Nursultan Nazarbaev: Ulı dalanıñ jeti qırı

Keñistik – barlıq närseniñ, al waqıt – bükil oqïğanıñ ölşemi. Waqıt pen keñistiktiñ kökjïegi toğısqan kezde ult tarïxı bastaladı. Bul – jay ğana ädemi aforïzm emes.

Şın mäninde, nemisterdiñ, ïtalïyalıqtardıñ nemese ündi xalıqtarınıñ jılnamasına köz jügirtsek, olardıñ mıñdağan jıldı qamtïtın töl tarïxındağı ulı jetistikteriniñ deni osı elder qazir meken etip jatqan awmaqtarğa qatıstılığı jöninde suraq twındaytını orındı.  Ärïne, ejelgi Rïm degen qazirgi Ïtalïya emes, biraq ïtalïyalıqtar özderiniñ tarïxï tamırımen maqtana aladı. Bul – orındı maqtanış. Sol sïyaqtı, ejelgi gottar men bügingi nemister de bir xalıq emes, biraq olar da Germanïyanıñ mol tarïxï murasınıñ bir bölşegi. Polïétnïkalıq bay mädenïeti bar ejelgi Ündistan men bügingi ündi xalqın tarïx tolqınında üzdiksiz damıp  kele jatqan biregey örkenïet retinde qarastırwğa boladı.

Bul – tarïxqa degen durıs ustanım. Sol arqılı tüp-tamırımızdı bilwge, ulttıq tarïxımızğa tereñ üñilip, onıñ kürmewli tüyinin şeşwge mümkindik twadı.

صفوی ساراییندا تورک دیلی [اوچونجو بؤلوم]
  3. صفویلر دؤورونده تورک دیللی ادبییّات

    اون بئش-اون آلتینجی عصرلرده تورک دؤولتلرینده تورک دیلینده (فارس دیلی ایله یاناشی) گؤزل شئعیر نومونه‌لری یارادیلیردی. او زامانلار ‌نَینکی خالق ایچینده، حتّی سارایدا دا تورک دیللی ادبییّات کیفایت قدر گئنیش یاییلمیشدی. حؤکمدارلار و وزیرلر بئله، تورکجه شئعیر یازیر، حتّی بو دیلده دیوان یارادیردیلار. خوراساندا امیر حسین بایقارا‌نین وزیری قودرتلی شاعیر علیشیر نوایی، داها سونرالار شئیبانی خانلاری (او جومله‌دن، محمد شئیبانی، عبیدخان) جیغاتای دیلینده یازیردیلار. بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین بانیسی بابور شاه دا تورکجه گؤزل شئعیر و نثر نومونه‌لری یارادیردی. قاراقویونلو دؤولتی‌نین گوجلو حؤکمداری جهانشاهین "حقیقی" تخلوصو ایله تورکجه دیوانی واردیر. 

صفوی ساراییندا تورک دیلی [ایکینجی بؤلوم]
2. صفوی شاهلاری هانسی دیلده یازیشیردیلار؟

     اوّلکی مقاله‌ده صفوی ساراییندا شیفاهی دانیشیق دیلی کیمی تورک دیلیندن گئنیش و حتّی بئله دئمک مومکونسه، موطلق شکیلده ایستیفاده اولوندوغو باره‌ده تاریخی منبعلره ایستینادن معلومات وئریلدی . 
مقاله‌‌نین بو بؤلومونده ایسه صفوی سارایی‌نین دیپلوماتیک یازیشمالاریندا تورک دیلی‌نین رولو باره‌ده ایضاح وئریله‌جک، بو پروبلئم او دؤورون عومومی منظره‌سی کونتئکستینده و یاخین شرق دؤولتلری ایله موقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلاجاق. 

قدیم تورکلرده دؤولت مجلیسلری

موباریز عسگروو 
"میلّی مجلیس" ژورنالی‌نین باش رئداکتورونون موعاوینی

کؤچورن:عباس ائلچین

افسانه‌یه گؤره بوزقورد اوغوز خانا: "ائی اوغوز، آرتیق من اؤنده گئده‌جگم" - دئدی. اوغوز خان بو بوزقوردون آرخاسینجا گئده‌رک ژاپون دنیزیندن وولقا چایینا قدر اوزانان بؤیوک هون ایمپئرییاسینی قوردو. 

     قدیم دؤورلردن حؤکمدارلار تطبیق ائده‌جکلری قرارلاری جمعییته منیمستمک، الده اولوناجاق نتیجه‌لرین مسئولییتینی پایلاشماق، ان دوغرو اولا‌نینی ائتمک اوچون مصلحت آلماغا ائحتییاج دویموشلار. محض بو ائحتییاجدان دا هله قدیم دؤورلردن دؤولت ایداره ائتمه سیستئملرینده خوصوصی دؤولت قوروملاری‌نین - مجلیسلرین، شورالارین مؤوجود اولدوغونو گؤروروک. لاکین بو قبیلدن اولان قوروملار آراسیندا بیزی ان چوخ ماراقلاندیران جمعییتین داها گئنیش طبقه‌سی‌نین داخیل اولدوغو نوماینده‌لی ییغینجاقلاردیر. گونوموزون پارلامئنتلر سیستئمینه‌دک یوکسک اینکیشاف سویییه‌سینه چاتان بو قورومون کؤکو هم غرب، هم ده شرق جمعییتلرینده قدیم چاغلارا قدر اوزانیر بو یازیدا "قدیم پارلامئنت" روبریکاسیندا ایسه تاریخین موختلیف دؤورلرینده "قورولتای" ،"توی" آدلانان قدیم تورک دؤولت مجلیسلری باره‌ده صؤحبت آچاجاغیق. 

تورکلرده عاییله و قوهوملوق سیستئمی 
ایلاهه صادیقووا
     عاییله بوتون جمعییتلر اوچون ان اونیوئرسال اینستیتوت حساب اولونور. نسیل آرتیرمادان باشقا او بیر سیرا فونکسییالاری یئرینه یئتیریر کی، اونلار آراسیندا ایقتیصادی، بیرگه ایستئحصال و ایستئهلاک، سوسیاللاشمانین فونکسییالاری، اوشاقلارین مودافیعه‌سی، تربییه‌سی و تحصیلی، سئوگی، بیرگه واخت کئچیرمه و س. وار. بوتون بو خوصوصییتلری نظره آلاراق، عاییله‌یه آشاغیداکی تعریفی وئره بیلریک:

"عاییله - جمعییتین ایلکین سوسیاللاشما پروسئسینده یارانان، بشرییّتین داوامینی (نسیل آرتیمینی) تأمین ائدن سوسیال بیرلیکدیر. بو بیرلیگین عوضولری‌نین قارشیلیقلی موناسیبتلری خوصوصی قایدالارا سؤیکَنن بیولوژی، پسیخولوژی، ایقتیصادی، سوسیال، حوقوقی آسپئکتلره تابئع اولور و جمعییتده توپلانمیش مادّی و اخلاقی زنگینلیکلری نسیلدن-نسله اؤتورور" . 
     تورک خالقلاری آدریاتیک دنیزی ساهیللریندن چین سدّینه قدر بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشیبلار. نسیل و عاییله قدیم تورکلرین حیاتیندا اؤنملی رول اویناییردی. عنعنه‌وی عاییله‌ده سیخ قوهوملوق علاقه‌لری مؤوجوددور و اساس رولو عاییله‌سینه جاواب‌دئهلیک داشییان کیشی اویناییر. بو جور عاییله‌لرده آنا، آتا، اوشاقلار، ننه‌لر، بابالار، عمیلر، داییلار، خالالار و بیبیلر هامیسی بیرگه یاشاییر و بیرگه تصروفاتی بؤلوشورلر. 
     تورکلرده قوهوملوق علاقه‌لری‌نین دؤرد سویییه‌سی مؤوجود ایدی: نسیل (بوی)، بؤیوک عاییله (سوی)، تؤرکون (کیچیک آتا عاییله‌سی) و یئنی ائولنمیشلرین عاییله‌سی (بَرک). هر بیر تورک طایفاسی بیر نئچه نسیل و قبیله‌لردن عیبارت بویلارا بؤلونوردو. بو جور قودرتلی طایفالاردان بیری ده آذربایجانلیلارین عایید اولدوغو اوغوزلار ایدی. هر بیر اوغوز نسلی‌نین اؤزونون تمگه‌سی (دامغا، ایشاره)، اونقون (توتئم، گئرب) و بایراغی وار ایدی و هر بیر بوی اؤز تمگه‌سیله اونلارا مخصوص اولان حئیوانلاری، مالی، سیلاحلاری و س. دامغالاییردی (ایشاره‌له‌ییردی). هر بیر نسلین آدی سوی‌آدین ائکویوالئنتی کیمی چیخیش ائدیردی. آما آوروپالیلاردان فرقلی اولاراق نسلین آدی اینسانین آدیندان اول ایشله‌نیردی. مثلا، تورک خالقلاری‌نین اورتاق ائپوسو اولان "دده قورقود" داستانینداکی قهرمانین آدی سالوُر قازان دئیه چاغریلیردی، قازان سالور دئیه یوخ. بو دا اونون سالوُر نسلینه عایید اولدوغونو ایفاده ائدیردی. یعنی، سالوُر نسلیندن اولان قازان. تورکلر بو عنعنه‌ ایله نسلین نه قدر اؤنملی اولدوغونو گؤستریردیلر.

Tatar ataması (etnonimı)  xaqında berniçә süz

 HAYREDDİN SADIK GÜLEÇYÜZ

Tarixi maglumatlarga qaraganda, „Tatar“ borıñgı  zamannardan birle ber xalıq iseme  bulıp tora. Bu isem, berence bulıp, VIII-nçe gasırda,  Urta Aziәdәge Kük Törek imperiәse  qagannarı (dәwlәt başlıqları) tarafınnan Orhun hәm Yәnisәy yılgaları buylarına quyılgan  taş yazmalarda  „Utız  Tatar“ rәweşendә oçrıy. Annan soñ,  Uygur yazmalarında, „Tugız Tatar“ ataması telgә alına. Bu yazmalarga qaraganda, tugız-tatarlar 747-nçe yıldan soñ uygurlar belәn sugışıp algannar.

842-nçe yıldan başlap, „Tatar“ iseme, Ta-ta” rәweşendә,  Qıtay cıganaqlarında da oçrıy. Bu çıganaqlarga kürә,  ul waqıtlarda „Qara Tatar“ hәm „Aq Tatar“dip ike törle tatar xalqı bulgan. Qara-tatarlar bügenge Mongoliәneñ Qıtayga ciktәş urınnarında,  aq-tatarlar isә  Qıtaynıñ könbatış yaqlarında  yәşәgәnnәr. Qıtay cıganaqları әytüençә, aq tatarlar törki xalıq bulgannar hәm tugız qabilәdәn torgannar. (2)

XI-nçe gasırda Qaşgarlı Mәxmud  tarafınnan yazılgan „Diwan-ı Lugat it-Türk“  isemle  garәpçә-törkiçә süzlektә dә,  tatarlar  törki  xalıqlar  törkemenә kertelә. (3)  

قدیم تورکلرده - هونلاردا و گؤی‌تورکلرده تربییه

 پیرآلی علی‌یئو

کؤچورن: عباس ائلچین

      تورکلر ("تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ،"مؤحکم" دئمکدیر) ائ.أ. 2. مین‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینده قافقازدا، اورتا آسییادا، آلتای-سایان داغلاری‌‌نین شیمالی-غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.

ایلک تورک دؤولتلریندن بیری هون ایمپئراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مئتئ خاقا‌‌نین حاکیمییت ایللرینه تصادوف ائدیر.

تورکلرده ائل، اوبایا، خالقا باغلیلیق یوکسک اولموشدور. عالیم­لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر - هونلار اؤزلرینی "قون" ،گون" آد­لاندیرمیشلار کی، بو دا "ائل-گون" ،"گون" ،"خالق" معنالاریندا ایشلنمیشدیر.

ائرامیزدان اول 2. عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله تونق‌هو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌‌نین ایلک باشچیسی تومئن خان اولموشدور کی، اوغلو مئتئ خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپئراتور آدلاندیرمیش و تورک آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.

قدیم تورکلر اوشاقلارینی 3 اینام اوزرینده تربییه ائدیردیلر: طبیعت قوووه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانرییا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلیلیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.

افغانستان‌ده‌گی تورکی مطبوعات‌نینگ قیسقه‌چه تاریخی

یازوچی: الحاج محمد کاظم امینی

افغانستان‌ده مـطـبـوعـات تـاریـخی رسمی صورت‌ده، امیر شیر علی‌خان حـکمدارلیگی پیتی‌ده «شمس النهار» نـاملـی جـریـده‌نینگ نشـرگـه ایـتـیـلیـشـی بـیـلـن باشله‌نسه هم، انه شو دولتی مطبوعات اون تورتینچی شمسی هجری عصرنینگ بیرینچی رُبعی‌نینگ سونگی‌گه‌چه، فقط‌گینه اولکه پایتختی بولگـَچ کابل‌ده خاص بیر نرسه‌گه ایله‌نیب کیتگن ایدی. شوکبی محمود طرزی محرریتی آستیده کابل‌ده اوز ایش و فعالیتینی باشله‌گن «سراج الاخبار» ۱۲۹۰ نچی هجری شمسی ییل‌نینگ میزان آیی، اکتوبر ۱۹۱۱ موقوت نشریه‌سی، همده «امان افغان»، (۲۲ حمل ۱۲۹۸ هجری- ۱۲ اپریل ۱۹۱۹) نشریه‌سی هم انه شو وضعیت‌گه ایگه ایدی

دئییملریمیزده "اوغوز" داستانلاری‌نین ایزلری

علی شامیل     

 اؤزَت:

 دانیشاندا، یازاندا هر بیریمیز موختلیف دئییملر-ایدئوْمتیک ایفاده‌لر ایشله‌دیریک. لاکین هئچ بیریمیز بو دئییملرین اؤزونده هانسیسا گیزلی اینفوْرماسییا داشیدیغینا، تاریخیمیزین هانسی دؤورونده یاراندیغینا و هانسی دونیاگؤروشون منسوبلو اولدوغونا او قدر ده اهمیت وئرمیریک. آذربایجاندا موسا عادیلوْو،میرعلی سئییدوْو، سولئیمان الیاروْو، گوللو یوْل اوْغلو، محمدعلی قیبچاق، سئیف‌الدّین آلتایلی و ب. دئییملرین یارانما تاریخی ایله باغلی دیقّتی‌چکن آراشدیرمالار آپارمیشلار. بیز ایسه آراشدیرمامیزدا رشیدالدینین یازییا کؤچوردویو "اوغوزنامه" ایله بو گون دیلیمیزده ایشله‌دیلن "سوفره‌‌نین قورد پایی" دئییمی و قوردلا بوغوشموش کؤپگه قویون قویروغو یئدیردیلمه‌سی عادتیندن صؤحبت آچاجاغیق.

آچار سؤزلر: اوغوز نامه، قورد، دئییملر،  سوفره‌نین قورد پایی

Qıtaýdağı türkologïya ğılımına qatıstı eñbekter
(Serïyalı zerttew. 1-şi maqala)

1. Ejelgi qıtaý jazbalarındağı köne türkilerdiñ materïaldıq mädenïetine qatıstı mälimetter 

Jalpaq Ewrazïya qurlığın ejelden mekendep kele jatqan bügingi türki xalıqtarı öziniñ uzaq tarïxı barısında adamzat mädenïetiniñ damwna eseli de öşpes üles qosqanı anıq. Alaýda tarïxtıñ tarpañ kezeñderinde mañaýındağı alpawıt körşileri men özderindegi işki alawızdıqtıñ saldarınan «mıñ ölim, mıñ tirile jürip», sol özderi jaratqan töl rwxanï qundılıqtarına bekem ïe bolıp qala almağanı da belgili. Bul rette türki xalıqtarınıñ ulttıq bolmıs-bitimin, salt-dästürin, materïaldıq emes mädenïetin belgili deñgeýde ğana bederleýtin dünïeler tek olardıñ salt-dästürinde, folklorında saqtalıp qaldı da, irgeli mädenïet qazınaları (ädebïet, din, fïlosofïya, mwzıka, säwlet, emşilik, beýnelew öneri, kïim-keşek, turmıstıq tutınw buýımdarı men soğıs jaraqtarı…..) tistegenniñ awzında, ustağannıñ qolında ketkenin nemese är kezeñdegi alapat soğıs örtiniñ kül-qoqısına aýnalıp, közden bul-bul uşqanın aýtsaq ta jetkilikti.

اسکی تورکلرده بایرام و شؤلنلر

پروفسور، دوکتور سالیم قوجا

کؤچورن: عباس ائلچین

     بایرام قاورامی ایلک دفعه کاشغارلی ماحمودون 11. یوز ایلده یازدیغی "دیوان"دا گؤرولور. کاشغارلی، کلمه‌‌نین اصلی‌نین "بذرم" اولدوغونو، بو کلمه‌نی اوغوزلارین "بیرم" شکلینه چئویردیکلرینی بیلدیریر. یئنه کاشغارلی‌یا گؤره، بایرام "اگلنمه، گولمه و سئوینمه گونودور." بایراملار 11. یوز ایل تورک توپلوموندا، شوبهه‌سیز "بایرام یئری" آدی وئریلن بیر میداندا قوتلانماقدایدی. بایرام یئری، اؤزللیکله چیچکلرله سوسلنمکده، چیراغ ویا مشعل‌لرله آیدینلاتیلماقدایدی کی، بوراسی کاشغارلی‌نین ایفاده‌سییله عادتن "گؤنول آچان" بیر مکان اولماقدایدی.(1) بایرام یئری‌نین آیدینلاتیلمیش اولماسیندان، بایرام قوتلامالاری‌نین گئجه ده دوام ائتدیگی آنلاشیلماقدادیر. بورادا همن بیلدیره‌ک کی، کاشغارلی ماحمود بو آچیقلامایلا رمضان و قوربان بایراملاری کیمی دینی بیر بایرامدان دئییل، میلّی بیر بایرامدان سؤز ائتمکده‌دیر. آنجاق کاشغارلی، بو بایرامین نه زامان قوتلاندیغینا دایر بیلگی وئرمه‌مکده‌دیر. دیقّتلی بیر تاریخچی‌نین بو زامانی یئنه کاشغارلی‌نین ایفاده‌سینده گئچن بیر کلمه ایله تثبیت ائتمه‌سی مومکوندور. کاشغارلی، بایرام یئرینی تصویر ائدرکن بو مکا‌نین چیچکلرله سوسلندیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. چیچکلرین گئنل‌لیکله ایلک‌باهاردا آچدیغینی دوشونورسک، بایرامین دا عئینی مؤوسومده قوتلانمیش اولماسی موحقّقدیر.