلیک مضمونو ایله بیرگه قالین اوغوز ائلی‌نین دوشونجه سیستئمینی ده کیفایت قدر نوماییش ائتدیریر. آما مسله اوندا دئییل کی، هر بیر فولکلور نومونه‌سی، یاخود فولکلور آبیده‌سی خالق تفکّورونون جانلی اینعیکاس فورماسیدیر، هم ده معنا و مطلب اوندادیر کی، خالق تفکّورونون قورویوجوسو اولان ائپوس متنی خالقین همین متنده آچیق شکیلده ایفاده ائده بیلمه‌دیگی بیر سیرا فیکیرلرین ده موحافیظه مکانیدیر.
"کیتابی-دده قورقود" آذربایجان ادبیاتی‌نین چوخ قدیم نومونه‌لریندن بیریدیر. "کیتابی-دده قورقود" دیلیمیزین، ادبیاتیمیزین، داستان یارادیجیلیغیمیزین، عومومیتله مدنیتیمیزین تاریخینی اؤیرنمکده بؤیوک اهمیته مالیکدیر. اوغوز تورکلری‌نین تاریخینی عکس ائتدیرن "کیتابی-دده قورقود" یوکسک بشری ایدئاللار ترنّومچوسو کیمی دونیا خالقلاری‌نین معنوی ثروتلر خزینه‌سینه داخیل اولموشدور و دونیا ادبیاتی تاریخینده خوصوصی یئر توتور.
داستا‌نین اساس اوبرازلاری
داستاندا تصویر ائدیلن جمعیتین باشیندا خانلار خانی بایاندور خان دورور. لاکین بویلاردا اونون یالنیز آدی چکیلیر. اثرین اساس قهرمانی ایسه قازان خان و اونون اطرافیندا بیرلشن باهادیرلاردیر. هئچ بیر آدی-سانی، منصبی اولمایان دلی دومرول ایسه مؤوهومی-دینی قوّوه‌لر، عزرائیله قارشی چیخیر نتیجه‌ده داستان محبتین اؤلومه غالیب گلمه‌سی ایله بیتیر.
سالور قازان "قیریش گونو اؤندن تپن" قهرماندیر. "اولاش اوغلو، تولو توشون یاوروسو، قونور آتین آیاسی، خان اوروزون آغاسی، بایاندور خا‌نین گؤیکوسو" - دئیه تانیدیلان بو قهرمان اثرین اساس سیمالاریندان بیریدیر. اونون ائوی‌نین یاغمالانماسی، اوغلونون و اؤزونون اسیر آلینماسی، قهرمانلیغی تصویر اولونور. او، خالقینا صادیق، فداکار، وطنپرور، یئنیلمز و جسارتلی بیر قهرمان کیمی گؤستریلیر.
قازان اوغلو اوروز دا آتاسی کیمی یئنیلمز ایگیددیر. او، ایکی دفعه دوشمنه اسیر دوشور. هر ایکیسینده ده مردلیکله حرکت ائدیر. او (ناموس اوغروندا اتی‌نین قییما-قییما دوغرانماسینا راضی اولور، آناسی‌نین تا‌نینیب دوشمن مجلیسینه آپاریلماسینا راضی اولمور). او، اون بیرینجی بویدا آتاسینی اسیرلیکدن خیلاص ائدیر. آتاسی اونو سیناماق اوچون اؤزونو نیشان وئرمیر. اوروز ایسه مئیداندا قهرمانلارا قالیب گلن آتاسیندان اوستون چیخیر. داستانلارین باشقا قهرمانلاری دا اوغوز بیلریندن عیبارتدیر. بوزاتلی بئیرک، قانتورالی، بوغاج کیمی بی اوغوللاری اؤز قهرمانلیقلاری ایله نوفوذ و آد قازانمیش ایگیدلردیر.
بو قهرمانلیقلارلا برابر بویلاردا غارتچیلیک و قبیله چکیشمه‌لری ده اؤزونه یئر تاپمیشدیر. بونا باخمایاراق، اساسن خالق قهرمانلیغی روحوندا قورولموش اولان بو داستانلاردا قاراجا چوبان صورتی خوصوصن دیقتی جلب ائدیر. بو صداقتلی قهرمان آلتی یوز نفرلیک بیر دوشمن دسته‌سی ایله تکباشینا ووروشمالی اولور. اونو ساتین آلماق ایسته‌ییرلر. اونا هده گلیرلر. اونون ایکی قارداشی اؤلدورولورسه ده روحدان دوشمور، قالیب گلینجه‌یه قدر مردلیکله ووروشور. داشی توکه‌نیر، ساپا‌نینا قویون-کئچی قویوب آتیر. بیر آتاندا ایکیسینی - اوچونو اؤلدورور. دوشمنین گؤزونو قورخودور. اونون ساپا‌نی‌نین ایچی اوچ‌یاشار دانا دریسیندن، قوللاری اوچ کئچی قیلیندان توخونموشدور. هر آتاندا اون ایکی باتمان داش آتیر. آتدیغی داش یئره دوشمور، دوشنده ده توز کیمی سوورولور، اوجاق کیمی اوورولور، داش دوشن یئرده اوچ ایل اوت بیتمیر.
داستاندا قهرمان قادین اوبرازلاری
"دده قورقود" ائپوسوندا وطنپرورلیک حیس‌لری‌نین تربییه‌سیندن دانیشارکن قهرمان اوغوز ایگیدلری - ارلرله یاناشی قهرمان قادین اوبرازلارینا خوصوصی توخونماق لازیم گلیر. ناهاق یئره دئییلمه‌ییب: آسلا‌نین ائرکگی-دیشیسی اولماز!.. بو دفعه"دده قورقود" ائپوسوندا وطنپرورلیک حیس‌لری‌نین ترننومونو قادین اوبرازلاری‌نین اوزرینده آچماغا چالیشاجاغیق. داستاندا قاباریق فورمادا گؤرونن و بعضی مطلبلرین ایدئیا داشیییجیسی اولان قادین اوبرازلاری واردیر. اونلاردان اوچونون آدی آچیقجا بللیدیر: بورلا خاتون، بانوچیچک، سئلجان خاتون. بیر نئچه‌سی‌نین ایسه آدی دئییلمه‌سه بئله همین قادینلارین دا ائپوسون ستروکتورونداکی یئری و مؤوقئعیی آیدینجا سئزیلیر. بو سیرایا دیرسه خا‌نین، دلی دومرولون و سیریین خانیملاری داخیلدیر. موختلیف بویلاردا نقل ائدیلن حادیثه و احوالاتلارلا باغلی اولان بو خانیملار ائپوسدا قهرمان قادینلار کیمی تصویر اولونور.
مثلا، قانتورالی اؤزونه نیشانلی آختاراندا دئییر کی، ائله بیر قیز ایسته‌ییرم کی، من آیاغا قالخمامیش او قالخمیش اولسون، من ائودن چیخمامیش او چیخمیش اولسون، من اوو اوولامامیش او اوولامیش اولسون. آتاسی قانلی قوجا ایسه دئییر: سن اؤزونه آرواد یوخ، قارداش آختاریرسان.
اوغوز ایگیدلری اؤزلرینه تای اولا بیله‌جک، اونلارلا چییین-چییینه ووروشاجاق، اوجاغی، ائوی قورویا بیله‌جک خانیملار آختاریر. داستانداکی قادین اوبرازلاری‌نین اکثریتی قورشاق توتور، اوخ آتیر، اوو اوولاییر، اوغوز ائلی‌نین دار گونونده ارلری ایله یاناشی دؤیوشلرده ایشتیراک ائدیرلر.
بو معنادا داستانداکی بورلا خاتون اوبرازی موکمّل‌لیگی ایله سئچیلیر. بورلا خاتون بؤیوک بیر ائلین ناموسونو، شرفینی قورویان قادین کیمی تقدیم اولونور. او، موباریزلیگی، صداقتی، ایگیدلیگی ایله سئچیلیر. اوغلو اوروز دارا دوشرکن متانتینی ایتیرمیر، کافر اوردوسو باشچیسی‌نین حیله‌سینه قارشی عاغلی، موباریزلیگی ایله قلبه چالیر. بیز بورلا خاتونو قازان خا‌نین ان یاخین سیلاهداشی کیمی گؤروروک. قازان خان دؤیوشده یارالاندیقدا محض بورلا خاتون قیلینجی الینه آلیب دؤیوشو سونادک – غلبه‌یه‌دک داوام ائتدیریر.
دیرسه خا‌نین خانیمی دا موباریزلیگی، اَییلمزلیگی ایله سئچیلن اوبرازلارداندیر. آغیر یارالانمیش اوغلو بوغاجی آنا سودو، داغ چیچگی ایله موعالیجه ائدن آنا اوبرازی داستاندا وطنه سئوگی‌نین، تورپاغا باغلیلیغین سیموولو کیمی جانلانیر.
داستاندا قادینلارین وصفی هم ده اونلارین قهرمانلیغیندان خبر وئریر. داستا‌نین "دیرسه خان اوغلو بوغاج" بویوندا سون درجه قایغیلی گؤرونن و جیدی ناراحاتلیق کئچیرن دیرسه خان اؤز خانیمینی بئله وصف ائدیر:
"برو گلگیل، باشوم بختی، ائووم تختی!
ائودن چیقوب یوریینده سلوی بویلوم!
توپوغیندان سارماشاندا قارا ساچلوم!
قورولو یایا بنزر چاتما قاشلوم!
قوشا بادام سیغمایان تار آغیزلوم!
گوز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم!"
بو تصویر بیر اوغوز خانیمی، یاخود کونکرئت اولاراق بو خانیمین گؤزللیگی باره‌ده تام و بیتکین تقدیماتا برابردیر.
بانوچیچک و سئلجان خاتون
داستانداکی بانوچیچک و سئلجان خاتون دا قهرمان قادین اوبرازلاریدیر. بیز بانوچیچگی ارلرله بیرگه دؤیوشلرده ایشتیراک ائدن گؤروروک. تحلیللر گؤستریر کی، اوغوز ائلی‌نین خانیملاری‌نین تصویرینده موشاهیده اولونان پارلاق تصویرلر ائپوسون پوئتیکاسیندا اساس مقاملاردا مئیدانا چیخیر. همین تصویرلر خوش احوالی-روحییّه وضعیتلرینی خاطیرلاتسا دا، اصل حقیقت تامامیله بامباشقادیر.
ایلک بویدان بللی اولور کی، دیرسه خان دیگر اوغوز بیلری ایله بیرلیکده بایاندور خا‌نین مجلیسینه گلیبدیر. آما بورادا گؤزله‌نیلمز حادیثه باش وئریر: دیرسه خانی قارا چادیرا آپاریرلار و بئله‌لیکله، آغ و قیرمیزی چادیردا اوتوران بیلرله موقاییسه‌ده دیرسه خان بیر نؤوع تحقیر ائدیلیر. سبب ایسه اونون اؤولادی‌نین اولماماسیدیر. مسله‌نین جیدیلیگی اوندان عیبارتدیر کی، دیرسه خا‌نین اؤولادسیزلیغی ایندییه قدر یادا دوشمه‌دیگی اوچون هئچ بیر واختدا ناراحاتچیلیق تؤرتمه‌میشدیر. دیرسه خا‌نین اؤولادسیزلیغی‌نین قاباریق شکیلده اوزه وورولماسی نورمال گؤرونن وضعیتی تامامیله دییشیر و دیرسه خان حیاتلا اؤلوم آراسیندا قالیر. محض بئله بیر واختدا - حیاتلا اؤلومون موباریزه‌سی سون درجه کسکینلشدیگی زامان دیرسه خان خانیمی ایله قارشیلاشیر و یوخاریدا خاطیرلادیغیمیز تصویر اونون اؤز دیلیندن سؤیله‌نیر: "برو گلگیل، باشوم بختی، ائویم تختی..."
قازان خا‌نین خانیمی بورلا خاتونا گلدیکده ایسه معلومدور کی، او، کافیرلر طرفیندن اسیر گؤتورولور. شؤکلو ملیک اسیرلیکده اؤزونو گیزله‌دن بورلا خاتونون 40 اینجه بئل قیز ایچریسیندن تاپیلیب موعینلشدیریلمه‌سی اوچون تاپشیریق وئریر کی، اوروزون اتیندن قووورما بیشیریب قیزلارین قارشیسینا قویسونلار، هر کیم یئمه‌سه،او، بورلا خاتوندور. دئمه‌لی، بورلا خاتون (داها گئنیش معنادا قازان خان و اوغوز ائلی!) حیاتلا اؤلوم آراسیندا قالیر. محض بئله بیر واختدا اونون گؤزللیگی‌نین تصویری و تقدیمی مئیدانا چیخیر: "بویی اوزون، بئلی اینجه بورلا خاتون بوینیله قولاغین آلدی، دوشدی".
یاخود بانوچیچگین تصویری‌نین واختی و زامانی او آنا دوشور کی، بانوچیچگی باشقا بیریسینه اره وئریرلر و 16 ایل اسیرلیکده قالان بئیرک توی مراسیمینه گلیب چیخیر. اصلینده توی مراسیمی بئیرکله بانوچیچگین حیاتلا اؤلوم آراسیندا قالماغی دئمکدیر. بو قارشیلاشما گئنیش معنادا دوغرو ایله یالا‌نین قارشی-قارشییا گلمه‌سیدیر و اوغوز ائلی اوچون حل ائدیجی مقامدیر. محض ائله بو مقامدا دا بئیرگین دیلیندن بانوچیچگین تصویری وئریلیر: "قارغو کیبی قارا ساچین یولدینمی، قیز؟!"
و یاخود قانتورالی ایله سئلجان خاتون عایید اولدوقلاری بویون آخیریندا اوز-اوزه گلیرلر. حتّی ایکی سئوگیلی‌نین بیر-بیری ایله ووروشماق مقامی دا یارانیر. باشقا سؤزله، اونلارین هر ایکیسی حیاتلا اؤلوم آراسیندادیر. محض ائله بو واخت قانتورالی‌نین دیلیندن سئلجان خاتونون تعریفی ائشیدیلیر: "قار اوزرینه قان تاممیش کیبی قیزیل یاناقلیم!
خاطیرلاداق کی، هم دلی دومروللا خانیمی، هم ده سیرکله خانیمی آراسیندا دا حیاتلا اؤلومون سرحددی گؤرونور. بئله کی، دلی دومرول اؤلوم قاباغی خانیمی ایله حالاللاشماق ایسته‌ییر، سیرک ایسه خانیمینی گردکده قویوب قارداشینی خیلاص ائتمگه، بیر نؤوع اؤلومه گئدیر. یعنی هر ایکی مقام حیاتلا اؤلوم آراسیندا قالماق مقامیدیر. ایندی نتیجه چیخارماق اولار کی، دلی دومرولون دا، سیریین ده اؤز خانیمینی تصویر ائتمک، تعریفله‌مک اوچون بدیعی شراییط وار ایمیش، آما اونلار بو شراییطدن ایستیفاده ائتمیرلر.
دیرسه خا‌نین خانیمی‌نین ایگیدلیگی داستاندا بئله تصویر اولونور.
دیرسه خا‌نین خانیمی دیرسه خانا اوز توتاراق دئییر:
"آزغون دینلو کافره بن واراییم،
یارالانوب قازلیق آتیمدان ائنمه‌ینجه،
یئنومله آلجا قانیم سیلمه‌ینجه،
قول-بود اولوپ یئر اوستینه دوشمه‌ینجه،
یالنوز اوغول یوللاریندان دؤنمییه‌ییم"
بس سئلجان خاتون باره‌ده نه دئمک اولار؟
اونونلا باغلی بویدا نقل اولونور کی، قانتورالی ائولنمک ایسته‌ییر. لاکین اونا ایچ اوغوزدان و دیش اوغوزدان قیز تاپیلمیر. آتاسی مجبور اولوب ترابزونا گلیر و ترابزون تکورونون گؤزل-گؤیچک قیزی اولدوغوندان خبر توتور. آما او قیزی آلماغین شرطلری دیش اوغوزدان قیز آلماغین شرطلری کیمی چوخ آغیردیر. بونون اوچون قودوز آسلانی، قارا بوغانی و بوغرانی مغلوب ائتمک لازیمدیر. بو دا سئلجان خاتونون سیرادان بیر ار دئییل، ایگید بیر ار آختاردیغینا ایشاره‌دیر. ایستر ایچ اوغوز اولسون، ایسترسه ده دیش اوغوز قادینلار ایگید ار آختاردیغی کیمی، ارلر ده ایگید خاتون آختاریشیندادیر. چونکی ائلین، اوبا‌نین، عاییله‌نین مودافیعه‌سی محض بوندان کئچیر. اوغوز ایگیدلری ائلدن آرالاناندا یورد-یووانی - بؤیوک آنلامدا وطنی کیمه اعتیبار ائده‌جکلرینی بیلیرلر. بئله‌لیکله، "کیتابی-دده قورقود" ائپوسو بوتون دؤورلر اوچون وطنپرورلیگی، میلّی منلیک شوعورونو ترنّوم ائدن خالق داستانی اولاراق قالیر.
قایناق: شرق.- 2011.- 12 اییول.- ص. 11.
کؤچورن: عباس ائلچین
